Βιβλιογραφία – αρθρογραφία σχετικά με τη δυνατότητα και προτάσεις αναθεώρησης του άρθρου 110 Σ
ΔΗΜΟΣΙΕΥΜΕΝΑ ΚΕΙΜΕΝΑ ΣΧΕΤΙΚΑ ΜΕ ΤΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΑ / ΠΡΟΤΑΣΕΙΣ ΑΝΑΘΕΩΡΗΣΗΣ ΤΟΥ ΑΡΘΡΟΥ 110 ΣΥΝΤ.
Επιμέλεια συλλογής: Γεώργιος Ν. Γεωργόπουλος
Επιστημονικά άρθρα – αποσπάσματα από συγγράμματα/ εγχειρίδια
Γαρυπίδης Ν., Το αναθεωρητικό χρονόμετρο. Η συνταγματική μεταβολή στις κοινωνίες της ταχύτητας, ΤοΣ 2008, 843 επ.
Ηλιοπούλου-Στράγγα Τζ., Αναθεώρηση του Συντάγματος από μία Βουλή, ΤοΣ 2006, 769 επ.
Κασιμάτης Γ., Η Αναθεώρηση του Συντάγματος, ΤοΣ 2000, 995 επ.
Κατρούγκαλος Γ., Η αναθεώρηση της αναθεώρησης σε συλλογικό τόμο (επιμ.) Γ. Παπαδημητρίου, Αναθεώρηση του Συντάγματος και εκσυγχρονισμός των θεσμών, 2000
Κοντιάδης Ξ., Κομματικό σύστημα και συνταγματική πολιτική. Παρατηρήσεις για την πολιτική και συνταγματική μηχανική της αναθεωρητικής διαδικασίας, τοΣ 2007, 303, επ.
Κοντιάδης Ξ., Πεδία έντασης του Συντάγματος με το ευρωπαϊκό νομικό σύστημα. Δικαιοπολιτική προσέγγιση ενόψει της εν εξελίξει συνταγματικής αναθεώρησης, ΤοΣ 2006, 1071 επ.
Κοντιάδης Ξ., Το Ανορθολογικό μας Σύνταγμα. Γιατί απέτυχαν οι πολιτικοί θεσμοί, εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 2015
Κοντιάδης Ξ., Η αναθεωρητική λειτουργία σήμερα και η αναθεώρηση της διαδικασίας αναθεώρησης, Εφαρμογές Δημοσίου Δικαίου 2011, 1 επ.
Κοντιάδης Ξ. / Φωτιάδου Αλκ., Η ανθεκτικότητα του Συντάγματος, ΕφημΔΔ 2015, 394 επ.
Κοντιάδης Ξ., άρθρο 110 σε Σύνταγμα – κατ’ άρθρο ερμηνεία, εκδόσεις Σάκκουλα, Αθήνα – Θεσσαλονίκη 2017, σ. 1763 – 1775.
Κοσμίδης Σ., Πρόταση για τη διαδικασία αναθεώρησης του Συντάγματος, ΤοΣ 2007, 703 επ.
Παπαδοπούλου Λ., Συνταγματικό Δίκαιο Πανεπιστημιακές παραδόσεις, ηλεκτρονική έκδοση από την www.kallipos.gr σειρά ελληνικών ακαδημαϊκών ηλεκτρονικών συγγραμμάτων και βοηθημάτων, 2015, κεφάλαιο 8ο, Αναθεώρηση, τροποποίηση και εγγυήσεις τήρησης και προστασίας του Συντάγματος
Τσέμπελης Γ., Η συνταγματική αναθεώρηση ξεκινά από το άρθρο 110, Το Βήμα 05.10.2014.
Τσίπρας Α., εισήγηση στην Επιτροπή διαλόγου για τη συνταγματική αναθεώρηση, επίσημη ιστοσελίδα Πρωθυπουργού της Ελλάδας, 07.03.2017
Χρυσόγονος Κ., αναθεώρηση και δημοψήφισμα, ΈΘΝΟΣ 23.06.2016.
Το Κίνημα (Δημοκρατών – Σοσιαλιστών) – θέσεις για τη συνταγματική αναθεώρηση
Το Ποτάμι (πολιτικό κόμμα) – αναθεώρηση Συντάγματος (θέσεις)
Β. Οι προτάσεις αναθεώρησης του άρ. 110 του Συντάγματος (Επιμέλεια: Xριστίνα Γιασίν, Φοιτήτρια ΠΜΣ Δημοσίου Δικαίου, Νομική Σχολή ΑΠΘ)
Β.1. Πρόταση για την αναθεώρηση διατάξεων του Συντάγματος του ΠΑΣΟΚ (9 Μαρτίου 1985)
Το κόμμα του ΠΑΣΟΚ, το 1985, στο πλαίσιο της πρότασής του για αναθεώρηση συνταγματικών διατάξεων, συμπεριέλαβε και μια πρόταση αναθεώρησης του άρ. 110 του Συντάγματος. Στόχοι της πρότασης αυτής ήταν, μεταξύ άλλων, η ενδυνάμωση του κοινοβουλευτισμού, η ανάπτυξη και η ισχυροποίηση του ρόλου του Κοινοβουλίου και η ενίσχυση του ρόλου της Κυβέρνησης.[1]
Έτσι, όσον αφορά στο άρ. 110 του Συντάγματος, το ΠΑΣΟΚ υποστήριξε ότι η δυσκολία αναθεώρησης του Συντάγματος που θεσπίζεται με το άρ. 110 αυτού είναι φαινόμενο πρωτοφανές στην Ευρώπη. Συγκεκριμένα, απέδωσε τη δυσχέρεια αυτή στην εποχή των συνταγματικών μοναρχιών και τόνισε πως, με τον τρόπο αυτό, παρεμποδίζεται η εξέλιξη των συνταγματικών θεσμών και η συνταγματική ολοκλήρωση της δημοκρατίας.[2]
Προτάθηκε, λοιπόν, η αναθεώρηση των διατάξεων του Συντάγματος σε μία μόνο Βουλή, χωρίς να θίγονται ούτε οι μη αναθεωρητέες διατάξεις ούτε η αυξημένη πλειοψηφία που απαιτείται. Συγχρόνως, προτάθηκε η κατάργηση του εμποδίου της δεύτερης αναθεώρησης, πριν την πάροδο πενταετίας, ως αναχρονιστικός θεσμός. Συνοπτικά, η παρ. 2 του άρ. 110 αντικαθίστατο ως εξής: “Δι’ αναθεώρησιν του Συντάγματος απαιτείται πρότασις 50 τουλάχιστον Βουλευτών, εις την οποίαν καθορίζονται ειδικώς αι προς αναθεώρησιν προτεινόμεναι διατάξεις. Η πρότασις αναθεωρήσεως εισάγεται προς συζήτησιν και ψήφισιν εις την Ολομέλειαν της Βουλής κατά τα δια του κανονισμού αυτής ειδικώτερον οριζόμενα”. Περαιτέρω, ακολουθούσε παράγραφος που θα όριζε τα εξής: “Η πρότασις αναθεωρήσεως συζητείται και ψηφίζεται κατ’ αρχήν, κατ’ άρθρον και εις το σύνολον δια πλειοψηφίας των 3/5 του όλου αριθμού των Βουλευτών και εις δύο συνεδριάσεις, αι οποίαι αφίστανται μεταξύ των κατά ένα τουλάχιστον μήνα. Υποβολή των τροπολογιών και προσθηκών είναι δυνατή μόνον προ της ενάρξεως της πρώτης συζητήσεως”. Τέλος, προτάθηκε η κατάργηση των διατάξεων των παρ. 3, 4 και 6.[3]
Β2. Η πρόταση στο “ΚΑΙΝΟΤΟΜΟ ΣΥΝΤΑΓΜΑ”
Η πρόταση του Καινοτόμου Συντάγματος είναι ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα, καθώς αφορά τόσο στα ουσιαστικά, όσο και στα διαδικαστικά όρια της αναθεώρησης. Στο άρ. 90, λοιπόν, του Καινοτόμου Συντάγματος, όπως παρουσιάζεται από τους Νίκο Αλιβιζάτο, Παναγή Βουρλούμη, Γιώργο Γεραπετρίτη, Γιάννη Κτιστάκι, Στέφανο Μάνο και Φίλιππο Σπυρόπουλο, προτείνεται μια μορφή αναθεώρησης που διευκολύνει τη διαδικασία.
Αρχικά κι ενδεικτικά, όσον αφορά στα ουσιαστικά όρια αναθεώρησης, το άρ. 90 παρ. 1 του Καινοτόμου Συντάγματος διαμορφώνεται ως εξής: “Οι διατάξεις του Συντάγματος υπόκεινται σε αναθεώρηση, εκτός από εκείνες που καθορίζουν το πολίτευμα ως προεδρευόμενη κοινοβουλευτική δημοκρατία, στηριζόμενη στη διάκριση των εξουσιών, στις αρχές του κράτους δικαίου, του κοινωνικού κράτους, του πολυκομματισμού και του σεβασμού της ανθρώπινης αξίας”. Με μια πρώτη ματιά φαίνεται πως προτείνεται η πρόσθεση στην παρ. 1 των αρχών του κράτους δικαίου, του κοινωνικού κράτους και του πολυκομματισμού, και ταυτόχρονα η αφαίρεση από αυτό της αρχής της ισότητας και της ελευθερίας της θρησκευτικής συνείδησης.
Όσον αφορά στα διαδικαστικά όρια, προτείνεται η διευκόλυνση της αναθεώρησης, με την πρόβλεψη ότι μπορεί να ολοκληρωθεί από την ίδια Βουλή, με αυξημένες πλειοψηφίες. Πιο συγκεκριμένα, διατηρείται η πρόταση των πενήντα (50) βουλευτών και η πλειοψηφία των τριών πέμπτων (3/5) των βουλευτών για να αποφασιστεί η αναθεώρηση. Το καινοτόμο στοιχείο βρίσκεται στο υπόλοιπο της διάταξης του άρ. 90 παρ. 2 του Καινοτόμου Συντάγματος, όπου προβλέπεται πως η ίδια Βουλή που αποφάσισε την αναθεώρηση, στην επόμενη σύνοδό της, τακτική, έκτακτη ή ειδική, της ίδιας ή της επόμενης βουλευτικής περιόδου (στην πρώτη τακτική σύνοδό της) ψηφίζει με πλειοψηφία των τριών πέμπτων (3/5) τις αναθεωρητέες διατάξεις. Με τον τρόπο αυτό, δίνεται η δυνατότητα στην ίδια Βουλή, αν πρόκειται να επακολουθήσει επόμενη σύνοδός της, να ψηφίσει η ίδια τις διατάξεις προς αναθεώρηση, χωρίς να είναι απαραίτητη η παρεμβολή εκλογών. Το αντίβαρο στην περίπτωση αυτή είναι η προβλεπόμενη αυξημένη πλειοψηφία, η οποία από απόλυτη (151) γίνεται πλειοψηφία τριών πέμπτων (3/5), είτε διεξαχθεί στην ίδια, είτε στην επόμενη Βουλή. Τέλος, προκύπτει η κατάργηση της προθεσμίας των πέντε (5) ετών για την επόμενη αναθεώρηση, η οποία δεν προβλέπεται καθόλου στο άρ. 90 του Καινοτόμου Συντάγματος. [4]
Σχετική με την παραπάνω πρόταση του Καινοτόμου Συντάγματος είναι και η πρόταση της Τζούλιας Ηλιοπούλου – Στράγγα, η οποία προτείνει την ολοκλήρωση της διαδικασίας αναθεώρησης σε μία μόνο Βουλή, με την πρόβλεψη αφενός δύο διαδοχικών ψηφοφοριών, μεταξύ των οποίων να μεσολαβεί ένα εύλογο χρονικό διάστημα και, αφετέρου, την πρόβλεψη πιο αυξημένων πλειοψηφιών, τόσο για την απόφαση περί των διατάξεων αναθεώρησης όσο και για το ίδιο το περιεχόμενο της τελευταίας. Όσον αφορά στις πλειοψηφίες, προτείνεται η πλειοψηφία των τριών πέμπτων (3/5) ή των δύο τρίτων (2/3) του όλου αριθμού των Βουλευτών και για τις δύο αποφάσεις. Αναφορικά με το χρονικό διάστημα που θα διαμεσολαβεί μεταξύ των δύο ψηφοφοριών, προτείνεται το εύλογο διάστημα των τριών (3) μηνών. Τέλος, ριζοσπαστικά προτείνεται η πρόβλεψη κυρωτικού δημοψηφίσματος, δυνητικού ή υποχρεωτικού, το οποίο, όπως υποστηρίζεται, θα εμπλουτίσει το πολίτευμα με στοιχεία άμεσης δημοκρατίας, κατά τρόπο συνταγματικά ανεκτό.[5]
Β3. Πρόταση για μια προοδευτική συνταγματική αναθεώρηση των Χρ. Βερναρδάκη, Αν. Δημητρόπουλου, Κ. Ζώρα, Γ. Κατρούγκαλου (συντονισμός), Ηλ. Νικολόπουλου, Κ. Χρυσόγονου
Αυτό το σχέδιο αναθεώρησης του Συντάγματος αποτελεί έργο μιας ομάδας εργασίας νομικών και πολιτικών επιστημόνων που συγκροτήθηκε μετά από πρόσκληση και με το συντονισμό του Γιώργου Κατρούγκαλου και στην οποία συμμετείχαν συστηματικά οι καθηγητές Χριστόφορος Βερναρδάκης, Ανδρέας Δημητρόπουλος, Κώστας Ζώρας, Ηλίας Νικολόπουλος, και Κώστας Χρυσόγονος. Κατά την διάρκεια των εργασιών της πρότασης εισέφεραν και άλλοι συνταγματολόγοι.[6]
Συγκεκριμένα, το άρ. 110 του Συντάγματος , όπως προτείνεται στην παραπάνω προοδευτική αναθεωρητική πρόταση, εισάγει το θεσμό του αναθεωρητικού δημοψηφίσματος ως απαραίτητο και δεσμευτικό στοιχείο για την ολοκλήρωση της συνταγματικής αναθεώρησης. Στη διάταξη, δηλαδή, του άρ. 110 προστίθεται μία παράγραφος, η οποία έχει ως εξής:
“Η σύμφωνα με τις προηγούμενες παραγράφους αναθεωρητική πρόταση τίθεται σε ισχύ μετά την έγκρισή της από το Εκλογικό Σώμα, μετά από δημοψήφισμα που προκηρύσσει ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας”.
Στο ίδιο πλαίσιο, αναθεωρείται και η επόμενη παράγραφος ως εξής:
“Η εγκρινόμενη από το Εκλογικό Σώμα αναθεώρηση του Συντάγματος δημοσιεύεται στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως μέσα σε δέκα μέρες από τη διεξαγωγή Δημοψηφίσματος και τίθεται αμέσως σε ισχύ”.
Η συγκεκριμένη πρόταση εμπεριέχεται στον τρίτο άξονα των προτεινόμενων αναθεωρήσεων, δηλαδή στον άξονα της καθιέρωσης θεσμών άμεσης δημοκρατίας. Με τις αλλαγές αυτές επιδιώκεται η ενδυνάμωση του ρόλου του πολίτη και η ενίσχυση των θεσμών ελέγχου της εξουσίας, με την εισαγωγή της λαϊκής πρωτοβουλίας επί δημοψηφισμάτων και προτάσεων νόμων αλλά και προωθημένες μορφές λογοδοσίας.[7]
[1] Γ. Παπαδημητρίου, “ Η αναθεώρηση του Συντάγματος – εισαγωγή, προτάσεις, ευρετήρια”, εκδ. “ΣΑΚΚΟΥΛΑΣ”, 1995, σελ. 135.
[5] Τζ. Ηλιοπούλου-Στράγγα, “Η αναθεώρηση του Συντάγματος στο πλαίσιο μιας Βουλής. Μια ακόμη χαμένη ευκαιρία της τρέχουσας αναθεώρησης”, Το Σύνταγμα, 2000, σελ. 1090.
