Οι κατά Σβώλο διέξοδοι στην κρίση του κοινοβουλευτισμού

Η θέση που επιφυλάσσει ο Αλέξανδρος Σβώλος στον κοινοβουλευτισμό προδίδει μια ένταση που διατρέχει το σύνολο του έργου του: αυτήν ανάμεσα στο πολιτικό (πράξη) και το θεωρητικό (γνώση) υποκείμενο. Έτσι, το 1928 στο «νέον Σύνταγμα και αι βάσεις του πολιτεύματος» και το 1929 στον εναρκτήριο λόγο του από το βήμα του καθηγητή στη Νομική Αθηνών με τίτλο «Προβλήματα της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας», η δημοκρατική ευφορία της εποχής ωθεί τον Σβώλο στην καταγγελία του φιλελεύθερου κοινοβουλευτισμού ως στοιχείου νόθευσης έως και ματαίωσης της δημοκρατίας. Λίγα χρόνια αργότερα, το 1934, όταν ο φασισμός αλώνει την Ευρώπη και η δικτατορία είναι προ και των ελληνικών πυλών, ο Σβώλος υπογραμμίζει στον επίλογο του Συνταγματικού του Δικαίου ότι η κατάργηση του κοινοβουλευτισμού ισοδυναμεί με την κατάλυση της δημοκρατίας. Το 1946 δε, υπό το βάρος της ιστορικής εμπειρίας του φασισμού, εγκαταλείπει οριστικά και την κορπορατιστική συνταγή που ο ίδιος συστηματικά αντέτεινε στο αδιέξοδο της κοινοβουλευτικής/αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας, δηλαδή την περίφημη «αντιπροσωπεία των συμφερόντων»^[1].

Η πρόχειρη αυτή περιοδολόγηση αρκεί, όμως, για να καταστήσει σαφές ότι ο Σβώλος ασκεί κριτική στη φιλελεύθερη/κοινοβουλευτική δημοκρατία εκ των έσω. Ως εκ τούτου, ποτέ δεν καταφεύγει στις αντιδημοκρατικές εναλλακτικές του Μεσοπολέμου, όπως ο φασισμός ή ο κομμουνισμός^[2]. Ο Σβώλος διαπιστώνει στο «νέον Σύνταγμα», εν είδει απολογισμού και προφητείας, ότι η «δημοκρατική λογική δεν ηδύνατο παρά να καταλήξει στον κοινοβουλευτισμό» και ότι «η κρίση του κοινοβουλευτισμού είναι κρίση της δημοκρατικής ιδέας, ειδικώτερον δε και του αντιπροσωπευτικού συστήματος»^[3]. Η δημοκρατία και ο κοινοβουλευτισμός αποτελούν από τη μια έννοιες διακριτές και από την άλλη ιστορικά συνώνυμα^[4]. Στην ελπιδοφόρα δεκαετία του 20, η κρίση του κοινοβουλευτισμού αποδίδεται στο υπερτροφικό και άτολμο Κοινοβούλιο, του οποίου η Κυβέρνηση καθίσταται άβουλο εκτελεστικό όργανο, με αποτέλεσμα την κυβερνητική αστάθεια, αφού δυναμιτίζεται διαρκώς η θεμελιώδης σχέση εμπιστοσύνης Βουλής και Κυβέρνησης. Η ενίσχυση της κατά τεκμήριο ορθολογικότερης και αποτελεσματικότερης εκτελεστικής εξουσίας, την ταραχώδη δεκαετία του 30, οδήγησε τελικά στο «φόνο»^[5] της δημοκρατίας, προς όφελος της κυβερνητικής σταθερότητας. Η «θεραπεία» δηλαδή της «κρίσης» του απρόβλεπτου κοινοβουλευτισμού καταλήγει στη βεβαιότητα της κατάργησης της δημοκρατίας. Σε μέση λύση προκρίνεται, ευκταία, το δόγμα της πλειοψηφίας, το οποίο συνιστά, εντούτοις, ταυτόχρονα λειτουργική συνθήκη και ουσιαστική αναίρεση της δημοκρατίας. Το φαύλο αυτό κύκλο αποδέχεται και προσπαθεί να υπερβεί ο Αλέξανδρος Σβώλος. Γι’ αυτό, δεν περιορίζεται στην κριτική της αμφίβολης κατοχύρωσης της κοινοβουλευτικής αρχής στο Σύνταγμα του 1927^[6], αλλά θίγει τα βαθύτερα ζητήματα, λογικά και πραγματικά, νομικά και πολιτικά, της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας.

Η υποψιασμένη κοινωνιολογική^[7] ματιά του Σβώλου συλλαμβάνει το μείζον λογικό πρόβλημα της νεωτερικής δημοκρατίας: την πλήρη αδυναμία σύμπτωσης του κυρίαρχου υποκειμένου που αποκαλείται «λαός» με τον… εαυτό του. Ο μύθος της λαϊκής κυριαρχίας ψευδώς επαγγέλλεται την απόλυτη ταύτιση μεταξύ κυβερνώντων και κυβερνωμένων και αποκρύπτει τη σκληρή πραγματικότητα που ο κοινοβουλευτισμός συνεχώς μας υπενθυμίζει και αναπαράγει: την αναπόφευκτη απόκλιση πολιτικής και κοινωνικής δημοκρατίας^[8]. Ο νομικός ρεαλισμός του Σβώλου υπονοεί ότι ο μεταφυσικά «κυρίαρχος» λαός εμφανίζεται πραγματικά ως ένας άλλος και ποτέ ως ο ίδιος^[9], αφού προσωποποιείται σε μια καταπιεστική, για τους λίγους ή και τους πολλούς ενίοτε, κυρίαρχη αστική φιγούρα/τάξη. Ας μην αμφιβάλλουμε, η ιερή αλήθεια της λαϊκής κυριαρχίας μπορεί να οδηγήσει στο αντίθετό της, τη νομιμοποίηση της πλέον απόλυτης εξουσίας επί των ανθρώπων^[10]. Ο πλειοψηφικός νόμος του Κράτους δεν ελευθερώνει το άτομο –αντιθέτως, το υποδουλώνει^[11]. Ασφαλώς, τέτοια παραδείγματα νόμων στο Μεσοπόλεμο υπάρχουν πολλά, όπως το περίφημο «κατοχυρωτικό» του Παπαναστασίου ή το «ιδιώνυμο» του Βενιζέλου. Ίσως γιατί η κοινωνική και ιδεολογική ενότητα του «λαού» στη μεσοπολεμική Ελλάδα έχει ήδη κατακερματιστεί από τον εθνικό διχασμό, τον οριστικό ενταφιασμό του οράματος της «Μεγάλης Ιδέας» και την αναδιαμόρφωση της κοινωνικής βάσης (άφιξη των προσφύγων, ανάπτυξη του εργατικού κινήματος)^[12].

Ο μύθος της λαϊκής κυριαρχίας τρέφεται από το πλάσμα της αντιπροσώπευσης, της sui generis αυτής σχέσης, η οποία στο όνομα της ταυτότητας κυβερνωμένου και κυβερνώντoς συντηρεί διαρκώς την αγεφύρωτη απόστασή τους, καθώς ο πρώτος εξ ορισμού δεσμεύεται ενώ ο δεύτερος, ελλείψει και της επιτακτικής εντολής^[13], λειτουργεί ελεύθερα. Υπό το ιδεολογικό πρόσχημα της ορθολογικής αναζήτησης της αντικειμενικής αλήθειας και της δημόσιας διαβούλευσης, το Κοινοβούλιο αποτελεί στην πραγματικότητα, σύμφωνα με τον Σβώλο, το χώρο σύγκρουσης και συμβιβασμού υπόγειων κομματικών συμφερόντων, εχθρών και φίλων, με προδιαγεγραμμένη κατάληξη την κυνική επικράτηση μιας κυβερνητικής βούλησης^[14]. Ο κοινοβουλευτισμός εξελίσσεται μοιραία στην απόλυτη κομματοκρατία^[15], γεγονός που εξηγεί τη διάσημη μεσοπολεμική πρακτική της διείσδυσης της εκτελεστικής εξουσίας στη νομοθετική λειτουργία δια του θεσμού των εξουσιοδοτήσεων (άρθρο 77 του Συντ. του 1927) ή την αυθαίρετη και συχνή χρήση του δικαίου της έκτακτης ανάγκης^[16]. Η κομματική δύναμη –και η ιστορία των προσωποπαγών, ήδη από τον 19^ο αιώνα, ελληνικών κομμάτων είναι γνωστή στον Σβώλο– υπονομεύει στην ουσία, παρά το ανάχωμα της καθολικής ψηφοφορίας, τη δημοκρατία αφού κατοχυρώνει την ενός ανδρός (π.χ. του Βασιλιά ή του Βενιζέλου) αρχή και υποδαυλίζει την αυτονομία του Κοινοβουλίου. Επιπλέον, η οργανική σύμπτωση κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας και κομματικής-εκτελεστικής εξουσίας, η οποία αποτυπώνεται εμμέσως και στο συνταγματικό κείμενο του 1927^[17], ενισχύει τη σύγχυση του ανθρωπόμορφου Κόμματος με το απρόσωπο Κράτος. Και βέβαια, όπως εύλογα παρατηρεί ο Σβώλος, ένας μύθος δε μπορεί να σταθεί δίχως την απαραίτητη πίστη σε αυτόν. Επαφίεται, συνεπώς, στον τύπο η κατασκευή της συμφωνίας ανάμεσα στο πολιτικό και το κοινωνικό υποκείμενο μέσω ενός άλλου ισχυρού πλάσματος, αυτού της κοινής γνώμης^[18].

Η δριμύτατη κριτική του Σβώλου στον κοινοβουλευτισμό είναι επίθεση όχι μόνο στο φιλελευθερισμό αλλά και στο συνταγματισμό. Κι αυτό γιατί η αποδόμηση των αλληλοστηριζόμενων πλασμάτων σε συνδυασμό με τον αρνητικό χαρακτηρισμό της διάκρισης των εξουσιών ως συντηρητικής αρχής που διατηρεί τα κεκτημένα της αστικής τάξης^[19], συνιστά μια ξεκάθαρη αμφισβήτηση του ίδιου του μοντέρνου συνταγματικού δικαίου, το οποίο προϋποθέτει ακριβώς το μύθο που ο Σβώλος εκ πρώτης όψεως κατηγορηματικά αρνείται. Διότι είναι τα θεϊκά ονόματα^[20] αυτά που ταξινομούν λογικά σε γενικές κατηγορίες και νομιμοποιούν τις πραγματικές και ασύμπτωτες εκδηλώσεις της κυριαρχίας. Η κοινωνιολογική κριτική του Σβώλου αποδυναμώνει, ωστόσο, το Σύνταγμα γιατί μόνον έτσι μπορεί στη συνέχεια να το επαληθεύσει. Αυτό, άλλωστε, επισημαίνει και ο ίδιος όταν γράφει ότι δεν θα «φταίνε οι συνταγματικοί κανόνες για τις αντιδημοκρατικές κοινωνικές μεταβολές»^[21] ή όταν σχετικοποιεί, δίχως βέβαια να απαξιώνει, τη δεσμευτικότητα του «αυστηρού» συντάγματος^[22] ή ακόμη όταν περιγράφει την κατά παραβίαση του Συντάγματος αναθεώρηση του 1911^[23]. Αν, λοιπόν, η εκπλήρωση της ιδέας της δημοκρατίας είναι ασύμβατη ή έστω αδιάφορη προς το συνταγματισμό, καθώς «η καιριωτέρα των εσωτερικών αιτιών της χρονίας κρίσεως της δημοκρατίας ευρίσκεται εις την εκ κοινωνικών λόγων διαπάλην των ιδεωδών της» (ελευθερίας και ισότητας), η λύση δεν μπορεί να είναι απλά συνταγματική ή γενικότερα νομική αλλά πρωτίστως κοινωνική^[24]. Και παρότι ο υπαίτιος μύθος καταγγέλλεται ώστε να ξυπνήσει το κυρίαρχο υποκείμενο^[25], είναι τελικά ο ίδιος μύθος αυτός που ζωογονεί τη συνταγματική θέση του Σβώλου.

Ο συνταγματικός φιλελευθερισμός του Σβώλου είναι εμφανής στις προφανείς διεξόδους από την κρίση του κοινοβουλευτισμού, εκεί που από τη μία υιοθετεί, έστω μερικώς, τη δημοφιλή στην εποχή του κατοχύρωση των τεχνικών εξορθολογισμού του κοινοβουλευτικού παιχνιδιού, οι οποίες αποσκοπούν στη σταθερότητα και την αποτελεσματικότητα της κυβερνητικής πλειοψηφίας^[26], και από την άλλη αναζητεί επίμονα τα θεσμικά της αντίβαρα. Το δικαιοκρατικό οπλοστάσιο του συνταγματολόγου στρέφεται ενάντια στην αντιδημοκρατική οργανική ταύτιση της κοινοβουλευτικής πλειοψηφίας-κομματικής/κυβερνητικής εξουσίας και θωρακίζει τον κατεξοχήν φιλελεύθερο στόχο της εξισορρόπησης των βουλήσεων (checks and balances ή le pouvoir arrête le pouvoir^[27]), με κύριους πόλους τον έλεγχο και τη διεύρυνση^[28] του Κυρίαρχου. Οι προτάσεις του Σβώλου προκαλούν στον ανυποψίαστο αναγνώστη ένα απρόσμενο déjà vu αφού στην πλειοψηφία τους αποτελούν την αιχμή του σημερινού συνταγματικού εκσυγχρονισμού. Η διατύπωση ενός λειτουργικού νόμου περί ευθύνης υπουργών που δεν θα συρρικνώνεται σε απλό ευχολόγιο (βλ. την πρόσφατη συζήτηση για ένα νέο νόμο περί ποινικής ευθύνης των υπουργών), η εγγύηση του ελέγχου της συνταγματικότητας των νόμων (επίκαιρη η προβληματική της ίδρυσης Συνταγματικού Δικαστηρίου) και της διοικητικής δικαιοσύνης, η ανεξαρτησία της γραφειοκρατίας (διαφάνεια), η λελογισμένη ενίσχυση του Προέδρου της Δημοκρατίας μέσω της άμεσης εκλογής του (προτάθηκε ως αντίβαρο κατά τη διάρκεια του καλοκαιρινού διαλόγου των συνταγματολόγων με αφορμή το άρθρο 32 του Συντ.), η διαστολή του εκλογικού σώματος (βλ. ιθαγένεια και ψήφος των μεταναστών) το εκλογικό σύστημα (η προωθούμενη αλλαγή του εκλογικού νόμου), η αποκέντρωση (ή αλλιώς ο σημερινός «Καλλικράτης»), η δημιουργία δεύτερης Βουλής (επανέρχεται από καιρού εις καιρόν στο προσκήνιο, βλ. πρόταση Ματθία) και η άμεση νομοθεσία αποτελούν δυνατά παυσίπονα που, περισσότερο ή λιγότερο^[29], αποβλέπουν στην ίαση της εγγενούς παθογένειας της σχέσης μεταξύ Κυρίαρχου και κυριαρχούμενου. Είναι όμως αρκετά;

Μια προσεκτική ανάγνωση του μεσοπολεμικού έργου του Σβώλου φανερώνει πως όχι. Και τούτο επειδή η ορθολογική δικαιοκρατία αδυνατεί να ικανοποιήσει την απώτερη φιλοδοξία του αμετανόητου δημοκράτη συνταγματολόγου, τη θαυματουργή συνάντηση του λαού με τον εαυτό του, την πλήρωση του ανυπέρβλητου μύθου^[30], καθώς αποδέχεται ότι ο αξιωματούχος και ο λαός συνομιλούν από διαφορετικές αλλά κυρίως άνισες θέσεις, όπως π.χ. ο σοφός δάσκαλος και ο μαθητής ή σε μια εξαρτημένη σχέση εργασίας ο εργοδότης και ο εργαζόμενος. Το θεμελιώδες πρόβλημα του δικαίου είναι ότι όταν αυτό δημιουργείται είναι ήδη παρόν!^[31] Ο συνταγματικός φιλελευθερισμός μετριάζει αλλά δεν υπερβαίνει το δόγμα της πλειοψηφίας, διότι το εκλαμβάνει ως αναπόφευκτη συνθήκη, το θέτει δηλαδή εκ των προτέρων ως ερώτημα. Αντιθέτως, ο Σβώλος οραματίζεται ότι ο Κυρίαρχος και ο κυριαρχούμενος θα επικοινωνήσουν στο πλαίσιο μιας διαλογικής σχέσης απόλυτης ισότητας, η οποία θα μεταμορφωθεί προοδευτικά στο μονόλογο του δεύτερου. Δεν είναι τυχαίο ότι ακόμη και η εισαγωγή των θεσμών της άμεσης δημοκρατίας, όπως λ.χ. του δημοψηφίσματος, είναι σύμφωνα με τον Σβώλο καταστατικά αλυσιτελής. Γιατί τα ερωτήματα δεν τίθενται από αλλά προς τον λαό -και, το χειρότερο, διατυπώνονται από τα κόμματα. Και, το σημαντικότερο, γιατί η πρακτική αυτή «υποθέτει μόρφωσιν συνάμα και πείραν εις το πρόσωπο του εκλογέως». Απαιτείται, λοιπόν, βελτίωση της στάθμης της «μορφωτικής κατάστασης» και «κοινωνική αφύπνιση», δημιουργία των «κατάλληλων πνευματικών όρων» για την επιτυχή αυτοκυβέρνηση του λαού^[32]. Άλλωστε, «μόνον από την διαπαιδαγώγηση της συνειδήσεως των λαϊκών μαζών (…) πρέπει να αναμένεται η συστηματική ματαίωση των κατά του Λαού απειλών»^[33]. Αντιλαμβανόμαστε από τα παραπάνω το αγωνιώδες αίτημα της «αναγέννησης» του πολιτικού υποκειμένου το οποίο υπηρετεί και η σπουδαία για τον Σβώλο πρόταση της αντιπροσωπείας των συμφερόντων. Η προαγωγή των επαγγελματικών τάξεων και συμφερόντων, η οποία ανεπαρκώς κατοχυρώθηκε στο Σύνταγμα του 1927^[34], προωθεί την υλική-οικονομική ανύψωση του λαού και την αναγνώριση της πραγματικής πλουραλιστικής ταυτότητας αντί της πλασματικής ενότητάς του^[35]. Ο λαός θα μπορέσει να πάρει σάρκα και οστά και να μιλήσει ως ο ίδιος ο εαυτός του, όταν συγκροτηθεί σε ένα (εκ)παιδευμένο και κοινωνικο-οικονομικά αυτόνομο πρόσωπο, όταν μετατραπεί ποιοτικά και όχι απλώς αριθμητικά, δια της εξελικτικής-περφεξιονιστικής δύναμης της δημοκρατίας^[36], σε ένα ποικιλόμορφο και έμπλεο ομάδων και διαφορετικοτήτων πλήθος^[37]. Η επιτέλεση όμως του ανέφικτου αυτού θαύματος, καθώς το συλλογικό υποκείμενο θα βρεθεί σε μια λογικά αδύνατη για τον οποιονδήποτε κατάσταση πλήρους αυτοσυνείδησης, τέλειας ταυτότητας και παρουσίας εντός του, δεν μπορεί να συντελεστεί από το ίδιο το υποκείμενο, επειδή αυτό είναι γνωστικά και πραγματολογικά ατελές και μη κυρίαρχο. Έγκειται, ως εκ τούτου, σε ένα έτερο ηρωικό πρόσωπο, να εγγυηθεί το μεταφυσικό γεγονός. Στο πλούσιο έργο του Σβώλου η φιγούρα αυτή δεν είναι παρά το Κράτος, το οποίο καλείται να γίνει ο πιστός «υπηρέτης» του κοινωνικού συνόλου (service public) ή «ο αγαθός και καλός οικογενειάρχης» (κράτος δικαίου)^[38]. Μόνο με αυτόν τον τρόπο θα υλοποιηθεί το ρεπουμπλικανικό ιδεώδες της αυτοκυριαρχίας, του οποίου ο Σβώλος αναγνωρίζει ρεαλιστικά το αδύνατο εντός ή ακόμη και εκτός^[39] του πλαισίου που και ο ίδιος αποδέχεται^[40], αλλά δεν παύει να το επιθυμεί.

Η σημερινή κατάσταση της δημοκρατίας θυμίζει το μεσοπολεμικό τοπίο παρά την εύρυθμη λειτουργία του κοινοβουλευτισμού και τη δεδομένη ασφάλεια εναλλαγής των πλειοψηφιών. Τούτο διαφαίνεται όχι μόνο από κάποια κοινά δεδομένα, όπως π.χ. την οικονομική κρίση, την όξυνση των κοινωνικών διαφορών, την επιβίωση της προσωποπαγούς κομματοκρατίας^[41] ή -το σπουδαιότερο- τη ξεκάθαρη δικαιοπολιτικά υπεροχή της εκτελεστικής (και της δικαστικής) έναντι της νομοθετικής λειτουργίας, τη μετάθεση δηλαδή των αποφάσεων σε λιγότερο δημοκρατικά νομιμοποιημένες μειοψηφίες, αλλά και από την υποτυπώδη ανάλυση του συνταγματικού λόγου (discours). Η «κρίση του νόμου» είναι πάλι εδώ ∙ κι αν στις θνησιγενείς Δημοκρατίες του Μεσοπολέμου αυτή καταλογιζόταν, λανθασμένα όπως εκ των υστέρων γνωρίζουμε, στο (άναρχο, άλογο και αναποτελεσματικό) Κοινοβούλιο, στα σύγχρονα Κράτη Δικαίου βαρύνει, δικαίως, κυρίως την (ορθολογική/τεχνοκρατική) εκτελεστική εξουσία ή ακόμη και το (σοφό/φρόνιμο) δικαστή, τους κύριους πλέον συντελεστές και αυθεντικούς ερμηνευτές του δημοκρατικού νόμου. Η κατηγορία λοιπόν παραμένει σε ισχύ, με διαφορετικό όμως αποδέκτη ∙ ίσως γιατί κατά τη διάρκεια της εύλογης μετάβασης από τη μοντέρνα Δημοκρατία στο σύγχρονο Κράτος δικαίου η ανεπιφύλακτη φιλελεύθερη εκνομίκευση του πολιτικού, η πραγματιστική λογική της επιβεβαιωτικής εξισορρόπησης, υποβάθμισε, μάλλον αναπόφευκτα, τη δημοκρατική διεκδίκηση του κοινωνικού, την παράλογη επιθυμία της ριψοκίνδυνης υπέρβασης. Σε αυτό ακριβώς το καθοριστικό για την πολιτική αυτονομία σημείο, τη φιλελεύθερη συστολή του δημοκρατικού ορίζοντα, έχω την εντύπωση ότι ο -μεσοπολεμικός τουλάχιστον- Αλέξανδρος Σβώλος θα ήταν σίγουρα αντίθετος.

---