‘Μεγάλη πολιτική’ και ασθενής δικαστικός έλεγχος. Ένα σχόλιο για τις στρατηγικές τήρησης του Συντάγματος στην εποχή του ‘Μνημονίου’

Η κεντρική ιδέα της παρέμβασής μου είναι ότι, όποτε έχουμε άσκηση ‘μεγάλης πολιτικής’, τείνει να μειώνεται η ένταση του δικαστικού ελέγχου της συνταγματικότητας των νόμων που υλοποιούν την πολιτική αυτή. Τα δικαστήρια αναγνωρίζουν ευρύτερη διαπλαστική εξουσία, δηλαδή λιγότερα συνταγματικά προσκόμματα, στην πολιτική εξουσία –κυβέρνηση και νομοθέτη– για τη διαμόρφωση και υιοθέτηση των σχετικών δημόσιων πολιτικών. Αυτό δεν σημαίνει απαραιτήτως ότι το Σύνταγμα χάνει τη σημασία του γι’ αυτές. Σημαίνει όμως ότι η συμμόρφωση της πολιτικής εξουσίας προς το Σύνταγμα, δηλαδή η τήρηση του Συντάγματος, δεν διασφαλίζεται τόσο στις δικαστικές αίθουσες όσο μάλλον στο πεδίο της πολιτικής[1].

Όπως την αντιλαμβάνομαι, ‘μεγάλη πολιτική’ ασκείται όταν η πολιτική εξουσία αναλαμβάνει ρόλο κοινωνικού, με ευρεία έννοια, μετασχηματισμού. Σε αντίθεση με αυτό που, κάπως συμβατικά, θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε ως ‘τρέχουσα’ ή ‘συνήθη’ πολιτική, η οποία κινείται εντός ενός λίγο ή πολύ δεδομένου πλαισίου –το οποίο και αναπαράγει–, η μεγάλη πολιτική αμφισβητεί το πλαίσιο αυτό και επιδιώκει την επαναοριοθέτησή του. Στις περιπτώσεις αυτές, η πολιτική εξουσία υπερβαίνει τη διαχείριση του statusquo και θέτει επί τάπητος τα μεγάλα ζητήματα που μάς απασχολούν ως κοινωνία: ποιοι είμαστε και προς τα πού πηγαίνουμε[2]. Ευκαιρία για την άσκηση μεγάλης πολιτικής προσφέρουν ιδίως, αλλά όχι μόνον, οι πολιτικά μεταβατικές περίοδοι και προπαντός οι περίοδοι κρίσης. Γενικότερα, εάν με τη συνήθη πολιτική εξυπηρετούνται επιμέρους συμφέροντα ως πτυχές του δημόσιου συμφέροντος, με τη μεγάλη πολιτική αναδύεται το γενικό ή υπέρτερο δημόσιο συμφέρον ως τέτοιο, το ‘καθαρό’ δημόσιο συμφέρον μεγάλης κλίμακας, που συνδέεται με μεγάλους εθνικούς στόχους ή, σε περιόδους κρίσης, με εθνικές ανάγκες.

Ξεκινώ με μια διαπίστωση, που νομίζω ότι, ως γενική τάση τουλάχιστον, επιβεβαιώνεται διαχρονικά στη νομολογία[3]: Όταν καλούνται να κρίνουν υποθέσεις όπου τίθενται ζητήματα μεγάλης πολιτικής, τα δικαστήρια τείνουν να αποφεύγουν τη διαπίστωση αντισυνταγματικότητας. Σε πολιτικά και κοινωνικά ομαλές συνθήκες, σε περιόδους ‘κανονικότητας’, και αναφορικά με ζητήματα τρέχουσας διαχείρισης, τα δικαστήρια ελέγχουν εντατικότερα τη συμφωνία του νόμου με το Σύνταγμα. Αντιθέτως, σε συνθήκες ασυνήθιστες ή εξαιρετικές, σε περιόδους μεγάλων αλλαγών ή κρίσεων, άρα σε συνθήκες αβεβαιότητας[4], τα δικαστήρια είναι πιο επιφυλακτικά και υποβάλλουν σε ασθενή ή οριακό μόνον έλεγχο συνταγματικότητας τον νόμο, ιδίως όταν αυτός αποτελεί έκφραση μεγάλης πολιτικής.

Εάν η διαπίστωση αυτή είναι ορθή, τίθεται αμέσως το ερώτημα: η μειωμένη ένταση του δικαστικού ελέγχου συνεπάγεται άραγε και αντίστοιχο έλλειμμα στην τήρηση του Συντάγματος; Ναι, εάν θεωρούμε ότι ο δικαστικός έλεγχος της συνταγματικότητας είναι ο μόνος τρόπος να διασφαλίσουμε τη συμμόρφωση του νομοθέτη, που υλοποιεί ορισμένη δημόσια πολιτική, προς το Σύνταγμα. Όχι, εάν δεχθούμε –όπως θέλω να υποστηρίξω– ότι ο δικαστικός έλεγχος, αν και βεβαίως μείζων, δεν είναι ο αποκλειστικός μηχανισμός εφαρμογής του Συντάγματος απέναντι στον νόμο, αλλά συμπληρώνεται από εναλλακτικούς μηχανισμούς που προσφέρει η πολιτική διαδικασία. Όταν ο δικαστικός έλεγχος υποχωρεί, διότι ασκείται με μειωμένη ένταση, η προσφυγή στους μηχανισμούς αυτούς ενδέχεται να συνιστά προσφορότερη και αποτελεσματικότερη από την προσφυγή στα δικαστήρια στρατηγική για την τήρηση του Συντάγματος[5].

Με άλλα λόγια, οι διακυμάνσεις στηνένταση του δικαστικού ελέγχου της συνταγματικότητας[6] δεν συνιστούν απαραιτήτως έκφραση συνταγματικού σχετικισμού, δεν σημαίνουν δηλαδή ότι, σε σχέση με τον νόμο, το Σύνταγμα μπορεί κατά περίπτωση να τηρείται περισσότερο ή λιγότερο (ή καθόλου). Σημαίνουν απλώς ότι, ανάλογα με τις συνθήκες, μπορεί να διαφοροποιείται ο τρόπος εφαρμογής του Συντάγματος απέναντι στον νόμο, άλλοτε με περισσότερο νομικά και άλλοτε με περισσότερο πολιτικά μέσα[7].

Θα ήθελα να επιμείνω στη θέση αυτή: ότι δηλαδή, σε σχέση με τον νόμο που υλοποιεί ορισμένη πολιτική, η τήρηση του Συντάγματος διασφαλίζεται με ένα συνδυασμό νομικών και πολιτικών μέσων –σε διαφορετική, κατά περίπτωση, αναλογία[8]. Μάλιστα, ακόμη και ο ίδιος ο δικαστικός έλεγχος της συνταγματικότητας, ως θεσμός που εγγυάται την τήρηση του Συντάγματος απέναντι στον νόμο, ενεργεί όχι μόνο με νομικό, αλλά και με πολιτικό τρόπο.

Ας σκεφτούμε με ποιους τρόπους μπορεί γενικά ο δικαστικός έλεγχος να συμβάλλει στη συμμόρφωση του νομοθέτη προς το Σύνταγμα. Μπορούμε να διακρίνουμε τουλάχιστον τρεις[9]. Ο πρώτος είναι προληπτικός, με την έννοια μιας γενικής πρόληψης. Η πολιτική εξουσία, δηλαδή η κυβέρνηση που διαμορφώνει τις δημόσιες πολιτικές και ο νομοθέτης που τις υλοποιεί μετατρέποντάς τις σε νόμους, γνωρίζοντας ότι το προϊόν της πολιτικής διαδικασίας, ο νόμος, ενδέχεται κατά την εφαρμογή του στο μέλλον να τεθεί υπό τον έλεγχο του δικαστή, προσπαθούν όσο γίνεται να αποφεύγουν πρόδηλες αντισυνταγματικότητες. Ο δεύτερος και πιο προφανής τρόπος είναι κατασταλτικός. Όταν, κατά την εφαρμογή του νόμου και στο πλαίσιο ορισμένης αντιδικίας που προέκυψε από αυτή, κάποιο δικαστήριο διαπιστώσει ότι ο νόμος είναι αντισυνταγματικός, τότε δεν τον εφαρμόζει στη συγκεκριμένη υπόθεση. Ο τρίτος τρόπος είναι παραδειγματικός. Παρόλο που οι έννομες συνέπειες της κρίσης περί αντισυνταγματικότητας περιορίζονται στη συγκεκριμένη υπόθεση, ενώ κατά τα λοιπά ο νόμος παραμένει τυπικά ισχυρός και εν δυνάμει εφαρμοστέος σε άλλες υποθέσεις, η κρίση αυτή, ιδίως αν προέρχεται από ανώτατο δικαστήριο, αναπτύσσει και πολιτικές συνέπειες. Μπορεί δηλαδή να οδηγήσει την πολιτική εξουσία στο να καταργήσει ή να τροποποιήσει αυτοβούλως τον νόμο, είτε γιατί πείστηκε για την ορθότητα της δικαστικής κρίσης είτε, το πιθανότερο, με μιαν έννοια ειδικής πρόληψης, προκειμένου να αποφύγει παρόμοιες κρίσεις αντισυνταγματικότητας κατά τη μελλοντική εφαρμογή του νόμου[10].

Από τα παραπάνω μπορούμε να συνάγουμε δύο, ενδεχομένως ενδιαφέρουσες, διαπιστώσεις. Πρώτον, η σημασία του δικαστικού ελέγχου δεν εξαντλείται στην κρίση ορισμένου δικαστηρίου ότι κάποιος νόμος είναι ή δεν είναι αντισυνταγματικός. Δεύτερον, η υπεροχή του Συντάγματος απέναντι στον νόμο δεν διασφαλίζεται αποκλειστικά με νομικά, αλλά και με πολιτικά μέσα. Από τους τρεις προαναφερθέντες τρόπους ενέργειας του δικαστικού ελέγχου, μόνον ο δεύτερος είναι αμιγώς νομικός: διενεργείται και ολοκληρώνεται με την έκδοση μιας δικαστικής απόφασης. Αντιθέτως, στην πρώτη και στην τρίτη περίπτωση η τήρηση του Συντάγματος διασφαλίζεται με πολιτικά μέσα, στο πλαίσιο της πολιτικής διαδικασίας και με αποφάσεις που τελικά λαμβάνονται από την πολιτική εξουσία. Ωστόσο, οι σχετικές αποφάσεις –κι αυτό είναι ένα κρίσιμο σημείο– δεν λαμβάνονται αποκλειστικά βάσει πολιτικών εκτιμήσεων, δεν αποτελούν απλώς έκφραση της πλειοψηφικής αρχής ούτε ‘γυμνών’ συμφερόντων, αλλά ενσωματώνουν και νομικές εκτιμήσεις, με τις οποίες αλληλεπιδρούν και, ιδίως στην τρίτη περίπτωση, ‘διαλέγονται’. Σ’ αυτό το ‘διαλογικό’ στοιχείο της εφαρμογής του Συντάγματος φαίνεται και ο ιδιαίτερος χαρακτήρας του συνταγματικού δικαίου ως πολιτικού δικαίου, δηλαδή ως ενός ιδιότυπου δικαιικού κλάδου που μετέχει τόσο του δικαίου όσο και της πολιτικής, που εφαρμόζεται τόσο με νομικά όσο και με πολιτικά μέσα, χωρίς παρόλα αυτά το Σύνταγμα να χάνει τον θεμελιώδη χαρακτήρα του ως νόμου[11].

Η ευρύτερη θέση που υποστηρίζω είναι ότι, ανάλογα με την πολιτική και ευρύτερα την κοινωνικο-οικονομική συγκυρία, τα δικαστήρια μπορεί να ασκούν τον έλεγχο συνταγματικότητας περισσότερο ή λιγότερο εντατικά. Αντιστοίχως, η τήρηση του Συντάγματος διασφαλίζεται με περισσότερο νομικά (στον εντατικό δικαστικό έλεγχο) ή πολιτικά μέσα (στον ασθενή ή οριακό δικαστικό έλεγχο). Σε περιόδους πολιτικής ομαλότητας και κανονικότητας, το Σύνταγμα είναι σε σημαντικό βαθμό εγγεγραμμένο στο δικαιικό πλαίσιο, έτσι ώστε η εφαρμογή του απέναντι στον νόμο να αποτελεί εν πολλοίς ένα νομικό ζήτημα, που επαφίεται κατά κύριο λόγο στα δικαστήρια. Αντιθέτως, σε περιόδους όπου η πολιτική κανονικότητα ανατρέπεται, το δίκαιο τείνει να υποχωρεί έναντι της πολιτικής, με αποτέλεσμα η εφαρμογή του Συντάγματος απέναντι στον νόμο να επαφίεται, περισσότερο απ’ ό,τι πριν, στην πολιτική διαδικασία. Αυτό που έχει σημασία είναι ότι, ακόμη και όταν εξασθενεί ο δικαστικός έλεγχος, το Σύνταγμα δεν ‘υποχωρεί’, απλώς αλλάζει ο τρόπος ενέργειάς του, καθώς η τήρησή του μετατίθεται από το δικαιικό στο πολιτικό πεδίο. Ακόμη, επομένως, και σε περιόδους κρίσης, το Σύνταγμα δεν χάνει τη σημασία του. Όμως η ‘πολιτικοποίησή’ του συνεπάγεται ότι, προκειμένου να εφαρμοστεί αποτελεσματικά, χρειάζεται να υιοθετήσουμε εναλλακτικές στρατηγικές –πέραν της προσφυγής στον, κατά πάσα πιθανότητα απρόσφορο, δικαστικό έλεγχο.

Αυτό που σχηματικά και συνοπτικά ονομάζουμε ‘Μνημόνιο’ και τα μέτρα που λαμβάνονται σε εφαρμογή του σηματοδοτούν μια πολιτικά μεταβατική περίοδο, που επικαθορίζεται από την ανάγκη αντιμετώπισης της τρέχουσας δημοσιονομικής και ευρύτερα οικονομικής κρίσης[12]. Οι πολιτικές του Μνημονίου, όπως αποτυπώνονται σε μια σειρά νομοθετημάτων που επιφέρουν τομές και ανατροπές στη λειτουργία του κράτους, της οικονομίας και της κοινωνίας, θέτουν κρίσιμα συνταγματικά ζητήματα. Αυτά θα μπορούσαν να κωδικοποιηθούν –με την επισήμανση ότι δεν πρόκειται παρά για μιαν αδρή σχηματοποίηση[13]– ως εξής:

Καταρχάς, το ζήτημα της δημοκρατικής νομιμοποίησης, ενόψει του ότι οι πολιτικές του Μνημονίου δεν αποτέλεσαν αντικείμενο ουσιαστικής πολιτικής απόφασης, αλλά υιοθετήθηκαν enbloc, σε ένα δεδομένο και προαποφασισμένο –και, άρα, εκτός δημοκρατικής επιρροής– πακέτο (takeitorleaveit), που τέθηκε εξωγενώς ως όρος για τη λήψη βοήθειας από τους διεθνείς δανειστές της χώρας.

Περαιτέρω, στο πεδίο εφαρμογής των πολιτικών του Μνημονίου φαίνεται να μεταβάλλεται η συνταγματική ισορροπία που είχε διαμορφωθεί στη μεταπολιτευτική Ελλάδα, ως προς τέσσερα ειδικότερα σημεία:

– πρώτον, μεταβάλλεται η θεσμική ισορροπία μεταξύ των κλάδων της πολιτικής εξουσίας (Κυβέρνηση και Βουλή), με την εκτελεστική εξουσία να ενισχύεται ακόμη περισσότερο, λόγω των ευρύτατων εξουσιοδοτήσεων, σε βάρος της νομοθετικής.

– δεύτερον, μεταβάλλεται η θεσμική και πολιτική ισορροπία μεταξύ της εθνικής και τη διεθνούς/υπερεθνικής εξουσίας, στον βαθμό που η (πραγματική ή και νομική) αποφασιστική αρμοδιότητα για σημαντικά ζητήματα μετατίθεται σε όργανα της ΕΕ ή διεθνών οργανισμών, κάτι που επιτείνει την αποκρατικοποίηση δημόσιων πολιτικών και, άρα, την απομείωση της εθνικής κυριαρχίας.

– τρίτον, μεταβάλλεται η ισορροπία μεταξύ της πολιτικής και της οικονομικής εξουσίας, στον βαθμό που η πραγματική (αν και όχι νομική) αποφασιστική αρμοδιότητα για σημαντικά ζητήματα μετατίθεται στους διεθνείς δανειστές της χώρας, υπό την ιδιότητά τους ως οικονομικών υποκειμένων που ενεργούν βάσει αμιγώς οικονομικών κριτηρίων, κάτι που επιτείνει την απο-πολιτικοποίηση δημόσιων πολιτικών και, άρα, τη σχετικοποίηση της λαϊκής κυραρχίας.

– τέλος, τέταρτον, περιορίζονται συλλογικά και κοινωνικά δικαιώματα.

Ένα ερώτημα είναι εάν και κατά πόσον οι παραπάνω μεταβολές, όλες ή κάποιες εξ αυτών, υπερβαίνουν το συνταγματικά ανεκτό μέτρο, με άλλα λόγια εάν και κατά πόσον οι νόμοι που υλοποιούν τις πολιτικές του Μνημονίου είναι αντισυνταγματικοί. Ένα διαφορετικό ερώτημα, αν και βεβαίως άμεσα συνδεδεμένο με το προηγούμενο, είναι ποιός και πώς μπορεί να διαπιστώσει την ενδεχόμενη αντισυνταγματικότητα.

Πρέπει καταρχάς να επισημανθεί ότι τα παραπάνω συνταγματικά ζητήματα δεν μπορούν να αχθούν στο σύνολό τους σε δικαστική κρίση. Δικαστικά μπορεί βεβαίως να ελεγχθεί η συνταγματικότητα των εξουσιοδοτήσεων και, ιδίως, του περιορισμού των δικαιωμάτων, είναι όμως αμφίβολο κατά πόσο μπορεί να διατυπωθεί δικαστική κρίση για τα υπόλοιπα ζητήματα –που ενδεχομένως είναι και τα σημαντικότερα. Ακόμη, ωστόσο, και στα πεδία όπου είναι νοητός ο δικαστικός έλεγχος της συνταγματικότητας, αυτός θα είναι έλεγχος μειωμένης έντασης, ασθενής ή οριακός μόνο.

Στο δεδομένο πολιτικό και οικονομικό περιβάλλον, εάν η αρχική μου υπόθεση είναι σωστή, μπορούμε να πιθανολογήσουμε ότι τα δικαστήρια ενώπιον των οποίων θα τεθεί το ζήτημα της συνταγματικότητας των νόμων που υλοποιούν τις πολιτικές του Μνημονίου, πρωτίστως δηλαδή το Συμβούλιο της Επικρατείας, θα τείνουν είτε να το παρακάμψουν, δηλαδή να αποφύγουν να το απαντήσουν για δικονομικούς λόγους του παραδεκτού, είτε να το απαντήσουν αρνητικά, δηλαδή να αποφύγουν να διαπιστώσουν αντισυνταγματικότητα. Βεβαίως, καθόλου δεν αποκλείεται η διάγνωση της αντισυνταγματικότητας επιμέρους νομοθετικών μέτρων ή διατάξεων. Αυτό, ωστόσο, που φαίνεται ελάχιστα πιθανό είναι να υπάρξει δικαστική κρίση που να θέτει εν αμφιβόλω τη συνταγματικότητα των κεντρικών επιλογών που διατρέχουν τις πολιτικές του Μνημονίου. Με άλλα λόγια, δεν πρέπει να αναμένουμε δικαστικές αμφισβητήσεις της ‘μεγάλης πολιτικής’ –παρά μόνον, ενδεχομένως, επιμέρους μέτρων για την εφαρμογή της.

Θεωρώ κατά τούτο ότι η τακτική της προσφυγής στα δικαστήρια για την αμφισβήτηση της συνταγματικότητας των πολιτικών του Μνημονίου είναι όχι μόνον απρόσφορη (καθόσον με εξαιρετικά περιορισμένες πιθανότητες ευδοκίμησης), αλλά και, από την άποψη της τήρησης του Συντάγματος, στρατηγικά λανθασμένη. Στις δεδομένες συνθήκες της κρίσης και με αντικειμενικά αναγκαία τη λήψη μέτρων για την αντιμετώπισή της, οι μηχανισμοί τήρησης του Συντάγματος απαιτείται να ενεργούν όχι τόσο κατασταλτικά (να αναιρεθούν τα ληφθέντα μέτρα ως αντισυνταγματικά), με κίνδυνο να βρεθούμε σε ένα κενό πολιτικής, αλλά πρωτίστως δημιουργικά: Να σχεδιάσουμε, με οδηγό το Σύνταγμα, εκείνα τα μέτρα αντιμετώπισης της κρίσης που θα εναρμονίζονται κατά τον βέλτιστο στις δεδομένες συνθήκες τρόπο με τις συνταγματικές αξίες και επιταγές. Με άλλα λόγια, ο μόνος πρόσφορος τρόπος να αμφισβητήσει κάποιος τη συνταγματικότητα των πολιτικών του Μνημονίου είναι να προτείνει, θετικά, εναλλακτικές λύσεις που θα είναι συμβατές –ή θα είναι περισσότερο συμβατές– με το Σύνταγμα, έτσι ώστε, εξ αντιδιαστολής, να προκύπτει το συνταγματικό ‘έλλειμμα’ των λύσεων που επιλέγηκαν. Αυτό φυσικά είναι δουλειά της πολιτικής και όχι των δικαστηρίων, τα οποία περιορίζονται σε αρνητικές κρίσεις, αν δηλαδή ένα νομοθετικό μέτρο είναι ή δεν είναι αντισυνταγματικό. Οι πολιτικές και κοινωνικές δυνάμεις που θεωρούν αντισυνταγματικές τις πολιτικές του Μνημονίου βαρύνονται, επομένως, με το εξαιρετικά δυσχερές και κοπιώδες έργο να διατυπώσουν και να προτείνουν πολιτικές που θα ήταν σύμφωνες προς αυτό.

Όσοι επικεντρώνουν τις προσπάθειές τους στις δίκες του Μνημονίου και δημιουργούν μεγάλες προσδοκίες από την έκβασή τους, μεταθέτουν στους ώμους των δικαστών το βάρος μιας ευθύνης που δεν τούς αναλογεί, αλλά ανήκει στους ίδιους, δηλαδή στο πολιτικό σύστημα και ευρύτερα στην κοινωνία. Η λογική τού: ‘Θα τα πούμε στα δικαστήρια!’[14] όχι μόνον ενθαρρύνει τον εφησυχασμό και την πολιτική απάθεια, καθόσον δημιουργεί την εντύπωση ότι πρέπει να αφήσουμε στους ‘ειδικούς’, δικαστές και δικηγόρους, την επίλυση ενός μείζονος πολιτικού ζητήματα, αλλά εν τέλει περιορίζει και υποβαθμίζει τις συνταγματικές πτυχές του ζητήματος, καθόσον τις εγκλωβίζει στα στενά περιθώρια ελέγχου που έχει ο δικαστής της συνταγματικότητας. Με άλλα λόγια, η προσφυγή στα δικαστήρια είναι, κατά κάποιο τρόπο, η εύκολη λύση και ένα ανέξοδο άλλοθι για το έλλειμμα πολιτικής, που είναι το βαθύτερο πρόβλημα.

Αν και διατυπωμένα με διαφορετική αφορμή, είναι διδακτικά όσα έγραψε προσφάτως ένας δικαστής: «Οταν σε μια πολιτεία μόνη ελπίδα για ευνομία είναι οι δικαστές και οι εισαγγελείς, τότε στην πολιτεία αυτή πολλά έχουν φύγει εντελώς από τη θέση τους … Πού και πότε με δικαστικές αποφάσεις σώθηκαν παρηκμασμένοι κοινωνικοί σχηματισμοί από τον αφανισμό και παραπαίουσες δημοκρατίες από την κατάρρευση; … Πού και πότε δικαστές και εισαγγελείς αφύπνισαν χειμαζόμενους λαούς και αναστήλωσαν κατεστραμμένες οικονομίες; … Όπου και όποτε οι δικαστικοί θεσμοί συνέβαλαν στην αποτροπή «του κακού» ή στην προαγωγή «του καλού», ποτέ δεν ήταν μόνοι και, πάντως, ποτέ δεν ήταν η τελευταία και μόνη ελπίδα για τα πάντα …»[15].

***

Σε όλη τη διάρκεια της πολιτικής ιστορίας της χώρας μας, όσο εμποδιζόταν η εδραίωση της δημοκρατίας και μαζί μ’ αυτή η πολιτική ομαλότητα και κανονικότητα, ο δικαστικός έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων ήταν είτε άγνωστος είτε περιορισμένης σημασίας. Σε όλο αυτό το διάστημα, η τήρηση του Συντάγματος θεωρούνταν ότι ανήκει πρωτίστως στην ευθύνη της πολιτικής και διασφαλίζεται μέσω της πολιτικής διαδικασίας. Ενίοτε μάλιστα με την άμεση συμμετοχή του ίδιου του λαού, που έφτασε να κάνει το Σύνταγμα πολιτικό σύνθημα που ονομάτισε ένα κίνημα και μιαν ολόκληρη γενιά. Η πολιτική ομαλότητα και κανονικότητα που επιτεύχθηκε μετά το 1975 έφεραν μαζί τους την εδραίωση και τη διάχυση του δικαστικού ελέγχου της συνταγματικότητας[16]. Αυτό είχε όμως και μια παράπλευρη απώλεια: ‘έδιωξε’ το Σύνταγμα από την πολιτική.

Μέσα σ’ όλες τις ανατροπές που επιφέρει, το ‘Μνημόνιο’ είναι και μια ευκαιρία να φέρουμε το Σύνταγμα πίσω στην πολιτική και πιο κοντά στους πολίτες. Το Σύνταγμα στην εποχή του ‘Μνημονίου’ μπορεί να (ξανα)γίνει ένα κείμενο έμπνευσης για τους πολίτες και εφαλτήριο και επιχείρημα πολιτικών αγώνων. Όσοι αμφισβητούν τη συνταγματικότητα των πολιτικών του Μνημονίου οφείλουν να το αποδείξουν στο πεδίο της πολιτικής –όχι στα δικαστήρια.

---