Στις 28 Αυγούστου – λίγες μόλις μέρες πριν, δηλαδή -, ο Elon Musk, ιδρυτής και ιθύνων νους της Neuralink παρουσίασε τις εξελίξεις ενός εκ των πλέον φιλόδοξων εγχειρημάτων της εταιρείας, απευθυνόμενος σε πραγματικό χρόνο, σε άπασα την ενεργή, διαδικτυακή κοινότητα. Το νεοσύστατο σχετικά εταιρικό σχήμα -ιδρύθηκε το 2017- αυτοπροσδιορίζεται ως «ομάδα εξαιρετικά προικισμένων συν-εταίρων»[1] και δραστηριοποιείται στο πεδίο σύζευξης του ανθρώπινου εγκεφάλου με προηγμένης τεχνολογίας ηλεκτρονικές συσκευές. Η περί ης ο λόγος παρουσίαση αφορά ένα είδος λειτουργικής διεπαφής εγκεφάλου – υπολογιστή (εφεξής: BCI – Brain Computer Interface -, όπως είναι ευρύτερα κατοχυρωμένος ο όρος στην επιστημονική ιδιόλεκτο) αποτελούμενης από ηλεκτρόδια, τοποθετημένα στην περιοχή του εγκεφάλου και περαιτέρω, διασυνδεδεμένα με ειδική «έξυπνη» συσκευή. Η συσκευή αυτή αποκωδικοποιεί με τη χρήση αλγορίθμων, την καταγεγραμμένη νευρική λειτουργία και τροφοδοτεί σε πραγματικούς χρόνους, με χρήσιμες πληροφορίες τη διαδικασία που υποστηρίζει πχ κίνηση τεχνητού μέλους. Οι πολλά υποσχόμενοι προορισμοί της λειτουργίας που παρουσίασε ειδικότερα ο Elon Musk αφορούν καταρχάς, τη βελτίωση ή θεραπεία ασθενειών που συνδέονται με τον εκφυλισμό της μνήμης, εγκεφαλικές δυσλειτουργίες, καταθλιπτικά επεισόδια κοκ. Σημειωτέον δε ότι πέραν των εγκεφαλικών δυσλειτουργιών, η χρήση ανάλογων διεπαφών για ιατρικούς σκοπούς άλλους -αφορώντες κατά κύριο λόγο, ακουστικά ή κινητικά εμφυτεύματα-, είναι ήδη γνωστή, εδώ και κάποια χρόνια. Εκεί όπου πλέον, εστιάζει η επιστημονική διερεύνηση είναι η δυνατότητα αποκωδικοποίησης νοητικών και συναισθηματικών διεργασιών, έτσι όπως οι τελευταίες αποτυπώνονται στα ηλεκτρόδια και οδεύουν προς τον «έξυπνο μηχανισμό».
Στις ιδιότητες του πρόσφατου καινοτόμου λειτουργικού της Neuralink -κατά την εισαγωγική παρουσίαση πάντα, του Musk και υπό την υπεραισιόδοξη οπτική του– περιλαμβάνεται και η δυνατότητα διαβίβασης δεδομένων από τον εγκέφαλο στη συσκευή, στο πλαίσιο μιας αλληλεπίδρασης, τουλάχιστον ανοίκειας σ’ αυτή την αντίστροφη εκδοχή της. Απώτατος στόχος πάντως του ευρηματικού σχεδιασμού της διεπαφής που σύστησε προσφάτως η Neuralink στη διεθνή επιστημονική κοινότητα είναι «η συμβολή του στην ανάπτυξη μιας συμβιωτικής σχέσης μεταξύ ανθρώπων και υπολογιστών προκειμένου οι λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου να παραμείνουν “ανταγωνιστικές” σε σχέση με τις ανεξάντλητες δυνατότητες τής πολλά υποσχόμενης προελαύνουσας τεχνητής νοημοσύνης»[2].
Προϊόν διαφημιστικής προβολής στο πλαίσιο επίτευξης των βέλτιστων εμπορικών και επιχειρηματικών στόχων, επίτευγμα επιστημονικής υπεραξίας, στην υλοποίηση του οποίου συμποσούται ο ζήλος και η αφοσίωση επιστημόνων ταγμένων στην προοπτική διαρκούς βελτίωσης του ζην, αντανάκλαση ευσεβών πόθων του παρόντος σε ένα δυστοπικό ή οραματικό μέλλον, όπως εν πάση περιπτώσει, κι αν αντιλαμβάνεται κανείς την τρέχουσα εξέλιξη, ένα είναι βέβαιο: «ο θαυμαστός, καινούριος κόσμος»[3] είναι εδώ!
Εδώ είναι επίσης, η πραγμάτωση ενός ονείρου για τους ρέκτες της επιστημονικής φαντασίας και τους θιασώτες των τεχνολογικών επιτευγμάτων, όπως επίσης και ένας ακόμη εφιάλτης για τους ανησυχούντες και μηδέποτε καθεύδοντες υπερασπιστές των ατομικών δικαιωμάτων[4].
Ο νομικός προβληματισμός σε σχέση με τις «θαυμαστές» νέες τεχνολογίες αφορά προφανώς αποκλειστικά τα όρια χρήσης τους, σε συνδυασμό με τον κίνδυνο ενδεχόμενης κατάχρησής τους σε βάρος του εσώτερου πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης. Ειδικότερα, οι ανησυχίες αφορούν τη διασφάλιση της ακεραιότητας δικαιωμάτων που σχετίζονται κατά βάση, με την ελευθερία της σκέψης και την προστασία της ιδιωτικότητας. Εντελώς επιγραμματικά -η παρούσα φιλόξενη στήλη δεν προσφέρεται άλλωστε, για εξαντλητική ανάπτυξη- αξίζει να επισημανθεί ότι ζητήματα φαίνεται να ανακύπτουν ως προς τα ακόλουθα δικαιώματα:
(α) το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα, όπως αυτό κατοχυρώνεται σε υπερεθνικό επίπεδο, τόσο στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (εφεξής: ΕΣΔΑ – άρθρο 8 -), όσο και στον Χάρτη Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης (εφεξής: ΧΘΔ ΕΕ – άρθρο 7 -). Οι καταγραφές που προκύπτουν από τους διαβιβαστές–ηλεκτρόδια ή/και η σχετική επεξεργασία των βιομετρικών δεδομένων από τη λειτουργία και τη διάδραση των εγκεφαλικών συνάψεων περιλαμβάνονται ασφαλώς στο προστατευτέο πεδίο της ευαίσθητης ιδιωτικότητας. Τούτο σημαίνει ότι οποιαδήποτε απόκλιση ως προς την ακεραιότητα του δικαιώματος συζητείται μόνο υπό τις εξαιρετικές προϋποθέσεις της ΕΣΔΑ – και όχι πέραν του αναγκαίου μέτρου, όπως αυτό προσδιορίζεται στο πλαίσιο λειτουργίας της δημοκρατικής κοινωνίας.
(β) Το τεκμήριο της αθωότητας ως διακριτή συνιστώσα του δικαιώματος καθενός για δίκαιη δίκη και αποτελεσματική απονομή δικαιοσύνης (άρθρο 6 παρ. 2 ΕΣΔΑ και άρθρο 48 ΧΘΔ ΕΕ). Εδώ, ο αναφυόμενος προβληματισμός παραπέμπει στην αθέμιτη χρήση συσκευών ανίχνευσης ψεύδους και στον αποκλεισμό των τελευταίων από τον κατάλογο των αποδεκτών ανακριτικών μεθόδων. Ο περιορισμός συνδέεται κυρίως, με την ευρύτερη απαγόρευση επέμβασης στο foruminternum του ατόμου και εξαναγκασμού ως προς την αποκάλυψη του ενδιάθετου φρονήματος, καθόσον τέτοιες μέθοδοι προσκρούουν ευθέως στην υπέρτερη υποχρέωση σεβασμού της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η αποκωδικοποίηση των δεδομένων που εισφέρουν οι υπό συζήτηση διεπαφές ενδέχεται να λειτουργεί ως πηγή ασύνειδης παροχής πληροφοριών. Οι αναλογίες με την παραβίαση του δικαιώματος στον σεβασμό του τεκμηρίου αθωότητας παραπέμπουν σε περιπτώσεις, όπου από τη συνδυαστική τεχνική και σημειολογική ερμηνεία των μηνυμάτων που διαβιβάζουν οι εγκεφαλικοί νευρώνες απορρέουν πληροφορίες δυνάμει ενοχοποιητικές για τον φορέα τους. Ένα τέτοιο ενδεχόμενο εκθέτει σε κίνδυνο το δικαίωμα του διασυνδεδεμένου υποκειμένου σε δίκαιη δίκη. Ως εκ τούτου, υλικό που συλλέγεται μέσω εφαρμογών, όπως οι υπό συζήτηση διεπαφές, δε μπορεί να είναι αξιοποιήσιμο στο πλαίσιο ποινικών διαδικασιών.
(γ) Η ελευθερία της σκέψης (άρθρο 9 παρ. 1 ΕΣΔΑ και άρθρο 10 παρ. 1 ΧΘΔ ΕΕ). Εδώ ωστόσο, μένει να φανεί κατά πόσο η «αποκρυπτογράφηση» μηνυμάτων που θα λαμβάνονται από τους νευροδιαβιβαστές, θα διαθέτει χαρακτηριστικά προσομοιάζοντα προς το περιεχόμενο σκέψεων, απόψεων, αρεσκειών ή απαρεσκειών. Είναι γεγονός ότι η καρτεσιανή ταύτιση του δικαιώματος στην ελεύθερη σκέψη με την αλήθεια καθεαυτή[5] προϋποθέτει σαφή και κατηγορηματική αποτύπωση του ενδιάθετου φρονήματος. Υπό αυτή την έννοια, μοιάζει προς το παρόν, αρκετά δύσκολο να μπορεί κανείς να αξιολογήσει ανεπιφύλακτα ως αυθεντικές τις σκέψεις του υποκειμένου διά των ερμηνευτικών παραδοχών που προϋποθέτει κάθε διαμεσολαβημένη -μέσω των BCIs- ανάγνωση του πρωτογενούς περιεχομένου. Συνεπώς, ίσως οι φόβοι ειδικά για τη διακινδύνευση του δικαιώματος στην ελεύθερη σκέψη να είναι για την ώρα αν όχι πρώιμοι, πάντως ελλιπώς τεκμηριωμένοι. Με άλλα λόγια, η διαχείρισή τους μάλλον μπορεί να περιμένει.
Ο 21ος αιώνας φαίνεται να προοιωνίζεται αξιοσημείωτες δεύτερες ευκαιρίες για την ευαλωτότητα της ανθρώπινης συνθήκης. Όσο εταιρικά σχήματα επιδιώκουν να καινοτομούν, υπάρχει ελπίδα για τη διαμόρφωση νέου περιβάλλοντος, διευρυμένης ισότητας και δημοκρατικής πρόσβασης στα δικαιώματα και στα αγαθά του πολιτισμού μας, κυρίως, για μέλη του κοινωνικού συνόλου με οριακές δυσλειτουργίες, στο φάσμα των νευροκινητικών παραλυσιών, εκφυλιστικών, εγκεφαλικών βλαβών κοκ. Μια τέτοια συμπεριληπτική προοπτική είναι αυτονόητο ότι οφείλει να περιβληθεί τους αναγκαίους νομικούς τύπους προκειμένου να καταστεί ασφαλής σε σχέση με την οριοθέτηση δικαιωμάτων που άπτονται κατά βάση, της ιδιωτικότητας και των ελεύθερων διανοητικών διεργασιών. Ή αλλιώς, η διαμόρφωση επαρκούς και επικαιροποιημένου κανονιστικού πλαισίου είναι το σημείο εκκίνησης για τη σύζευξη τεχνολογίας και δικαίου.
Οτιδήποτε διαφορετικό τείνει προς την οργουελιανή δαιμονοποίηση της τεχνολογίας ή απλώς αναπαράγει φόβους για εικαζόμενα καφκικά αδιέξοδα. Στην εξελικτική πορεία του ανθρώπου, η στάθμιση υπήρξε πάντα sinequanon για την αφομοίωση των νέων δεδομένων. Όσο επικίνδυνη -αν όχι αφελής- είναι η εναπόθεση μεσσιανικών προσδοκιών στην τεχνολογία, άλλο τόσο ανιστόρητη είναι η φοβική άπωση ενώπιον κάθε novum. Τόσο η εγχώρια νομολογία, όσο και, κυρίως, η νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου διαθέτουν ήδη επεξεργασμένη μεθοδολογία προς επίτευξη λεπτών και κρίσιμων ισορροπιών. Συνεπώς, η διαχείριση του κινδύνου -όταν και εφόσον προκύψει- είναι ζήτημα εφαρμογής εμπεδωμένης και αξιόπιστης τεχνογνωσίας.
Ο εν πολλοίς, προφητικός Κωνσταντίνος Ξενάκης είχε ήδη από την πρώιμη δεκαετία του 70 εκφράσει στα έργα του, με αναγνωρίσιμη καλλιτεχνική γλώσσα, τη βαθιά αγωνία του για την εκρηκτική ανάπτυξη της επιστήμης των υπολογιστών. Κυρίως, για την αντιστρόφως ανάλογη σχέση που διαφαινόταν μεταξύ πληθωριστικής διάχυσης της ψηφιακής πληροφορίας και ουσιαστικής ανθρώπινης επικοινωνίας[6]. Μοιάζει πια να βρισκόμαστε κοντά στην ημέρα που η τεχνολογία θα μπορεί πέρα από τις σωματοκινητικές, να υποκαταστήσει σε ικανοποιητικό βαθμό, ακόμη και πάσχουσες λειτουργίες του ανθρώπινου εγκεφάλου. Θα είχε ενδιαφέρον αν η αξιοποίηση μιας τέτοιας επιστημονικής υπεροπλίας επ’ ωφελεία της επικοινωνιακής εγγύτητας των πιο ευάλωτων, κατόρθωνε να διασκεδάσει – ίσως και αναιρέσει – την πρόδρομη, δυστοπική αγωνία του ευαίσθητου εικαστικού.
[3] William Shakespeare, Τρικυμία, Πέμπτη Πράξη, Α’ Σκηνή, Αθήνα, εκδ. Φέξη, 1913, μτφρ. Ι. Πολυλά, σελ. 51. Στο επιφώνημα αυτό της Μιράντας, κόρης του Πρόσπερο, οφείλει τον τίτλο του το κλασικό έργο του Aldus Huxley, Brave, NewWorld, που κυκλοφόρησε το 1932 και ενώ ήδη ο συγγραφέας διέβλεπε την απειλή του δυστοπικού, ολοκληρωτικού κράτους. Βλ. ΧΑΞΛΕΫ (Α.), Θαυμαστός, καινούριος κόσμος, Αθήνα, Κάκτος, 1980 (μτφρ. Ε. Κυπραίου).
[5] JANET (P.), “La liberté de penser”, Revue des Deux Mondes, 1866, t. 65, σελ. 34 επ.
[6] ΒΑΡΔΑΚΗ (Έ.), «Με το βλέμμα του Κωνσταντίνου Ξενάκη», ΤΟ ΒΗΜΑ, 23.08.2020.
In memoriam Καλλιόπη Στουγιάννου*
*Η Καλλιόπη Στουγιάννου (1975-2017) υπήρξε εξαιρετική νομικός, ειδική επιστήμονας στον Συνήγορο του Πολίτη και από τις πλέον πείσμονες αγωνίστριες της σύντομης ζωής που αξιώθηκε. Στη μάχη που έδινε, αφότου προσβλήθηκε από αμυοτροφική πλευρική σκλήρυνση (ALS) και στην προσπάθειά της να παραμείνει επιστημονικά και εργασιακά ενεργή, μέχρι τις τελευταίες της ώρες, τεχνολογικές εφαρμογές ανάλογες των προπεριγραφόμενων, λειτούργησαν ως το πιο ισχυρό κίνητρο για να μην εγκαταλείψει τον ασύμμετρο αγώνα της. Παρέτειναν κατά κυριολεξία, το αληθινό «οξυγόνο» της ζωής της: την ανάγκη της για δημιουργία και δρώσα παρουσία.
Αναδημοσίευση από τα ΝΕΑ Σαββατοκύριακο 26-27 Σεπτεμβρίου 2020
Στις 28 Αυγούστου – λίγες μόλις μέρες πριν, δηλαδή -, ο Elon Musk, ιδρυτής και ιθύνων νους της Neuralink παρουσίασε τις εξελίξεις ενός εκ των πλέον φιλόδοξων εγχειρημάτων της εταιρείας, απευθυνόμενος σε πραγματικό χρόνο, σε άπασα την ενεργή, διαδικτυακή κοινότητα. Το νεοσύστατο σχετικά εταιρικό σχήμα -ιδρύθηκε το 2017- αυτοπροσδιορίζεται ως «ομάδα εξαιρετικά προικισμένων συν-εταίρων»[1] και δραστηριοποιείται στο πεδίο σύζευξης του ανθρώπινου εγκεφάλου με προηγμένης τεχνολογίας ηλεκτρονικές συσκευές. Η περί ης ο λόγος παρουσίαση αφορά ένα είδος λειτουργικής διεπαφής εγκεφάλου – υπολογιστή (εφεξής: BCI – Brain Computer Interface -, όπως είναι ευρύτερα κατοχυρωμένος ο όρος στην επιστημονική ιδιόλεκτο) αποτελούμενης από ηλεκτρόδια, τοποθετημένα στην περιοχή του εγκεφάλου και περαιτέρω, διασυνδεδεμένα με ειδική «έξυπνη» συσκευή. Η συσκευή αυτή αποκωδικοποιεί με τη χρήση αλγορίθμων, την καταγεγραμμένη νευρική λειτουργία και τροφοδοτεί σε πραγματικούς χρόνους, με χρήσιμες πληροφορίες τη διαδικασία που υποστηρίζει πχ κίνηση τεχνητού μέλους. Οι πολλά υποσχόμενοι προορισμοί της λειτουργίας που παρουσίασε ειδικότερα ο Elon Musk αφορούν καταρχάς, τη βελτίωση ή θεραπεία ασθενειών που συνδέονται με τον εκφυλισμό της μνήμης, εγκεφαλικές δυσλειτουργίες, καταθλιπτικά επεισόδια κοκ. Σημειωτέον δε ότι πέραν των εγκεφαλικών δυσλειτουργιών, η χρήση ανάλογων διεπαφών για ιατρικούς σκοπούς άλλους -αφορώντες κατά κύριο λόγο, ακουστικά ή κινητικά εμφυτεύματα-, είναι ήδη γνωστή, εδώ και κάποια χρόνια. Εκεί όπου πλέον, εστιάζει η επιστημονική διερεύνηση είναι η δυνατότητα αποκωδικοποίησης νοητικών και συναισθηματικών διεργασιών, έτσι όπως οι τελευταίες αποτυπώνονται στα ηλεκτρόδια και οδεύουν προς τον «έξυπνο μηχανισμό».
