Δικαιοσύνη και κρίση. Ο δικαστικός έλεγχος των κοινωνικών δικαιωμάτων

Το 1921 ένας διαπρεπής Γάλλος δημοσιολόγος, ο Edouard Lambert, δημοσίευσε ένα βιβλίο για το Ανώτατο Δικαστήριο των Ηνωμένων Πολιτειών που προκάλεσε μεγάλη αίσθηση. Ο τίτλος του βιβλίου, «Η κυβέρνηση των δικαστών και ο αγώνας εναντίον της κοινωνικής νομοθεσίας στις Ηνωμένες Πολιτείες», συμπύκνωνε σε λίγες λέξεις τις δύο βασικές θέσεις του συγγραφέα: ο δικαστικός έλεγχος της συνταγματικότητας των νόμων έρχεται σε αντίθεση προς την αρχή της λαϊκής κυριαρχίας και εμποδίζει την κοινωνική κατεύθυνση στην εξέλιξη του Κράτους. Σύμφωνα με τον συγγραφέα, η αμερικανική εμπειρία έδειχνε τους κινδύνους που θα διέτρεχε η φιλεργατική και κοινωνική νομοθεσία από την εφαρμογή του θεσμού του ελέγχου της συνταγματικότητας των νόμων στην Ευρώπη (την εποχή εκείνη μόνο στην Ελλάδα αναγνωριζόταν μια τέτοια αρμοδιότητα στα δικαστήρια). Η άποψη του Lambert επηρέασε και τους Γερμανούς σοσιαλδημοκράτες συνταγματολόγους του μεσοπολέμου, αντικρούστηκε όμως ορθά από τον Αλέξανδρο Σβώλο. Προς στιγμήν πάντως φάνηκε να επιβεβαιώνεται, όταν κηρύχθηκε αντισυνταγματική από το Ανώτατο Δικαστήριο η νομοθεσία του New Deal (1935-1937). Αλλά ο Ρούσβελτ δεν έκανε πίσω: μετά τη δεύτερη νίκη του στις εκλογές του 1936, απείλησε ότι θα ανανεώσει με «φρέσκο αίμα» το Ανώτατο Δικαστήριο και αυτό στάθηκε αρκετό για να αλλάξει το Δικαστήριο τη νομολογία του, χωρίς να χρειαστεί αλλαγή στη σύνθεσή του.

Η εμπειρία του New Deal έδειξε ότι φιλεργατική και κοινωνική νομοθεσία μπορεί να υπάρξει και χωρίς συνταγματική κατοχύρωση κοινωνικών δικαιωμάτων. Σίγουρα όμως η συνταγματοποίηση των δικαιωμάτων αυτών δυσχεραίνει τυχόν λοξοδρομήσεις της δικαστικής εξουσίας, όπως αυτές των Αμερικανών συνταγματικών δικαστών κατά την περίοδο 1935-1937. Και πράγματι, υπό το καθεστώς των μεταπολεμικών «κοινωνικών» Συνταγμάτων, στην κατηγορία των οποίων ανήκει και το ισχύον ελληνικό Σύνταγμα, τα δικαστικά όργανα όχι μόνο δεν παρεκώλυσαν αλλά αντίθετα ευνόησαν την ανάπτυξη του κοινωνικού Κράτους. Σε αυτό συνετέλεσε και το γεγονός ότι τα κοινωνικά δικαιώματα αναγνωρίστηκαν από την κοινή συνείδηση των προηγμένων λαών ως θεμελιώδη δικαιώματα ισότιμα με τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα. Στο επίπεδο των νομικών ιδεών η εξέλιξη αυτή αποκρυσταλλώθηκε στη λεγόμενη αμυντική λειτουργία των κοινωνικών δικαιωμάτων, δηλαδή στην κατ’ αρχήν απαγόρευση της αναστρεψιμότητάς τους. Απαγόρευση όχι απόλυτη, η οποία όμως δημιουργεί ένα οιονεί τεκμήριο αντισυνταγματικότητας σε κάθε μείωση της παρεχόμενης στους πολίτες κοινωνικής προστασίας. Η οικονομική κατάσταση ανάγκης στην οποία βρίσκεται η χώρα μας αποτελεί ασφαλώς έναν σπουδαίο λόγο δημόσιου συμφέροντος που δικαιολογεί τη σχετικοποίηση της απαγόρευσης αυτής, αλλά υπό προϋποθέσεις, η συνδρομή των οποίων υπόκειται σε δικαστικό έλεγχο.

Μία από τις προϋποθέσεις αυτές, την οποία εις το εξής θα πρέπει να ελέγχουν αυστηρά τα δικαστήρια, είναι η τήρηση από τον νομοθέτη της αρχής της αναλογικής ισότητας ενώπιον των δημόσιων βαρών (άρθρο 4 παρ. 5 Συντ.), αφού οι οριζόντιες περικοπές έχουν πλέον φθάσει ή εξαντλήσει το συνταγματικό όριο και οι θύλακοι των συντεχνιακών προνομίων παραμένουν ακόμη απείραχτοι.