Τις τελευταίες δεκαετίες η καθυστέρηση του Συμβουλίου της Επικρατείας κατά την εκδίκαση διαφορών που αφορούν την οικονομία της χώρας, έχει προβληθεί στο δημόσιο διάλογο ως μείζον πρόβλημα για την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη. Ως λύση έχει προταθεί, μεταξύ των άλλων, η ίδρυση συνταγματικού δικαστηρίου με αρμοδιότητα τον προληπτικό έλεγχο των νόμων ώστε οι πολίτες να μην αιφνιδιάζονται από δικαστικές αποφάσεις που κρίνουν ως αντισυνταγματικές διατάξεις νόμων μετά την πάροδο πολλών ετών από τη θέσπισή τους, με συνέπεια την ανατροπή πραγματικών καταστάσεων που έχουν δημιουργηθεί λόγω της εμπιστοσύνης των πολιτών στη δράση του κράτους.

Ωστόσο, για την αντιμετώπιση του προβλήματος το ισχύον Σύνταγμα έχει προβλέψει λύση την οποία ο νομοθέτης, δηλαδή η Βουλή, μπορεί να αξιοποιεί για μεγάλα τμήματα νομοθετικής ύλης που αφορούν, μεταξύ άλλων, την οικονομία, το περιβάλλον, την ιδιοκτησία και τις επενδύσεις. Ειδικότερα, το Σύνταγμα προβλέπει στο άρθρο 43 ότι η Βουλή παρέχει εξουσιοδότηση στη Διοίκηση για την έκδοση προεδρικών διαταγμάτων τα οποία πριν να σταλούν στον Πρόεδρο της Δημοκρατίας διαβιβάζονται υποχρεωτικά, ως σχέδια, προς έλεγχο νομιμότητας στο ΣτΕ, το οποίο σε πρακτικό διατυπώνει τις παρατηρήσεις του. Αν το ΣτΕ κρίνει διατάξεις σχεδίου διατάγματος ως αντισυνταγματικές η Διοίκηση δεν προχωρεί στην έκδοσή του και μπορεί να επανέλθει με νέες ρυθμίσεις που θεραπεύουν την διαπιστωθείσα αντισυνταγματικότητα. Στο τέλος της διαδικασίας το π.δ. δημοσιεύεται έχοντας τύχει ενδελεχούς επεξεργασίας νομιμότητας από το ΣτΕ, γεγονός που ελαχιστοποιεί τον κίνδυνο κήρυξης των διατάξεων του ως αντισυνταγματικών σε περίπτωση αμφισβήτησής του στο μέλλον. Παράδειγμα η αξιοποίηση του Ελληνικού που ρυθμίστηκε με π.δ. το οποίο έτυχε επεξεργασίας από το ΣτΕ και στη συνέχεια η αίτηση ακυρώσεως κατά του π.δ. απορρίφθηκε με απόφαση της Ολομέλειας.

Ο νομοθέτης επιλέγει τη ρύθμιση θεμάτων περιβάλλοντος και οικονομίας με διατάξεις νόμων οι οποίες σε αρκετές περιπτώσεις τίθενται κατά παραγνώριση παγιωμένης νομολογίας του ΣτΕ, όπως πρόσφατα συνέβη με τον νέο οικοδομικό κανονισμό ο οποίος κρίθηκε αντισυνταγματικός. Η επιλογή αυτή οφείλεται στο ότι η Πολιτεία δεν προκρίνει, όπως έχει φανεί τα τελευταία πενήντα χρόνια, τον προληπτικό έλεγχο συνταγματικότητας εκ μέρους του ΣτΕ διότι γνωρίζει ότι προτεινόμενες διατάξεις, που αποβλέπουν πρωτίστως στην ικανοποίηση αιτημάτων κοινωνικών και επαγγελματικών ομάδων ή τοπικών συμφερόντων, θα κριθούν, με βάση τη νομολογία του, ως αντισυνταγματικές. Όμως, στην πραγματικότητα με την επιλογή αυτή η Πολιτεία προκαλεί την έκδοση ατομικών πράξεων και τη δημιουργία πραγματικών καταστάσεων που είναι βέβαιο ότι το ΣτΕ, με βάση την παγιωμένη νομολογία του, θα τις κρίνει στο μέλλον ως αντισυνταγματικές. Σε αυτή την περίπτωση δεν είναι το ΣτΕ που έχει την ευθύνη για την έλλειψη ασφάλειας δικαίου στους πολίτες.

Για την εύρυθμη λειτουργία της οικονομίας και της κοινωνίας είναι ανάγκη να εμπεδωθεί περιβάλλον συνεργασίας μεταξύ των τριών πολιτειακών λειτουργιών. Τούτο πρακτικά σημαίνει ότι Κυβέρνηση και Βουλή πρέπει να επιλέγουν ως μέθοδο νομοθέτησης για ζητήματα που αφορούν ιδίως το περιβάλλον και την οικονομία, την έκδοση π.δ. που υπόκεινται στον προληπτικό έλεγχο του ΣτΕ. Έλεγχος που εγγυάται στον πολίτη και στις επιχειρήσεις, ημεδαπές και αλλοδαπές, προβλεψιμότητα και ασφάλεια δικαίου.

Το Συμβούλιο της Επικρατείας συμβάλλει καθοριστικά στην ορθολογική διαμόρφωση των δημοσίων πολιτικών στον τομέα της οικονομικής ανάπτυξης και της προστασίας του περιβάλλοντος, μέσω του προληπτικού ελέγχου των προεδρικών διαταγμάτων. Η συμβολή αυτή υπηρετεί το δημόσιο συμφέρον διασφαλίζοντας ισορροπία μεταξύ προστασίας του περιβάλλοντος και οικονομικής ανάπτυξης διότι η συνταγματική αποστολή του Δικαστηρίου συνίσταται στη διαφύλαξη της βιώσιμης ανάπτυξης και της διαγενεακής αλληλεγγύης, χωρίς εκπτώσεις υπό την πίεση βραχυπρόθεσμων ωφελειών κοινωνικών και επαγγελματικών ομάδων ή τοπικών συμφερόντων.

Υπό το ισχύον Σύνταγμα λύσεις υπάρχουν αρκεί τα αρμόδια όργανα της Πολιτείας να ενεργοποιούν τις πρόνοιες του συνταγματικού νομοθέτη με σταθερότητα και συνέπεια και ταυτόχρονα να μην ανατρέπουν δημόσιες πολιτικές, που οικοδομούνται με μόχθο, τις παραμονές εκλογικών αναμετρήσεων. Η ορθολογική δημόσια πολιτική με βάση συνταγματικές αρχές είναι μονόδρομος για όλα τα όργανα της Πολιτείας αν θέλουμε να προστατεύσουμε τους πολίτες από τους κινδύνους της κλιματικής κρίσης και ταυτόχρονα να διασφαλίσουμε το μέλλον των επόμενων γενεών στη ζοφερή εποχή που ζούμε.

Ηράκλειο, 8.5.2025

Ομιλία στο πλαίσιο του 11^ου Διεθνούς Επιστημονικού Συνεδρίου του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών με τίτλο «Κοινότητες Δημιουργίας- Συμμετοχή και πρωτοβουλία στις θεσμικές συλλογικότητες: Κοινωνία, εκπαίδευση, πολιτική διαβούλευση» ^*

«Πρόλογος

Ανταποκρινόμενος με αισθήματα τιμής στην πρόσκληση των οργανωτών του Ετήσιου Διεθνούς Συνεδρίου του Ινστιτούτου Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστημών, και λαμβάνοντας υπόψη την ειδικότερη θεματική του αναφορικά με τις Κοινότητες Δημιουργίας και την ανάδειξη της συμμετοχής και της πρωτοβουλίας στις Θεσμικές Συλλογικότητες κατ’ εξοχήν ως προς την πολιτική διαβούλευση, ας μου επιτραπεί να επικεντρωθώ στο μείζον ζήτημα της σύγχρονης, κρίσιμης, σημασίας της παρέμβασης της Κοινωνίας των Πολιτών προς την κατεύθυνση της υπεράσπισης της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας ως θεσμικού και πολιτικού αμαλγάματος εγγύησης της Ελευθερίας και, κατά νομική κανονιστική συνεκδοχή, των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Α. Και τούτο, διότι όπως προκύπτει μέσα από την ιστορική της εξέλιξη και, κυρίως, μέσα από την μελέτη των θεσμικών και πολιτικών της συστατικών στοιχείων, ύστερα από μια πορεία ευφορίας εκατό και πλέον χρόνων -που θα μπορούσαμε να την χαρακτηρίσουμε, ποιητική αδεία, δοξαστική- η Δημοκρατία μας ακολουθεί πλέον, ιδίως κατά τις τρεις τελευταίες δεκαετίες, μια φθίνουσα πορεία, η οποία έχει αντιστοίχως όλα τα χαρακτηριστικά της άκρως δυσοίωνης θεσμικής και πολιτικής παρακμής. Παρακμής η οποία είναι τόσο περισσότερο επικίνδυνη, ως υπονομευτική ιδίως για τους δημοκρατικούς θεσμούς, όσο εμφανίζεται με υποδόρια και υφέρποντα χαρακτηριστικά που ο, οιονεί έμφυτος, κοινωνικός εφησυχασμός τα καταναλώνει με έντονα τα στοιχεία ενός καταλυτικού μιθριδατισμού. Οπωσδήποτε, όταν γίνεται εδώ λόγος για παρακμή της Δημοκρατίας πρόκειται για την παρακμή της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, κυρίαρχου συστήματος δημοκρατικής διακυβέρνησης στην σύγχρονη εποχή, με προνομιακό πεδίο ανάπτυξης την Δημοκρατία στην Δύση και, προεχόντως, στην Ευρώπη. Και αυτό το παρακμιακό φαινόμενο στον χώρο της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας πλήττει ευθέως τον ίδιο τον -κατά την φύση της- πυρήνα της, που δεν είναι άλλος από την Ελευθερία, ως πεδίο υπεράσπισης της αξίας του Ανθρώπου και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητάς του μέσω της άσκησης των κάθε είδους θεσμοθετημένων δικαιωμάτων, πρωτίστως δε των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων. Με απλές λέξεις το ως άνω φαινόμενο ανταποκρίνεται, lato sensu, και στα χαρακτηριστικά μιας σύγχρονης θεσμικής και πολιτικής μετάλλαξης, το ύφος και ο ρυθμός της οποίας φέρνουν στην επιφάνεια το μέγεθος του διακυβεύματος της συρρίκνωσης που υφίσταται η κανονιστική και ρυθμιστική εμβέλεια καθώς και το πολιτικό κύρος των θεσμών της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Όταν πια τα σημάδια παρακμής της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας και της Ελευθερίας είναι ορατά σε παγκόσμια κλίμακα, όταν ένα-ένα τα οχυρά τους είτε καταρρέουν από αυταρχικά καθεστώτα -που παραπέμπουν στις πιο σκοτεινές μορφές δεσποτισμού του απώτερου παρελθόντος- είτε χάνουν σταδιακώς τον αμυντικό τους θώρακα, εφόσον οι ποικιλόμορφοι εισβολείς συνεχίζουν ακάθεκτοι την εναντίον τους πολιορκία, η επίκληση άγνοιας του κινδύνου, από οποιονδήποτε και αν προέρχεται, δηλαδή είτε από την Πολιτική Κοινωνία είτε από την Κοινωνία των Πολιτών, δεν είναι επιτρεπτό να έχει την παραμικρή δικαιολογία και ανοχή.

Β. Αυτή η παρακμιακή πορεία της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας και της Ελευθερίας μπορεί και πρέπει να αποτραπεί. Το συγκεκριμένο διακύβευμα είναι υπαρξιακό, και για την Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία και για την Ελευθερία, κατ’ εξοχήν όμως για τον Άνθρωπο. Οι επόμενες σκέψεις έχουν ως στόχο, ύστερα από μια σύνοψη των αιτίων της παρακμιακής πορείας της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας και της Ελευθερίας, να δείξουν σε ποιους και γιατί πρέπει να αποδοθεί το μεγαλύτερο μέρος της ευθύνης ως προς την υπεράσπισή τους. Και για την ακρίβεια –το τονίζω εκ προοιμίου- το μέρος αυτό πρέπει να αποδοθεί στην Κοινωνία των Πολιτών, ως την σημαντικότερη και εν δυνάμει περισσότερο επιδραστική Κοινότητα Δημιουργίας και, κατ’ ουσία, ιδιότυπη Θεσμική Συλλογικότητα. Ιδίως υπό την έννοια ότι όταν το Κράτος στην εποχή μας έχει, σε μια επίδειξη ιστορικώς πρωτόγνωρης ηττοπάθειας, εκχωρήσει σχεδόν άνευ όρων την δημοκρατικώς απορρέουσα νομιμοποίησή του σε ιδιωτικούς φορείς δίχως ίχνος ανάλογης δημοκρατικής νομιμοποίησης, είναι πια η ώρα της Κοινωνίας των Πολιτών να ορθώσει τείχος υπεράσπισης της ανυστερόβουλης ιδιωτικής πρωτοβουλίας απέναντι στον επελαύνοντα νεοδεσποτισμό των οικονομικώς ισχυρότατων φορέων εκπροσώπησης μιας θεσμικώς ανεξέλεγκτης ιδιωτικής παρέμβασης και επιρροής. Και η Κοινωνία των Πολιτών μπορεί να φέρει σε πέρας την ως άνω αποστολή λόγω της εγγενούς θεσμικής και πολιτικής ιδιοσυστασίας και ιδιοσυγκρασίας της, όπως αυτή πρωτοκαθορίσθηκε, ως διάκριση μεταξύ Πολιτικής Κοινωνίας και Κοινωνίας των Πολιτών, αρχικώς από τον Φρίντριχ Χέγκελ. Και πολύ αργότερα, κατά τον 20ό αιώνα, από τον Αντόνιο Γκράμσι, ο οποίος ναι μεν είχε εν προκειμένω ως αφετηρία την μαρξιστική σκέψη, πλην όμως προσάρμοσε εν πολλοίς τις σχετικές θέσεις του στην χεγκελιανή αντίληψη. Συνδυάζοντας τις προμνημονευόμενες σκέψεις του Χέγκελ και του Γκράμσι για τις ανάγκες της ανάλυσης που έπεται, μπορούμε να δεχθούμε ότι η αποστολή της Κοινωνίας των Πολιτών σε ό,τι αφορά την υπεράσπιση της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας πηγάζει αλλά και εξηγείται από την ίδια την κοινωνικοπολιτική οντολογία της. Και τούτο διότι κατά την οντολογία αυτή η Κοινωνία των Πολιτών, σε γενικές τουλάχιστον γραμμές, οργανώνεται με σκοπό την εκ μέρους ατόμων ή και ομάδων μελών του κοινωνικού συνόλου ανάπτυξη μορφών κοινωνικής δράσης, εντελώς ανεξάρτητης από τα Κράτη και από τους κάθε είδους φορείς τους. Δράσης, η οποία αφενός εξελίσσεται με τήρηση δημοκρατικών διαδικασιών και προς εξυπηρέτηση του lato sensu κοινωνικού συμφέροντος και της κοινωνικής συνοχής. Και, αφετέρου, διασφαλίζει τις προς τούτο αναγκαίες διαμεσολαβητικές παρεμβάσεις μεταξύ των πολιτών.

Ι. Η αλλοίωση των κύριων χαρακτηριστικών της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας

Το κυριότερο σημείο υπεροχής της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας έγκειται στο ότι, ταυτοχρόνως, κατάγεται από την θεσμική εμπέδωση των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αλλά και εγγυάται την κατά τον προορισμό τους άσκησή τους. Άρα εγγυάται, ποικιλοτρόπως, και την απόλαυση της Ελευθερίας, προεχόντως μέσω της άσκησης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Είναι δε αυτό το σημείο υπεροχής της που αναδεικνύει με μεγαλύτερη ενάργεια το γιατί και πώς η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία εμφανίζεται ως η πιο πρόσφορη διαδικασία εγγύησης της Ελευθερίας.

Α. Η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία στην πορεία προς την αντιμετώπιση της αυθαιρεσίας εν γένει

Με άλλα λόγια η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία υπερέχει διότι οργανώνει θεσμικό ανάχωμα κατά της αυθαιρεσίας εν γένει, επέκεινα δε και κατά της αυθαίρετης άσκησης των επιμέρους δικαιωμάτων από τα κατά περίπτωση υποκείμενά τους. Αφού, ιδίως στον σύγχρονο κόσμο, ο Άνθρωπος κινδυνεύει όχι μόνον από την κρατική αυθαιρεσία αλλά και από την αυθαιρεσία των συνανθρώπων του, κατά βάση δε από την αυθαιρεσία εκείνων που, λόγω οικονομικής ισχύος, ρέπουν, τουλάχιστον σε πολλές περιπτώσεις, προς μια καταχρηστική άσκηση των δικαιωμάτων τους εις βάρος των ασθενέστερων.

1. Αυτό το πλεονέκτημα της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας εξηγείται από το ότι κατά την θεσμική και πολιτική ιδιοσυγκρασία του ο Άνθρωπος δύναται, δια της άσκησης των κάθε μορφής δικαιωμάτων του, κατά προτεραιότητα να υπερασπίζεται ελευθέρως την αξία του και να αναπτύσσει, επίσης ελευθέρως, την προσωπικότητά του.

α) Τούτο αφορά πρωτίστως την κρατική εξουσία και όλα τα επικίνδυνα για την Ελευθερία μέσα καταναγκασμού που διαθέτει. Τα οποία ναι μεν είναι κατ’ αρχήν αναγκαία για την εξυπηρέτηση του Δημόσιου Συμφέροντος, πλην όμως δεν παύουν να αποτελούν, εν δυνάμει, απειλή για τα Θεμελιώδη Δικαιώματα του Ανθρώπου και για την Ελευθερία του όταν εκφεύγουν του θεσμικού πλαισίου επιτρεπτής χρήσης τους. Επομένως οι θεσμοί της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, κυρίως μέσω της Διάκρισης των Εξουσιών και του Κράτους Δικαίου, πρέπει να λειτουργούν έτσι ώστε η χρήση των μέσων καταναγκασμού από τα κρατικά όργανα να γίνεται αφενός lege artis, ήτοι κατά την Αρχή της Νομιμότητας. Και αφετέρου -και τούτο αποτελεί επίσης επιμέρους πρόταγμα της Αρχής της Νομιμότητας- με απαρέγκλιτη τήρηση της αρχής της αναλογικότητας, υφ’ όλες της τις εκφάνσεις.

β) Για να αναχθούμε στο ευρύτερο πεδίο της εξέλιξης των δημοκρατικών θεσμών επισημαίνεται ότι αυτό το, βαρύνουσας σημασίας, χαρακτηριστικό της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας ως προς την υπεράσπιση του Ανθρώπου έναντι της κρατικής αυθαιρεσίας είναι εκείνο, του οποίου η εμφάνιση σηματοδοτεί το πέρασμα από το αστυνομικό κράτος στο Κράτος με ουσιαστικό δημοκρατικό πρόσημο θεσμικής θεμελίωσης και οργάνωσης, επομένως το πέρασμα στην σύγχρονη Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία. Επιπλέον δε το ως άνω χαρακτηριστικό αποτελεί το γνώρισμα το οποίο διαχωρίζει, ευκρινώς, την γνήσια και αυθεντική -δηλαδή αυτή που διαθέτει εν λειτουργία όλα τα καίρια συστατικά της στοιχεία- Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία από άλλες, νόθες, παρεκβάσεις της, ιδίως όταν αυτές χρησιμοποιούνται, για λόγους πολιτικών σκοπιμοτήτων, ως λεοντή συγκάλυψης αυταρχικών καθεστώτων τα οποία περιβάλλονται κοινοβουλευτικό μανδύα.

2. Όμως η αρμονική συνύπαρξη των μελών κάθε κοινωνικού συνόλου, η οποία βρίσκεται στον πυρήνα της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, προδήλως απαγορεύει την άσκηση των δικαιωμάτων αυτών κατά τρόπο που αποβαίνει εις βάρος από την μια πλευρά των άλλων μελών του και, από την άλλη πλευρά, αυτού τούτου του κοινωνικού συνόλου, ως ξεχωριστής θεσμικής και πολιτικής οντότητας. Και τούτο διότι η ανεξέλεγκτη άσκηση των δικαιωμάτων οδηγεί, μοιραίως, στην αυτοαναίρεσή τους, μέσω των συγκρουσιακών συνθηκών που δημιουργούνται σε μια τέτοια περίπτωση εντός του κοινωνικού συνόλου. Περαιτέρω δε, αλλά και συνακόλουθα, στην αναίρεση της ίδιας της Ελευθερίας, αφού η κανονιστική απαξίωση των δικαιωμάτων στην πράξη αφαιρεί κάθε ικμάδα από τον πυρήνα της Ελευθερίας.

α) Κατά λογική ακολουθία, στο πλαίσιο της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας αφενός η ίδια η Ελευθερία και οι επιμέρους εκφάνσεις της, ήτοι τα κατ’ ιδίαν δικαιώματα, δεν ασκούνται άνευ ορίων. Και, αφετέρου, κάθε δικαίωμα ενέχει, εκ φύσεως, και στοιχεία συγκεκριμένων υποχρεώσεων, γεγονός που σημαίνει ότι ουδέν δικαίωμα θεωρείται στην εποχή μας ως γνησίως αμιγές. Πραγματικά, τα κάθε είδους δικαιώματα στην σύγχρονη Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία έχουν οριοθετημένο πεδίο άσκησης μέσω της Αρχής της Νομιμότητας, κάτι το οποίο συνεπάγεται ότι στο πεδίο ελεύθερης δράσης που καθιερώνουν, κατά περίπτωση, αντιστοιχεί και ένα πεδίο lato sensu υποχρεώσεων. Με τον τρόπο δε αυτό η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία θωρακίζει την απόλαυση της Ελευθερίας με ορθολογικό δημοκρατικό τρόπο αφού, εξ ορισμού και εκ καταγωγής, η Ελευθερία δεν νοείται υπό καθεστώς όχι αξιοποίησής της αλλά κατ’ ουσία εκμετάλλευσής της. Το μονοπώλιο ή και το ολιγοπώλιο της Ελευθερίας συνιστά contradictio in adjecto.

β) Τα όσα ήδη εκτέθηκαν επιτρέπουν την συναγωγή και των εξής συμπερασμάτων, ως προς το πώς και γιατί η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία συνιστά την πιο πρόσφορη διαδικασία εγγύησης της Ελευθερίας. Τούτο ισχύει:

β1) Πρώτον, διότι η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία αναγνωρίζει και εγγυάται την Ελευθερία ως βασική αντηρίδα της δημοκρατικής διακυβέρνησης σε τέτοιο βαθμό, ώστε η θεσμική και πολιτική πεμπτουσία της να καταλήγει στο αμάλγαμα Ελευθερίας και Δημοκρατίας.

β2) Και, δεύτερον, διότι στο πλαίσιο της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας η πανηγυρική διακήρυξη της Ελευθερίας δεν θεωρείται επαρκής εγγύηση ακώλυτης απόλαυσής της, αλλά πρέπει να συνοδεύεται, απαραιτήτως, από την οριοθέτηση άσκησης των επιμέρους δικαιωμάτων που την αξιοποιούν στην πράξη, έτσι ώστε η καταχρηστική ή αυθαίρετη γενικώς χρήση τους να μην οδηγεί στην αναίρεση της Ελευθερίας.

γ) Οι αναλύσεις που προηγήθηκαν επιτρέπουν μια πρώτη, συνθετική, καταγραφή των βασικών συνιστωσών, θεσμικών και πολιτικών, του καθεστώτος το οποίο προσδιορίζει τις συντεταγμένες του πεδίου προστασίας της Ελευθερίας στο πλαίσιο της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας.

γ1) Η καταγραφή αυτή περιστρέφεται γύρω από το βασικό χαρακτηριστικό της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, το οποίο φωτίζει και την θεμελιώδη ιδιαιτερότητά της ως διαδικασίας εγγύησης της Ελευθερίας. Και το χαρακτηριστικό αυτό συνιστάται στο ότι η αυθεντική Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία -ήτοι εκείνη που ανταποκρίνεται στους όρους γέννησής της και στις προοπτικές του προορισμού της- είναι, εξ ορισμού, Φιλελεύθερη. Συγκεκριμένα δε ως εκ καταγωγής ανθρωποκεντρική, η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία, μέσω των θεσμικών και πολιτικών διαστάσεών της, έχει ως κύρια αποστολή την θωράκιση της Ελευθερίας έναντι όλων των εν δυνάμει υπονομευτών της, είτε αυτοί ανήκουν στην σφαίρα της κρατικής εξουσίας είτε στην πλευρά των ιδιωτών, φυσικών ή νομικών προσώπων.

γ2) Υπό τα δεδομένα αυτά ο φιλελεύθερος χαρακτήρας της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας εκπορεύεται κυρίως από την αποστολή της εκείνη, η οποία προσανατολίζεται στο να διασφαλίζει σε καθέναν, και έναντι παντός, την μέσω της Ελευθερίας υπεράσπιση της αξίας του και ανάπτυξη της προσωπικότητάς του, όπως ήδη αναφέρθηκε επανειλημμένως και όπως θα διευκρινισθεί περαιτέρω στην συνέχεια.

Β. Το Κράτος μπροστά στην πρόκληση της εγγύησης του φιλελεύθερου χαρακτήρα της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας

Η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία παρακμάζει κάτω από το βάρος της θεσμικής και πολιτικής οξείδωσης των βασικών αντηρίδων της. Οξείδωσης που δοκιμάζει επικίνδυνα τις αντοχές της κατά την υπεράσπιση της Ελευθερίας και των δικαιωμάτων, τα οποία συνιστούν τις επιμέρους εκφάνσεις άσκησης και απόλαυσής της στην πράξη. Δίχως να υποτιμώνται οι κίνδυνοι, τους οποίους συνεπάγεται οιαδήποτε θεωρητική επιχείρηση καθορισμού της διαδρομής εξέλιξης των θεσμικών και πολιτικών δεδομένων αυτής της εμβέλειας, δεν φαίνεται εσφαλμένη -καθ’ όσον αποδίδει, σε γενικές τουλάχιστον γραμμές, μια πανθομολογούμενη πραγματικότητα- η ακόλουθη συνοπτική παρουσίαση των αντηρίδων εκείνων της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας που η οξείδωσή τους την ωθεί στον κατήφορο της παρακμής. Με την προκαταρκτική επισήμανση ότι η γέννηση και η θεσμική και πολιτική εμπέδωση της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας αποδεικνύουν ευχερώς πως το Κράτος είναι εκείνο το οποίο, κατά τον προορισμό των δημοκρατικών του δομών, φέρει το μεγαλύτερο βάρος της εγγύησης του φιλελεύθερου χαρακτήρα της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, ήτοι του χαρακτήρα που την καθιστά πρόσφορη διαδικασία εγγύησης της Ελευθερίας.

1. Κατ’ ακρίβεια ουσιώδης αποστολή του Κράτους, στο πλαίσιο της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, είναι η οργάνωση και λειτουργία των θεσμικών εγγυήσεων, οι οποίες διασφαλίζουν την υπεράσπιση της αξίας του Ανθρώπου και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητάς του, μέσω της ακώλυτης άσκησης των επιμέρους δημοκρατικώς θεσμοθετημένων δικαιωμάτων του.

α) Επέκεινα, η περαιτέρω παρέμβαση του Κράτους στην εξέλιξη του κοινωνικού και, ιδίως, του οικονομικού γίγνεσθαι μόνον ως εξαίρεση μπορεί να θεσμοθετείται. Εξαίρεση, η οποία δικαιολογείται μόνον όταν οι κανόνες της Οικονομίας της Αγοράς έχουν ατονήσει ουσιωδώς και δεν είναι σε θέση να διασφαλίσουν στην πράξη την αποτελεσματική άσκηση της Οικονομικής Ελευθερίας. Επιπλέον, η κατ’ εξαίρεση κρατική παρέμβαση έχει, οπωσδήποτε, περιορισμένη διάρκεια- με άλλες λέξεις είναι αυστηρώς οριοθετημένη και ratione materiae και ratione temporis– εξικνούμενη επιτρεπτώς έως την αποκατάσταση της ομαλής λειτουργίας της Οικονομίας της Αγοράς και της κατ’ ακολουθία απρόσκοπτης άσκησης της Οικονομικής Ελευθερίας.

β) Τον προαναφερόμενο εγγυητικό ρόλο υπέρ της Ελευθερίας και των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων, που συνθέτουν τις επιμέρους εκφάνσεις της, αδυνατεί να φέρει σε πέρας αποτελεσματικώς το Κράτος υπό τις σύγχρονες συνθήκες, τις οποίες επιβαρύνει δραματικά ένα πρωτόγνωρο κλίμα αβεβαιότητας στο πεδίο κάθε δημοκρατικώς οργανωμένης Κοινωνίας των Πολιτών. Και όσο η διαιώνιση της ως άνω αβεβαιότητας διευρύνεται, τόσο περισσότερο τα μέλη της Κοινωνίας των Πολιτών αισθάνονται την ανάγκη προστασίας του ζωτικού χώρου της ελευθερίας τους. Άρα τόσο περισσότερο αισθάνονται και την αδυναμία του Κράτους να εγγυηθεί, κατά τον προορισμό του, τον φιλελεύθερο χαρακτήρα της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας.

2. Αυτή την, καταλυτική ως προς την ασφάλεια την οποία πρέπει να αισθάνονται τα μέλη της Κοινωνίας των Πολιτών για να διαδραματίσουν τον ρόλο που τους αναλογεί, αβεβαιότητα προκαλούν στην εποχή μας κυρίως:

α) Πρώτον, οι ιδιόμορφες συνθήκες της Οικονομικής Παγκοσμιοποίησης, σε συνδυασμό με εκείνες της Κλιματικής Αλλαγής και της Κλιματικής Κρίσης. Οι οποίες οφείλονται, εν πολλοίς, στην αλόγιστη ανάπτυξη ορισμένων πτυχών της οικονομικής δραστηριότητας, παγκοσμίως, στην βάση μιας στρεβλώς δομημένης οικονομικής ανάπτυξης.

α1) Η κατά τ’ ανωτέρω αρνητική ιδιομορφία των συνθηκών της Οικονομικής Παγκοσμιοποίησης οφείλεται στο ότι η τελευταία στοχεύει ευθέως στην περιθωριοποίηση του ρόλου του Κράτους -μέσω της κανονιστικής «απορρύθμισης» του πεδίου δράσης του και της αποθέωσης της δύναμης «αυτορρύθμισης» της Οικονομίας της Αγοράς- και στην επικράτηση ενός είδους «επικυριαρχίας» του «οικονομικού» επί του «θεσμικού». Το φαινόμενο αυτό καθίσταται πλέον ορατό δια γυμνού οφθαλμού αν αναλογισθούμε την έκταση του προδήλως άκρατου οικονομισμού, ο οποίος διακρίνει την όλη πολιτική της Κυβέρνησης Τραμπ ιδίως μετά την δεύτερη εκλογή του ως Προέδρου των ΗΠΑ. Ενός οικονομισμού ο οποίος μπορεί να οδηγήσει -αν δεν έχει ήδη έως ένα σημείο οδηγήσει- σε μια μορφή Παγκόσμιου Οικονομικού Πολέμου, άγνωστου μέχρι σήμερα στην ιστορία της Παγκόσμιας Οικονομίας. Τα εντελώς πρόσφατα παραδείγματα της εκ μέρους των ΗΠΑ επιβολής πολύ υψηλών δασμών σχεδόν σε παγκόσμια κλίμακα αρκεί για να επιβεβαιώσει ένα τέτοιο ενδεχόμενο, ακριβώς λόγω των αντίστοιχων αντιδράσεων των Κρατών που έχουν γίνει αποδέκτες αυτής της δασμολογικής επίθεσης ή και επιδρομής, με επικεφαλής την Ευρωπαϊκή Ένωση και, βεβαίως, την Κίνα.

α2) Από την πλευρά της η Κλιματική Αλλαγή, η οποία έχει πια φθάσει στο στάδιο της Κλιματικής Κρίσης, επιβαρύνει ολοένα και περισσότερο τις συνθήκες ζωής κυρίως στα μεγάλα αστικά κέντρα, και δη επίσης παγκοσμίως. Ενώ η αδυναμία του Κράτους -όπως αποδεικνύει με αδιάσειστα στοιχεία η αστοχία της Διεθνούς Κοινότητας να θεσπίσει και να εφαρμόσει αποτελεσματικούς κανόνες αποκατάστασης της οικολογικής ισορροπίας στον Πλανήτη- να αντιδράσει επιτυχώς στην προϊούσα επιδείνωση της Κλιματικής Αλλαγής και της μετάλλαξής της σε Κλιματική Κρίση, από την μια πλευρά εντείνει το αίσθημα αβεβαιότητας στην καθημερινή ζωή. Και από την άλλη πλευρά –και κατ’ αναγκαία ακολουθία- ενισχύει την εκ μέρους της Κοινωνίας των Πολιτών έλλειψη εμπιστοσύνης προς το Κράτος αναφορικά με την επιτέλεση της αποστολής του.

β) Και, δεύτερον, η αρνητική επιρροή συγκεκριμένων επιπτώσεων της Τεχνολογίας, οι οποίες εκδηλώνονται όταν -και στο μέτρο που- η τεχνολογική πρόοδος κινείται εκτός των ορίων τα οποία καθορίζει η, ευεργετική για το κοινωνικό σύνολο, αξιοποίησή της στον χώρο της ανθρώπινης δημιουργίας. Από τις επιπτώσεις αυτές πρέπει να αναδειχθούν:

β1) Κατά πρώτο λόγο εκείνες, οι οποίες προκύπτουν από την αλόγιστη χρήση του Διαδικτύου. Χρήση, η οποία από την μια πλευρά προκαλεί μια αίσθηση αυτάρκειας και, κατ’ επέκταση, ένα είδος απομόνωσης από τα λοιπά μέλη του κοινωνικού συνόλου. Έτσι ώστε η συλλογική κοινωνική δράση, κινητήριος μοχλός του υγιούς ανταγωνισμού και της συμμετοχικής λειτουργίας στην Φιλελεύθερη Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία, να φθίνει προοδευτικώς, έχοντας οδηγηθεί στα πρόθυρα της τελικής της αποδόμησης. Ας προστεθεί εν προκειμένω ότι αυτός ο ολοένα και περισσότερο επιδεινούμενος κοινωνικός απομονωτισμός πλήττει καιρίως την Κοινωνία των Πολιτών διεθνώς, σε σημείο ώστε να υπονομεύει τα ίδια τα θεμέλια του όλου οικοδομήματός της.

β2) Και κατά δεύτερο λόγο εκείνες, οι οποίες προκύπτουν από την αλματώδη άνοδο της «τεχνολογικής ανεργίας». Η τεχνολογική πρόοδος επιφέρει, από την φύση της, απώλειες θέσεων εργασίας, οι οποίες θεωρούνται περιττές όταν τα τεχνολογικά δεδομένα καθιστούν εφικτή την, lato sensu, παραγωγή δίχως πλέον την ανθρώπινη παρέμβαση. Έτσι, όμως, ολοένα και περισσότερα μέλη του κοινωνικού συνόλου -πολλά δε από αυτά με υψηλού επιπέδου γνώσεις και δεξιότητες- βρίσκονται μπροστά στον εφιάλτη της ανεργίας, και δη σε μια ηλικία όπου δεν υπάρχει δυνατότητα επαγγελματικού αναπροσανατολισμού τους. Και όταν το Κράτος εμφανίζεται, σε διεθνή μάλιστα κλίμακα, παντελώς ανέτοιμο να σχεδιάσει, ήδη από το στάδιο του αρχικού επαγγελματικού προσανατολισμού, κατάλληλες και αποτελεσματικές πολιτικές δημιουργίας νέων θέσεων εργασίας, προσαρμοσμένες στα εξίσου νέα τεχνολογικά δεδομένα, τότε στο αίσθημα της αβεβαιότητας για το μέλλον προστίθεται, φυσικά πολλαπλασιαστικώς, και το αίσθημα έλλειψης εμπιστοσύνης στις δυνατότητες του κρατικού μηχανισμού να ανταποκριθεί, στοιχειωδώς, στην αποστολή του. Και πρωτίστως στην αποστολή του για την στήριξη των μελών του κοινωνικού συνόλου υπό τους όρους και τις προϋποθέσεις των φιλελεύθερων χαρακτηριστικών της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας και, σε κάθε περίπτωση, υπό τους όρους και τις προϋποθέσεις των βασικών της χαρακτηριστικών που συνδέονται με το Κοινωνικό Κράτος Δικαίου.

Γ. Η αποτυχία του Κράτους να υπερασπισθεί το σύγχρονο Κράτος Δικαίου και ιδίως το Κοινωνικό Κράτος Δικαίου

Στον πυρήνα των θεσμικών πυλώνων, οι οποίοι στηρίζουν το αέτωμα της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας ως πρόσφορης διαδικασίας εγγύησης της Ελευθερίας, βρίσκεται η Αρχή της Διάκρισης των Εξουσιών και οι εξ αυτής απορρέουσες Αρχές του Κράτους Δικαίου και της Νομιμότητας. Ο υπό δημοκρατικούς όρους θεσπισμένος Κανόνας Δικαίου συνιστά την βάση της θεσμικής και πολιτικής θωράκισης της Ελευθερίας, άρα και της αντίστοιχης θωράκισης των δικαιωμάτων εν γένει. Το κατά τ’ ανωτέρω Κράτος Δικαίου προϋποθέτει τόσο την θέσπιση και εφαρμογή αποτελεσματικών κανόνων δικαίου για την κανονιστική οριοθέτηση ιδίως της αρμοδιότητας των κρατικών οργάνων ως προς την επιτέλεση της κατά το οικείο Σύνταγμα αποστολής τους. Όσο και την θέσπιση και αποτελεσματική λειτουργία των κατάλληλων κυρωτικών μηχανισμών, κάθε φορά που παρατηρείται παραβίαση των ως άνω κανόνων δικαίου, άρα παραβίαση της Αρχής της Νομιμότητας. Αυτονοήτως, η παρακμιακή πορεία του Κράτους Δικαίου υπό τα προμνημονευόμενα χαρακτηριστικά του επιδεινώνει την εν γένει παρακμιακή πορεία της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Τα δεδομένα της εποχής μας αποδεικνύουν ότι, δυστυχώς, πάσχουν εμφανώς, ως προς τις εγγυητικές τους υπέρ της Ελευθερίας λειτουργίες, και οι δύο θεμελιώδεις συνιστώσες του Κράτους Δικαίου. Συγκεκριμένα:

1. Η ρυθμιστική δύναμη του Κράτους Δικαίου υφίσταται σοβαρό πλήγμα εξαιτίας της σταδιακής απομείωσης της κανονιστικής ισχύος του σπουδαιότερου στηρίγματος της δύναμης αυτής, ήτοι του Κανόνα Δικαίου, μέσω του οποίου αποκτά θεσμικό νόημα η Αρχή της Νομιμότητας. Η απομείωση της κανονιστικής ισχύος του Κανόνα Δικαίου οφείλεται τόσο στην εγγενή όσο και -κατ’ εξοχήν μάλιστα- στην επίκτητη σχετικότητα, η οποία χαρακτηρίζει την παραγωγή των έννομων αποτελεσμάτων του Κανόνα Δικαίου στην πράξη. Και τούτο διότι:

α) Από την ίδια την θεσμική του υπόσταση ο Κανόνας Δικαίου επηρεάζεται ουσιωδώς, τόσο κατά την θέσπισή του όσο και κατά την ερμηνεία του και την εφαρμογή του, από την κοινωνικοοικονομική υποδομή, την οποία καλείται να πλαισιώσει ρυθμιστικώς. Όσο ταχύτερα συντελείται η -ούτως ή άλλως φυσική- εξέλιξη και μεταβολή του κοινωνικοοικονομικού γίγνεσθαι, τόσο δυσχερέστερη καθίσταται η θέση του ερμηνευτή και εφαρμοστή του Κανόνα Δικαίου να αξιοποιήσει την κανονιστική του ισχύ, προκειμένου να διαδραματίσει τον ρυθμιστικό ρόλο που του αναλογεί στο πλαίσιο της Κράτους Δικαίου. Κατά τούτο, αυτή η εγγενής σχετικότητα του Κανόνα Δικαίου δεν είχε τις επιπτώσεις που παρατηρούνται σήμερα στην κανονιστική του ισχύ όσο η εξέλιξη του κοινωνικοοικονομικού γίγνεσθαι ακολουθούσε σταθερούς ρυθμούς, τους οποίους τα αρμόδια κρατικά όργανα μπορούσαν να προβλέψουν στοιχειωδώς κατά την θέσπιση των κανόνων δικαίου. Σήμερα όμως η εξέλιξη του κοινωνικοοικονομικού γίγνεσθαι είναι τόσο ταχεία, ώστε πολλές φορές ξεπερνά από πλευράς κανονιστικής παρέμβασης τον Κανόνα Δικαίου ήδη από την θέσπισή του και την έναρξη της ισχύος του.

β) Στην ως άνω εγγενή σχετικότητα του Κανόνα Δικαίου προστίθεται όμως και η επίκτητη -ήτοι η οφειλόμενη σε παράγοντες που δεν σχετίζονται με τις παραδοσιακές συνθήκες παραγωγής του- σχετικότητά του, η οποία καθιστά την κανονιστική του εμβέλεια ακόμη πιο προβληματική. Τέτοιοι παράγοντες είναι, ιδίως, αφενός η τάση της Οικονομικής Παγκοσμιοποίησης να αμφισβητεί την αποτελεσματικότητα της ρυθμιστικής δύναμης του Κανόνα Δικαίου και να επιδιώκει, μέσω της «απορρύθμισης», την περιθωριοποίησή του ή και την αντικατάστασή του με κανόνες δικαίου που δεν διαθέτουν την δημοκρατική νομιμοποίηση, η οποία αναλογεί στον Κανόνα Δικαίου μέσα στο πεδίο του Κράτους Δικαίου και της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Και, αφετέρου, οι συνέπειες της Τεχνολογικής –και όχι πλέον της Βιομηχανικής- Επανάστασης στην ροή του κοινωνικοοικονομικού γίγνεσθαι, δοθέντος ότι οι μεταβολές που αυτή επιφέρει εν προκειμένω είναι τόσο ραγδαίες και πρωτόγνωρες, ώστε να είναι εξαιρετικά δύσκολο, σε αρκετές δε περιπτώσεις έως και αδύνατο, να προβλεφθούν στοιχειωδώς από τα κρατικά όργανα, τα επιφορτισμένα με την θέσπιση του Κανόνα Δικαίου.

2. Στην κανονιστική αποδυνάμωση του Κανόνα Δικαίου, ως αιτίας αντίστοιχης αποδυνάμωσης των θεσμικών εγγυήσεων του Κράτους Δικαίου εν γένει, προστίθεται και η ελλιπής -έως ανεπαρκής, σε πλειάδα επιπτώσεων- λειτουργία των κυρωτικών εκείνων μηχανισμών, μέσω των οποίων επιβάλλονται οι προβλεπόμενες κυρώσεις σε περίπτωση παραβίασης των ισχυόντων κανόνων δικαίου. Το φαινόμενο αυτό πλήττει, καταδήλως και καιρίως, την ρυθμιστική δύναμη του Κανόνα Δικαίου στο πλαίσιο του Κράτους Δικαίου με το να τον καθιστά στην πράξη από lex perfecta σε lex minus quam perfecta ή και αμιγώς lex imperfecta, γεγονός το οποίο έχει άμεσες αρνητικές επιπτώσεις στο status της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας ως διαδικασίας εγγύησης της Ελευθερίας. Την ακρίβεια των διαπιστώσεων αυτών επιβεβαιώνουν, μεταξύ άλλων:

α) Το ότι ο διοικητικός αυτοέλεγχος, ήτοι ο έλεγχος αποτελεσματικής εφαρμογής της Αρχής της Νομιμότητας εντός της Εκτελεστικής Εξουσίας από τα ίδια τα διοικητικά όργανα, έχει περιπέσει, ουσιαστικώς, σε ένα είδος αχρησίας. Έτσι π.χ. σπάνιες είναι οι περιπτώσεις όπου ο έλεγχος αυτός καταλήγει είτε στην ανάκληση των παράνομων διοικητικών πράξεων, είτε στην επιβολή των θεσμοθετημένων κυρώσεων στα διοικητικά όργανα που παρανομούν.

β) Το ότι επίσης υπολειτουργεί ο Κοινοβουλευτικός Έλεγχος, δηλαδή ο έλεγχος εφαρμογής της Αρχής της Νομιμότητας από τα όργανα της Εκτελεστικής Εξουσίας, ο οποίος έχει ανατεθεί κατά το Σύνταγμα στο Κοινοβούλιο. Η ιδιομορφία της λειτουργίας του σύγχρονου Κοινοβουλευτικού Συστήματος έχει -τουλάχιστον κατά κανόνα, του οποίου οι εξαιρέσεις λιγοστεύουν σταδιακώς- καταστήσει τους μηχανισμούς του Κοινοβουλευτικού Ελέγχου μέσα, τα οποία επιφυλάσσονται υπέρ της εκάστοτε πλειοψηφίας, στερώντας έτσι από την μειοψηφία ένα εξαιρετικά αποτελεσματικό θεσμικό αντίβαρο, σύμφωνα με την παραδοσιακή θεσμική και πολιτική λογική της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας.

γ) Το ότι ναι μεν η Δικαστική Εξουσία παραμένει ο σπουδαιότερος κυρωτικός μηχανισμός υπεράσπισης της Αρχής της Νομιμότητας στο πλαίσιο του Κράτους Δικαίου.

γ1) Πλην όμως -και πέραν των εγγενών προβλημάτων λειτουργίας της Δικαιοσύνης, μεταξύ των οποίων προέχουν η βραδύτητα στην απονομή της, που οδηγεί συχνά έως το ακραίο όριο της αρνησιδικίας και η, σε αρκετές περιπτώσεις, «υπακοή» της στα κελεύσματα της Εκτελεστικής Εξουσίας παρά τις εγγυήσεις προσωπικής και λειτουργικής ανεξαρτησίας, με τις οποίες είναι εξοπλισμένοι οι λειτουργοί της- ο Δικαστής, με τα όπλα τα οποία διαθέτει, αδυνατεί να αντιμετωπίσει επιτυχώς τα αρνητικά συμπτώματα της ρυθμιστικής αποδόμησης του Κανόνα Δικαίου. Και τούτο διότι τα όπλα αυτά δεν του επιτρέπουν, μέσω της ερμηνείας κυρίως, να επικαιροποιήσει επαρκώς την ήδη ξεπερασμένη από την πραγματικότητα ρύθμιση του Κανόνα Δικαίου, οπότε οι δικαστικές αποφάσεις εμφανίζουν, σε πολλές περιπτώσεις, έντονα πλατωνικά χαρακτηριστικά.

γ2) Επιπλέον, δεν πρέπει να παραγνωρίζεται η αρχή ότι, κατά γενικό κανόνα στο πλαίσιο της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας –και με μόνη σημαντική εξαίρεση, μέχρις ενός σημείου, εκείνη του προηγουμένου στο πεδίο του Αγγλοσαξωνικού Δικαίου- η νομολογία των δικαστηρίων δεν νομιμοποιείται, κατά τις θεσμικές της καταβολές, να έχει διαπλαστική δύναμη. Με άλλες λέξεις ο Δικαστής δεν διαθέτει δικαιοδοσία παραγωγής νέων κανόνων δικαίου, ικανών να υποκαταστήσουν εκείνους, των οποίων η ρυθμιστική δύναμη έχει πλέον, για οιονδήποτε λόγο, απομειωθεί εμφανώς. Τούτο σημαίνει ότι ο Δικαστής, σε αυτές τις περιπτώσεις, μπορεί να παρέμβει δικαιοδοτικώς κατ’ αποτέλεσμα μόνο μέσω της συναγωγής γενικών αρχών, οι οποίες είναι σε θέση να καλύψουν -οπωσδήποτε έως ένα βαθμό και για πεπερασμένο χρονικό όριο- το ρυθμιστικό έλλειμμα του Κανόνα Δικαίου. Όμως αυτές οι γενικές αρχές, ακριβώς εκ του ότι ούτως ή άλλως εκ φύσεως περιορίζονται ως προς την κανονιστική τους επενέργεια από το ρυθμιστικό πλαίσιο του κανόνα δικαίου το οποίο καλούνται να συμπληρώσουν, δεν είναι σε θέση να αποκαταστήσουν πλήρως την ήδη επελθούσα κανονιστική του αποδόμηση.

Δ. Η αρχή της Ισότητας στην δίνη της επέλασης των ανισοτήτων

Τα σημεία των καιρών αποδεικνύουν, δυστυχώς, ότι η Αρχή της Ισότητας υπό την αναλογική της, πάντοτε, έννοια -αυτή η ναυαρχίδα των θεσμικών εγγυήσεων της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας ως διαδικασίας εγγύησης της Ελευθερίας και των δικαιωμάτων, που διασφαλίζουν την απόλαυσή της στην πράξη- έχει χάσει μεγάλο μέρος από την δύναμη πυρός την οποία διέθετε, ιδίως ως προς την υπεράσπιση της ακώλυτης άσκησης των δικαιωμάτων και, επέκεινα, ως προς την υπεράσπιση της αξίας του Ανθρώπου και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητάς του. Και ακόμη περισσότερο, το πάλαι ποτέ κραταιό θεσμικό σκάφος της Αρχής της Ισότητας φαίνεται να έχει προσαράξει στα αβαθή των ανισοτήτων, με όλες τις εντεύθεν συνέπειες ως προς την, πολλαπλώς εύθραυστη, συνοχή του κοινωνικού ιστού. Τα κατά τ’ ανωτέρω σημεία των καιρών μπορούν να συνοψισθούν, κατά βάση τουλάχιστον, στις ακόλουθες σοβαρές αρρυθμίες κατά την εφαρμογή της Αρχής της Ισότητας:

1. Το κύριο πλεονέκτημα των θεσμικών εγγυήσεων της Αρχής της Ισότητας, στο πεδίο της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, είναι η μέσω της αποτελεσματικής εφαρμογής της, φυσικά υπό την αναλογική της έννοια, διασφάλιση της ισότητας στην αφετηρία και, κυρίως, της ισότητας ευκαιριών κατά την άσκηση των κάθε είδους δικαιωμάτων. Ιδίως δε των δικαιωμάτων εκείνων, τα οποία δεν περιορίζονται στην άμυνα εναντίον αυθαίρετων παρεμβάσεων της κρατικής εξουσίας στο πεδίο της Ελευθερίας, αλλά μέσω συγκεκριμένων παροχών -με κορωνίδα το Κοινωνικό Κράτος Δικαίου ως θεσμού της Ανταποδοτικής Δικαιοσύνης κατ’ Αριστοτέλη- επιπλέον αποκαθιστούν, κατά το δυνατόν, τις de facto ανισότητες ώστε να εμπεδώνεται και να εξασφαλίζεται κατά το δυνατό η ισότητα των ευκαιριών.

α) Αυτό το πλεονέκτημα της Αρχής της Ισότητας έχει υποστεί καίρια πλήγματα, με σπουδαιότερο εκείνο το οποίο αφορά την δυσλειτουργία -έως πλήρη αποδόμηση- των κοινωνικών δικαιωμάτων. Και τούτο οφείλεται στην παρακμιακή πορεία του Κοινωνικού Κράτους υπό το βάρος στρεβλών πολιτικών οικονομικής ανάπτυξης, οι οποίες υπακούουν στα κελεύσματα της ακραίως νεοφιλελεύθερης αντίληψης περί «αυτορρύθμισης» της Οικονομίας της Αγοράς και, συνακόλουθα, περί περιθωριοποίησης της κρατικής παρέμβασης, ακόμη και όταν είναι απαραίτητη για την θωράκιση της κοινωνικής συνοχής σε περιόδους κρίσης.

β) Κατά συνέπεια, η Αρχή της Ισότητας έχει πάψει να λειτουργεί αποτελεσματικώς στο πλαίσιο της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας ως εγγύηση σεβασμού θεμελιωδών αρχών και αξιών που συγκροτούν τον πυρήνα της. Κυρίως δε ως εγγύηση σεβασμού των αρχών υπεράσπισης της αξίας του Ανθρώπου και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητάς του, σύμφωνα με τις πραγματικές δυνατότητες καθενός.

2. Αυτό το πέρασμα στην εποχή των νέας μορφής ανισοτήτων σηματοδοτεί και το σημείο καμπής, το οποίο αναδεικνύει εναργέστερα την παρακμιακή πορεία της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας λόγω των διαβρωτικών στρεβλώσεων του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος, υπό την γνησίως φιλελεύθερη εκδοχή του.

α) Το συμπέρασμα τούτο συνάγεται από το ότι η διεύρυνση των ανισοτήτων συνεπάγεται την γιγάντωση της φτώχειας, λόγω της σώρευσης μεγάλου μέρους του παραγόμενου πλούτου στα χέρια μιας μικρής μειοψηφίας οικονομικών παραγόντων, παγκοσμίως. Πράγμα που σημαίνει ότι αναιρείται στην πράξη η μεγάλη προσδοκία, η οποία καλλιεργήθηκε κατά την άνοδο της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας και η οποία στηριζόταν στην, μέσω των φιλελεύθερων θεσμών της και της συμπόρευσής της με τις αρχές του ανόθευτου ανταγωνισμού, λειτουργία των όρων και προϋποθέσεων σταθερής και βιώσιμης οικονομικής ανάπτυξης, επέκεινα δε σταθερής ανόδου του επιπέδου ευημερίας. Κατά τούτο οι επερχόμενες γενεές δεν είναι πια βέβαιες, κάθε άλλο, ότι το μέλλον τους θα είναι πιο ευοίωνο, όταν για τις αμέσως προηγούμενες κάτι τέτοιο φαινόταν αυτονόητο ή και ήδη κεκτημένο μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο.

β) Ταυτοχρόνως, η διεύρυνση των ανισοτήτων συνεπάγεται την αναίρεση στην πράξη και μιας άλλης, θεμελιώδους, οικονομικής σταθεράς της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας και του καπιταλιστικού οικονομικού συστήματος στο οποίο εδράζεται, από οικονομική άποψη, ο φιλελεύθερος χαρακτήρας της.

β1) Πρόκειται για την οικονομική σταθερά της πλήρους απασχόλησης, ήτοι της κατά το δυνατόν μείωσης της ανεργίας. Το εντελώς αντίθετο συμβαίνει σήμερα. Η ανεργία καλπάζει, με αιχμή του δόρατος κατά τα προεκτεθέντα την «τεχνολογική ανεργία», υποσκάπτοντας επικίνδυνα τις κύριες αντηρίδες του κοινωνικού ιστού και της κοινωνικής συνοχής. Πολλώ μάλλον όταν η ανεργία αυτή πλήττει, σε πολύ μεγάλο βαθμό, εργαζόμενους με υψηλή τεχνογνωσία και αντίστοιχη επαγγελματική κατάρτιση, όπως ήδη σημειώθηκε.

β2) Πράγμα το οποίο, με καταλλήλως οργανωμένες και προσανατολισμένες προπαγανδιστικές μεθόδους, οδηγεί στο -εσφαλμένο πλην καταστροφικό- συμπέρασμα ότι οι ανισότητες, η φτώχεια και η ανεργία δεν οφείλονται στις στρεβλώσεις των αρχών της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας αλλά στην ίδια την υφή της, ως συστήματος άσκησης της κρατικής εξουσίας με στόχο την εγγύηση της Ελευθερίας. Όπως είναι εύκολο να αντιληφθεί κανείς, πρόκειται για ευθεία αμφισβήτηση της ίδιας της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, η οποία ανοίγει τον δρόμο στον επελαύνοντα νεόκοπο αυταρχισμό και δεσποτισμό που εποφθαλμιά ευθέως την Ελευθερία και τα Θεμελιώδη Δικαιώματα του Ανθρώπου.

ΙΙ. Ποιος μπορεί να εγγυηθεί το μέλλον της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας

Έτσι διαγράφεται, βεβαίως σε πολύ γενικές γραμμές, η παρακμιακή πορεία της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, με σημείο αιχμής την προϊούσα αδυναμία της να λειτουργήσει, κατά τον προορισμό της, ως πρόσφορη διαδικασία εγγύησης της Ελευθερίας και των δικαιωμάτων, μέσω των οποίων καθένας μπορεί να υπερασπισθεί την αξία του και την ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του. Και το μείζον ζήτημα που τίθεται εν προκειμένω είναι αν και πώς η πορεία αυτή μπορεί να αναστραφεί. Κυρίως δε ποιος είναι σε θέση, με βάση και την ευθύνη που του αναλογεί, αντιστοίχως, να αναλάβει το βάρος μιας τέτοιας αναστροφής. Ίσως ο Μπέρτολτ Μπρεχτ, στον «Κύκλο με την Κιμωλία», μπορεί, υπό όρους μιας χρήσιμης αλληγορίας, να μας δείξει τον δρόμο:

Α. Η πλοκή ενός εμβληματικού θεατρικού έργου

Στα χρόνια της οικοδόμησης των πρώτων σοβιετικών δομών παίχθηκε σε ένα νεοσύστατο κολχόζ μια θεατρική παράσταση, εμπνευσμένη από την εξής παλιά ιστορία:

1. Σε μια περιοχή της Γεωργίας, χαρακτηρισμένη ως «Καταραμένη», ο κυβερνήτης ανατρέπεται και εκτελείται από τους επαναστάτες. Η φαντασμένη σύζυγός του τρέχει να σωθεί, παίρνοντας μαζί της μόνο τα κοσμήματά της και ό,τι άλλο πολύτιμο είχε, αφήνοντας όμως στην τύχη του το μονάκριβο παιδί τους. Το οποίο αναλαμβάνει να αναθρέψει και να μεγαλώσει μια υπηρέτριά τους, η Γκρούσα, που φέρνει σε πέρας την αποστολή της με αυτοθυσία, αγνοώντας κάθε είδους τεχνητά διλήμματα και απειλές. Έτσι το παιδί επιβιώνει μόνο χάρη στην, κυριολεκτικώς μητρική, αυταπάρνηση της Γκρούσας.

2. Οι καιροί αλλάζουν, οι επαναστάτες χάνουν την τελική μάχη. Η σύζυγος γυρίζει πίσω, αναζητώντας το παιδί που είχε κάποτε εγκαταλείψει δίχως ίχνος μητρικής ευαισθησίας. Τότε τίθεται το ζήτημα: Τίνος είναι το παιδί που επιβίωσε μέσα από τη λαίλαπα της συμφοράς; Της Γκρούσας που το ανέθρεψε και το μεγάλωσε, σε πείσμα των καιρών; Ή της μητέρας που το γέννησε, αλλά το άφησε στους πέντε ανέμους;

Β. Η «δίκη»

Η ανεπανάληπτη αυτή, κυρίως από πλευράς πολυπρισματικών συμβολισμών, θεατρική μυθοπλασία του Μπέρτολτ Μπρεχτ φθάνει στο απόγειό της όταν έρχεται η στιγμή της οιονεί δικανικής κρίσης.

1. Ο λαϊκός δικαστής Αζντάκ που κλήθηκε να κρίνει ζητά, υπό όρους μιας σχεδόν πρωτόγονης πλην όμως βαθιά ανθρώπινης Δικαιοσύνης, από τον βοηθό του να χαράξει έναν κύκλο με κιμωλία και να βάλει το παιδί στο κέντρο του. Όποια από τις δύο μητέρες καταφέρει να το τραβήξει προς το μέρος της, θα κερδίσει την ιδιότυπη αυτή δίκη. Η πραγματική μητέρα το σέρνει άσπλαχνα και βίαια κοντά της. Η τραγική Γκρούσα, αμφιρρέποντας απεγνωσμένα, το αφήνει, για να μην το πληγώσει. Η αποδεικτική διαδικασία επαναλαμβάνεται ξανά και ξανά.

2. Στο τέλος ο δικαστής Αζντάκ αν και γνωρίζει, με δικανική πεποίθηση, ποια είναι η βιολογική μητέρα, δίνει το παιδί στην Γκρούσα, με το σκεπτικό ότι αυτή δεν θέλησε να το πληγώσει. Γιατί η γνήσια ευαισθησία της ανθρώπινης υπόστασης πρέπει οπωσδήποτε να υπερισχύει έναντι του οιουδήποτε συμφέροντος, που αντιτίθεται στον προορισμό και στην αξία του Ανθρώπου. Πρόκειται για μιαν έμμεση, και κάτω από συνθήκες θεατρικής αδείας, επίκληση κανόνων φυσικού δικαίου, σε αντιπαραβολή προς το γνησίως θετικό δίκαιο.

Γ. Από τον αστερισμό της Πολιτικής Κοινωνίας στην εποχή της Κοινωνίας των Πολιτών

Κάνοντας την αναγκαία αναγωγή από την αλληγορία του «Κύκλου με την Κιμωλία» στα δεδομένα της σύγχρονης περιπέτειας της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, ο υποθετικός Αζντάκ έχει να επιλέξει, μπροστά στο δίλημμα του ποιος είναι εκείνος, ο οποίος μπορεί να την υπερασπισθεί και να την επαναφέρει στην πρότερη κατάσταση, μεταξύ:

1. Από την μια πλευρά της Πολιτικής Κοινωνίας, ήτοι του Κράτους, εφόσον βεβαίως οι πολιτικές ηγεσίες, οι οποίες διαχειρίζονται κυρίως την Εκτελεστική Εξουσία, έχουν την δύναμη και είναι διατεθειμένες να ξαναδώσουν στην κρατική εξουσία τον ρόλο που της αναλογεί, ως προς την υπεράσπιση των φιλελεύθερων χαρακτηριστικών της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας.

2. Και, από την άλλη πλευρά, της Κοινωνίας των Πολιτών, η οποία ούτως ή άλλως έχει κάθε λόγο και κάθε συμφέρον να υπερασπισθεί την θεσμική και πολιτική οντότητα της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Και τούτο διότι το κρίσιμο διακύβευμα στην σύγχρονη παρακμιακή πορεία της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας είναι, αναμφιβόλως, η Ελευθερία. Άρα τα δικαιώματα, μέσω των οποίων η Κοινωνία των Πολιτών και τα μέλη της υπερασπίζονται, αντιστοίχως, την υπόστασή της και την επιτέλεση της αποστολής της υπό συνθήκες δημοκρατικής διακυβέρνησης.

ΙΙΙ. Το ρέκβιεμ των πολιτικών ηγεσιών

Με βάση τα προεκτεθέντα θα ήταν πολύ δύσκολο για τον δίκαιο Αζντάκ να αναθέσει την επιμέλεια της ανόρθωσης της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας αποκλειστικώς στο Κράτος μολονότι, κατά την αποστολή του, οφείλει να είναι ο φυσικός εγγυητής του φιλελεύθερου χαρακτήρα της, άρα ο εγγυητής της Ελευθερίας και των δικαιωμάτων. Πέραν του ότι μεγάλο μέρος της παρακμιακής πορείας της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας οφείλεται στις αδυναμίες και την ολιγωρία του κρατικού μηχανισμού, η καταφανής έλλειψη ανάλογου ηγετικού κύρους των σύγχρονων πολιτικών ηγεσιών καταδεικνύει ότι δεν διαθέτουν τα απαιτούμενα εχέγγυα -θα έλεγε κανείς την απαιτούμενη πολιτική γενναιότητα- προκειμένου να επωμισθούν μια τόσο κρίσιμη αποστολή.

Α. Η υποδόρια σύγκρουση μεταξύ «πολιτικού» και «οικονομικού»

Η πολιτική περιοδολόγηση της εποχής από τον 19^ο έως την σταδιακή ενηλικίωση του 21^ου αιώνα μπορεί να αποδειχθεί ιδιαίτερα διαφωτιστική, στην προσπάθεια διερεύνησης της ιδιομορφίας των αμοιβαίων σχέσεων επιρροής μεταξύ των φορέων της οικονομικής δράσης και των προσώπων, τα οποία επωμίζονται το βάρος χάραξης της πολιτικής μέσα σε ένα τοπίο που χαρακτηρίζεται ως προεχόντως οικονομικό. Στο πλαίσιο της περιοδολόγησης αυτής ανιχνεύονται τρία, κατά βάση, στάδια εξέλιξης, τα οποία φέρνουν στο φως τις περιπέτειές της και τις μελλοντικές της τάσεις.

1. Σύμφωνα με τα βασικά χαρακτηριστικά του 19^ου αιώνα, η χρονική αφετηρία που αυτός σηματοδοτεί είναι πλήρως δικαιολογημένη, λόγω του ότι κατά το διάστημά του από την μια πλευρά η δημοκρατική διακυβέρνηση στον Δυτικό Κόσμο αποκτά τα βασικά συστατικά της –θεσμικά και πολιτικά- στοιχεία, τα οποία της προσέδωσαν την ιστορική μορφή της. Και, από την άλλη πλευρά, σε αυτή την χρονική αφετηρία πρέπει να αναζητήσουμε και μια στοιχειώδη εκκίνηση των θεμελιωδών μεταλλάξεων του καπιταλισμού. Μεταλλάξεων οι οποίες υπήρξαν προάγγελοι της οικονομικής παγκοσμιοποίησης που βιώνουμε και τώρα, αν αναχθούμε στα φαινόμενα εκείνα τα οποία ήδη από τότε έδειχναν ότι οι θεσμικές εγγυήσεις για την τιθάσευση της ραγδαίως ανερχόμενης ιδιωτικής οικονομικής ισχύος ήταν μάλλον ανεπαρκείς.

α) Ο 19^ος αιώνας είναι η εποχή εδραίωσης του Κοινοβουλίου και του Κοινοβουλευτισμού, η κορυφαία στιγμή της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Η καταξίωση του Κοινοβουλίου οφείλεται πρωτίστως στην ευρεία δημοκρατική νομιμοποίηση της σύνθεσής του, μέσα από την άμεση εκλογή των μελών του με μυστική και καθολική, σχεδόν, ψηφοφορία. Εκπροσωπεί την εξουσία από τον Λαό και για τον Λαό και είναι θεσμικώς γνήσια έκφραση της Λαϊκής Κυριαρχίας. Με αυτά τα εφόδια υπεροχής το Κοινοβούλιο κυριάρχησε επί των άλλων φορέων άσκησης εξουσίας, υφ’ οιανδήποτε μορφή και αν εκδηλώνονταν. Έτσι η Εκτελεστική Εξουσία, ιδίως μέσα από τον γενικευόμενο σταδιακώς θεσμικό δίαυλο της «δεδηλωμένης» -που επιβάλλει την επιβίωση των κυβερνήσεων μόνον αν διαθέτουν, και για όσο διαθέτουν, την εμπιστοσύνη του Κοινοβουλίου- ιεραρχείται πολιτικώς ως η δεύτερη Εξουσία, έναντι των αδιαμφισβήτητων πρωτείων, έστω και για λόγους γνησίως δημοκρατικών συμβολισμών, της Νομοθετικής.

β) Κατά λογική ακολουθία, οι πολιτικοί ταγοί είναι κυρίως κοινοβουλευτικοί ηγέτες, ενώ ο κορυφαίος πολιτικός διάλογος διεξάγεται, κατ’ εξοχήν, από τα κοινοβουλευτικά έδρανα. Ακόμη και οι επικεφαλής της Εκτελεστικής Εξουσίας αποκτούν, τουλάχιστον κατά κανόνα, ηγετική πολιτική οντότητα μέσα από την αντίστοιχη κοινοβουλευτική δράση και τακτική τους. Όσο για τους παράγοντες της οικονομίας, που αναδύονται ιδίως από τους κόλπους του βιομηχανικού και του τραπεζικού τομέα, φαίνεται κατ’ αρχήν να περιορίζονται, σχεδόν αποκλειστικώς, στις αμιγώς οικονομικές-επαγγελματικές δραστηριότητές τους. Με την δράση τους να οριοθετείται κανονιστικώς από την κυρίαρχη Νομοθετική Εξουσία, και δίχως –τουλάχιστον κατά κανόνα- πραγματικές δυνατότητες ουσιαστικής επιρροής στην λήψη των σημαντικών πολιτικών αποφάσεων. Ίσως όμως αυτή η οιονεί βεβαιότητα ως προς την αποτελεσματικότητα της κανονιστικής περιχαράκωσης των παραγόντων της οικονομίας να δημιούργησε και τις ψευδαισθήσεις εκείνες, οι οποίες απέτρεψαν τις τότε πολιτικές ηγεσίες να ανιχνεύσουν τα πρώτα, έστω και κάπως ασθενή, δείγματα γραφής των τάσεων ρυθμιστικής απεξάρτησης των ως άνω παραγόντων.

2. Ο 20^ός αιώνας σημαδεύεται, ήδη στην ανατολή του, από την μεγάλη ανατροπή ως προς τον συσχετισμό ισχύος των εξουσιών: Το Κοινοβούλιο σταδιακώς υποχωρεί. Και, κυρίως κατά την διάρκεια του Πρώτου Παγκόσμιου Πολέμου, η Εκτελεστική Εξουσία προβάλλει ως ο αδιαμφισβητήτως ανερχόμενος κρατικός φορέας. Η επικράτησή της έναντι του Κοινοβουλίου θεωρήθηκε αυτονόητη, με βάση και τις ανάγκες των καιρών, ενώ η κυριαρχία της γρήγορα αποτυπώθηκε θεσμικώς μέσα από τα Συντάγματα.

α) Στην μεγάλη και οιονεί αναπότρεπτη αυτή μεταβολή συνέβαλαν, ανάλογα με την συγκυρία, τόσον οι έκτακτες συνθήκες που δημιούργησαν οι δύο Παγκόσμιοι Πόλεμοι και η συνακόλουθη ανάγκη λήψης αποφάσεων υπό καθεστώς εξαιρετικών περιστάσεων. Όσο και η ιδιόμορφη εξέλιξη της κοινωνικής και οικονομικής ζωής η οποία οδήγησε, μοιραίως, στην ανάγκη μιας έντονης τεχνοκρατικής αντιμετώπισής της ως προς την λήψη των συνακόλουθων πολιτικών αποφάσεων. Και όπως είναι φανερό το Κοινοβούλιο, από την ίδια του πολιτική υπόσταση, ήταν αδύνατο να ανταποκριθεί, με τα μέσα που διέθετε, σε τέτοιου είδους κυβερνητικές απαιτήσεις. Επιπλέον, και επειδή οι σκέψεις αυτές αφορούν τα πολιτικά δεδομένα ιδίως του Δυτικού Κόσμου, δεν πρέπει να παραγνωρίζει κανείς τον ρόλο, τον οποίο διαδραμάτισε στην εδραίωση της υπεροχής της Εκτελεστικής Εξουσίας, εντός των δυτικού τύπου δημοκρατιών, ο Ψυχρός Πόλεμος. Και τούτο ιδίως διότι το Κράτος πολλές φορές κλήθηκε να ενεργήσει, όπως σημειώθηκε προηγουμένως, υπό έκτακτες και εξαιρετικές συνθήκες, η αντιμετώπιση των οποίων έθετε σε δεύτερη μοίρα την παρέμβαση της Νομοθετικής Εξουσίας και καθιστούσε αναφανδόν αναγκαία την ταχεία και αποτελεσματική δράση της Εκτελεστικής Εξουσίας.

β) Σε ένα τέτοιο πολιτικό σκηνικό οι ηγεσίες της Δύσης αναδείχθηκαν μέσα από τον ρόλο τον οποίο διαδραμάτισαν κυρίως οι επικεφαλής της Εκτελεστικής Εξουσίας, είτε ως εκτελεστικοί Πρόεδροι της Δημοκρατίας είτε ως Πρωθυπουργοί, στο πεδίο των πρωθυπουργοκεντρικών κοινοβουλευτικών συστημάτων, ανάλογα με τις κατ’ ιδίαν προβλέψεις των οικείων Συνταγμάτων. Στην ανάδειξή τους αυτή συνέβαλαν, και δη καθοριστικώς, κορυφαίες πολιτικές αποφάσεις που υιοθέτησαν, και οι οποίες προσδιόρισαν το μέλλον και την πορεία όχι μόνο των επιμέρους Κρατών αλλά, κυριολεκτικώς, του Πλανήτη. Μάλιστα το κύρος πολλών από αυτές τις πολιτικές ηγεσίες δοκιμάσθηκε, ως προς το μέγεθος και την ανθεκτικότητά του, στο «καμίνι» της αποφασιστικότητάς τους να έλθουν αντιμέτωπες με την συγκυρία και να αψηφήσουν τις σειρήνες των, συνηθισμένων έως τότε στην διεθνή σκηνή, ισορροπιών και συμβιβασμών. Τέλος, πρέπει να επισημανθεί και το ότι το ηγετικό τους status ενισχύθηκε σημαντικά, κυρίως σε στιγμές κρίσιμων καμπών, λόγω του πνεύματος διεθνούς συνεργασίας με το οποίο αντιμετώπισαν πολλά από τα μεγάλα διλήμματα των καιρών τους και στο πεδίο της εφαρμογής του οποίου διαδραμάτισαν πρωταγωνιστικό ρόλο.

γ) Πάντως, και ενόψει των εξελίξεων που παρατηρήθηκαν με την είσοδο του 21^ου αιώνα, δεν πρέπει να αποσιωπάται πως, ιδίως κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 20^ού αιώνα, άρχισαν να εμφανίζονται τα σημάδια διεκδίκησης ουσιαστικής επιρροής στην λήψη πολιτικών αποφάσεων εκ μέρους εξωθεσμικών παραγόντων. Η ραγδαία μεταβολή στο οικονομικό τοπίο, με την εξάπλωση της Οικονομικής Παγκοσμιοποίησης, είχε ήδη αρχίσει. Οι ισχυροί παράγοντες του οικονομικού κόσμου δεν αποδέχονταν πια την παραδοσιακή στεγανή διάκριση μεταξύ «πολιτικού» και «οικονομικού». Και τα ΜΜΕ, που ολοένα και περισσότερο περιέρχονταν στα χέρια ιδιοκτητών οι οποίοι ανέπτυσσαν προνομιακές σχέσεις με τον υπόλοιπο οικονομικό τομέα, άρχισαν να προβάλλουν τις δικές τους διεκδικήσεις ως προς την νομή, άμεση ή έμμεση, της εξουσίας. Ίσως αυτός είναι και ένας από τους λόγους, για τους οποίους η αμφισβήτηση και η συνακόλουθη φθορά των πολιτικών ηγεσιών στην Δύση είχε προφανώς γεννηθεί πριν την ανατολή του 21^ου αιώνα. Η δρομολόγησή της ανιχνεύεται, χωρίς αμφιβολία, λίγες δεκαετίες μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου.

3. Αν ο 19^ος και ο 20^ός αιώνας υπήρξαν, αντιστοίχως, οι αιώνες της Νομοθετικής και της Εκτελεστικής Εξουσίας, ήτοι δύο υπό, έστω και στοιχειωδώς, θεσμικό έλεγχο Εξουσιών –με την έννοια ότι η μεν πρώτη κατάγεται και ελέγχεται από το Εκλογικό Σώμα, ενώ η δεύτερη υπόκειται, κατά την αρχή της Διάκρισης των Εξουσιών, στον έλεγχο τόσο της Νομοθετικής όσο και της Δικαστικής Εξουσίας- ο 21^ος αιώνας φαίνεται να αναδεικνύεται, κατά μεγάλο βαθμό, σε αιώνα εξωθεσμικών και μη ελεγχόμενων, τουλάχιστον με τα παραδοσιακώς αποδεκτά μέσα ελέγχου, εξουσιών. Πρόκειται κυρίως για την οικονομική εξουσία, όπως αυτή επικουρείται στην διεκδίκηση μεγάλου μεριδίου της σύγχρονης πολιτικής ζωής από τα ΜΜΕ.

α) Η νέα αυτή οικονομική τάξη πραγμάτων απεχθάνεται, λόγω της ίδιας της φύσης της, την κάθε μορφή ελέγχου, πρωτίστως δε του πολιτικού. Και τούτο διότι αφενός προϋποθέτει, ως προς την ανάπτυξή της, μια γενικευμένη παγκοσμιοποίηση των κάθε είδους οικονομικών σχέσεων. Ήτοι έλλειψη συνόρων και, κατ’ επέκταση, έλλειψη ελέγχων οι οποίοι, παραδοσιακώς, είναι σύμφυτοι με την ύπαρξη συνόρων και των λόγων που τα καθιέρωσαν. Και, αφετέρου, στηρίζεται στην απορρύθμιση του οικονομικού πεδίου. Δηλαδή στην περιθωριοποίηση των δημοκρατικώς νομιμοποιημένων κανόνων οριοθέτησης της οικονομικής δράσης. Άρα στην «αυτορρύθμισή» της, μέσω των καθαρώς οικονομικών κανόνων του ανταγωνισμού, καθώς και των συναφών κανόνων της προσφοράς και της ζήτησης. Και μόνο τα χαρακτηριστικά αυτά της νέας οικονομικής τάξης πραγμάτων αρκούν για να καταδείξουν ότι, μέσα από ένα πρωτόγνωρο στην σύγχρονη οικονομική εξέλιξη είδος οικονομικού ορμέμφυτου:

α1) Πρώτον, αντιτίθεται σε κάθε πολιτική ηγεσία, την οποία θεωρεί ως εκ φύσεως εμπόδιο στην ανέλιξή της. Μια ανέλιξη που μόνο με ενδογενείς οικονομικούς κανόνες μπορεί να πορευθεί προς τον προδιαγεγραμμένο προσανατολισμό της. Άκρως αντιπροσωπευτική αυτής της κατεύθυνσης οικονομικής σκέψης είναι π.χ. η κλασική ανάλυση του Μίλτον Φρίντμαν -κυρίως στο έργο του «Καπιταλισμός και Ελευθερία» (1962)- σύμφωνα με την οποία, και σε πολύ γενικές βεβαίως γραμμές, η κρατική παρέμβαση είναι μάλλον ανεπαρκής και βλαπτική για το κοινωνικό σύνολο, ενώ οι Αγορές σπανίως σφάλουν. Όπως προσφυώς είχε παρατηρήσει ο Πωλ Κρούγκμαν, ο Μίλτον Φρίντμαν δύσκολα έφθανε να παραδεχθεί την πιθανότητα σφάλματος των Αγορών και, αντιστρόφως, την δυνατότητα της κρατικής παρέμβασης να υπηρετήσει έναν χρήσιμο σκοπό (βλ. The New York Review of Books, “Who Was Milton Friedman”, 15.2.2007). Αναλόγως αντιπροσωπευτική, αυτή την φορά στο πεδίο της lato sensu πολιτικής σκέψης, είναι η ανάλυση του Ρόμπερτ Νόζικ -κυρίως στο έργο του «Αναρχία, Κράτος και Ουτοπία» (1974)- σύμφωνα με την οποία η ενίσχυση της κρατικής παρέμβασης οδηγείται, οιονεί νομοτελειακώς, στην παραβίαση των δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Περισσότερο χρήσιμο λοιπόν είναι ένα ελάχιστο Κράτος, προορισμένο να εγγυάται την stricto sensu ασφάλεια των μελών του κοινωνικού συνόλου, την έναντι τρίτων προστασία των περιουσιακών τους στοιχείων και δικαιωμάτων και τον σεβασμό και την εφαρμογή στην πράξη των συναπτόμενων μεταξύ αυτών συμβάσεων ιδιωτικού δικαίου, κατά τις επιταγές του κανόνα pacta sunt servanda.

α2) Δεύτερον, και πάντα κατά την ακραίως νεοφιλελεύθερη λογική ακολουθία, επιδιώκει να εδραιώσει την εντύπωση πως την έως τώρα γνωστή και καθιερωμένη, με θεμελιώδεις μάλιστα θεσμικούς κανόνες, πολιτική εξουσία και τους φορείς της πέπρωται να υποκαταστήσει μια, πέρα και έξω από εθνικά σύνορα, αμιγώς οικονομική εξουσία. Εξ ου και η εκστρατεία – με την γενική επιστράτευση κάθε είδους μεθόδων, από την επιστήμη έως την ωμή προπαγάνδα- για την ανάγκη άμεσης οικοδόμησης μιας Παγκόσμιας Οικονομικής Διακυβέρνησης, με εντελώς νεφελώδες σχήμα και με εξίσου νεφελώδεις τρόπους δράσης.

β) Σε αυτή την εκστρατεία συμπαρίστανται, σε μεγάλο βαθμό και κατά γενικό κανόνα, τα ανά τον κόσμο ισχυρά ΜΜΕ, ιδίως δε τα ηλεκτρονικά. Σε τέτοιο μάλιστα βαθμό ώστε δεν είναι υπερβολή, λαμβάνοντας υπόψη την ισχύ στην πράξη αυτής της μιντιακής ξυνωρίδας, να γίνεται πια ανοιχτά λόγος για ένα «οικονομικοεπικοινωνιακό σύμπλεγμα», το οποίο λειτουργεί ως διεθνής παντοδύναμος γερανός ανέγερσης του Πύργου της Βαβέλ της Παγκόσμιας Οικονομικής Διακυβέρνησης. Η πρόθυμη συνδρομή των ΜΜΕ προς αυτή την κατεύθυνση και η συνακόλουθη συμμετοχή τους στην απομείωση του κύρους των πολιτικών ηγεσιών -κυρίως μέσα από την καθ’ υπερβολήν ανάδειξη των ασθενών πτυχών τους ή ακόμη και μέσα από την κυνική, επίσης καθ’ υπερβολή, διακωμώδησή τους- εξηγείται ευχερώς. Και η εξήγηση έχει, κατά βάση, δύο, συμπληρωματικές μεταξύ τους, όψεις:

β1) Πρώτον, συχνά πίσω –με την έννοια της άμεσης ή έμμεσης ιδιοκτησιακής συμμετοχής- από τα ισχυρότερα διεθνή ΜΜΕ βρίσκονται εξίσου ισχυροί οικονομικοί παράγοντες οι οποίοι, στηριζόμενοι στους διαύλους της περίπλοκης αυτής οικονομικοεπικοινωνιακής συνοδοιπορίας, τα χρησιμοποιούν ως πολιορκητικούς κριούς για την επιδίωξη των κοινών στόχων τους. Και σε ό,τι αφορά την ανάγκη εγκαθίδρυσης μιας Παγκόσμιας Οικονομικής Διακυβέρνησης, και ως προς την τάση αμφισβήτησης των πολιτικών ηγεσιών, οι οποίες θα είχαν την δύναμη αντίδρασης απέναντί τους.

β2) Δεύτερον, και ανεξαρτήτως ιδιοκτησιακής σύνθεσης, τα μεγάλα σε έκταση επιρροής ΜΜΕ βασίζονται, για την επιβίωσή τους, κυρίως στην διαφήμιση. Μια απλή παρατήρηση της όλης εξέλιξης των διαφημιστικών εκστρατειών μέσα από αυτά τα ΜΜΕ κατά τις τελευταίες δεκαετίες μπορεί να καταδείξει ευχερώς την ακόλουθη πραγματικότητα: Ολοένα και περισσότερο -ιδίως δε όσο η βαθιά κρίση που διατρέχει την παγκόσμια οικονομία επιδεινώνεται- στην διαφήμιση μέσω των ΜΜΕ μετέχουν επιχειρήσεις, οι οποίες αποτελούν γνήσια τέκνα του χρηματοπιστωτικού Λεβιάθαν. Με αιχμή του δόρατος, φυσικά, τις Τράπεζες, ιδίως δε εκείνες που έχουν φθάσει στο επίπεδο παγκόσμιων οικονομικών κολοσσών.

Β. To κύρος των πολιτικών ηγεσιών στην προκρούστεια κλίνη του «οικονομικού»

Επιχειρώντας έναν πρώτο απολογισμό ως προς την έκταση και το βάθος της επιρροής της, ραγδαίως ανερχόμενης, νέας οικονομικής τάξης πραγμάτων σε ό,τι αφορά την παρακμιακή πορεία των πολιτικών ηγεσιών στην Δύση, μπορούν να συναχθούν και τα ακόλουθα συμπεράσματα, πάντοτε βεβαίως με τον κίνδυνο της υποκειμενικότητας που κρύβει η ιδιοσυστασία μιας τέτοιας πολυπρισματικής ανάλυσης.

1. Δύσκολα μπορεί να αμφισβητηθεί το γεγονός ότι το ως άνω, ολοένα και ισχυροποιούμενο, οικονομικοεπικοινωνιακό σύμπλεγμα συμβάλλει –πολλές φορές μάλιστα με απροκάλυπτο αλλά και καταλυτικό τρόπο- για τους δικούς του λόγους στο ξεθώριασμα του κύρους των πολιτικών ηγεσιών στην Δύση. Άρα και στην παρακμιακή τους πορεία, αφού μόνο μέσα από την δρομολόγησή της ανοίγεται το πεδίο ρύθμισης των παγκοσμιοποιημένων οικονομικών σχέσεων πέρα και έξω από το εμπόδιο των αποφάσεων των πολιτικών. Ιδίως μάλιστα όταν πρόκειται για μεγάλες και κρίσιμες πολιτικές αποφάσεις, οι οποίες βρίσκονται στον αντίποδα των στόχων που κάθε φορά επιλέγουν οι Αγορές.

α) Από την άποψη αυτή πρέπει να ληφθεί υπόψη η εξής επισήμανση σχετικά με το εύκολο σχετλιαστικό motto, που ολοένα και πιο συχνά υιοθετούμε: «Πόσο λίγοι είναι οι σημερινοί πολιτικοί ηγέτες σε σχέση με τους προκατόχους τους!». Μια τέτοια απόφανση είναι -σε κάποιο βαθμό τουλάχιστον- και ανακριβής και άδικη για τους σημερινούς πολιτικούς ηγέτες. Και τούτο διότι όταν γίνεται, διαχρονικώς, σύγκριση ως προς την δυναμική της προσωπικότητας των πολιτικών ηγετών είναι ανάγκη, αν θέλουμε η σύγκριση αυτή να ανταποκρίνεται στην ιστορική αλήθεια, να λαμβάνεται σοβαρά και τεκμηριωμένα υπόψη και η αντίστοιχη συγκυρία, μέσα στην οποία οι εκάστοτε ηγεσίες αναδεικνύονται και δρουν. Κοντολογίς, εμπεριέχει πολλή δόση αυθαιρεσίας το συμπέρασμα –που συχνά συνάγεται, άλλωστε, με απόλυτο τρόπο- ότι οι πολιτικοί ηγέτες του πρόσφατου παρελθόντος, συγκρινόμενοι με τους σημερινούς διαδόχους τους μπροστά σε παρεμφερή διλήμματα, είχαν την δύναμη, άρα και το κύρος, να ορθώνουν το ανάστημά τους απέναντι στις προκλήσεις τις οποίες αντιμετώπιζαν και να αποφασίζουν αναλόγως. Ενώ οι διάδοχοί τους φαίνεται να παρασύρονται από το ρεύμα των καιρών και να μην είναι ούτε διατεθειμένοι ούτε ικανοί να αρθούν στο ύψος των περιστάσεων.

β) Και τούτο, διότι οι πρόγονοι των σημερινών πολιτικών ηγετών στην Δύση π.χ. αφενός δεν είχαν να αντιμετωπίσουν την τωρινή πανίσχυρη οικονομική τάξη πραγμάτων, πολλώ μάλλον όταν το «αυγό του φιδιού» εμφανίσθηκε στις μέρες τους, δίχως να το αντιληφθούν και δίχως να το προλάβουν. Και, αφετέρου, όχι μόνον δεν έζησαν μέσα σε ένα τοπίο ΜΜΕ αντίστοιχο με το σημερινό -και, άρα, σε ένα κλίμα ακραίας επικοινωνιακής αντιπαράθεσης- αλλά, όλως αντιθέτως, στην εποχή τους τα περισσότερα ηλεκτρονικά ΜΜΕ ήταν υπό κρατικό έλεγχο. Συνεπώς, υπό τον έλεγχο των κυβερνώντων πολιτικών ηγετών και, εν πάση περιπτώσει, όχι ευθέως απέναντί τους.

γ) Η ως άνω πανίσχυρη οικονομική τάξη πραγμάτων απομειώνει, λοιπόν, το κύρος και την αξιοπιστία των πολιτικών ηγετών και, ταυτοχρόνως, πλήττει την αντίστοιχη θεσμική και πολιτική αξιοπιστία της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, ως διαδικασίας εγγύησης της Ελευθερίας, και μέσω της εξής υποδόριας επιχείρησης υπονόμευσής τους: Στερώντας τους μεγάλο μέρος των παραδοσιακών, με βάση τους δημοκρατικώς νομιμοποιημένους κανόνες του Κράτους Δικαίου, αρμοδιοτήτων τους, αφαιρούν σημαντικό τμήμα της ισχύος τους (potestas). Γεγονός το οποίο, με την σειρά του, οδηγεί στην αντίστοιχη απομείωση του κύρους τους (auctoritas), άρα σε απομείωση της εμπιστοσύνης των κυβερνωμένων ως προς την δύναμη των πολιτικών ηγετών να χειρισθούν μείζονα ζητήματα -εν τέλει δε την ίδια την εξυπηρέτηση του Δημόσιου Συμφέροντος εν γένει- κυρίως σε πολλαπλώς κρίσιμες περιόδους, όπως η σημερινή.

2. Επιχειρηματολογώντας όμως ceteris paribus, εξίσου δεν είναι ιστορικά δίκαιο να παράσχει κανείς ένα είδος άφεσης αμαρτιών στις πολιτικές ηγεσίες του καιρού μας για την παρακμιακή τους πορεία, με βάση την προαναφερόμενη ανατροπή της συγκυρίας. Η ανατροπή αυτή μπορεί –και πρέπει βεβαίως- να αποτελέσει κριτήριο για τον μετριασμό της πολιτικής ευθύνης τους στο δικαστήριο της Ιστορίας. Όχι όμως και λόγο πλήρους απαλλαγής τους ενώπιον του ίδιου ιστορικού forum.

α) Και τούτο διότι όσο είναι αληθές ότι η διαφορά της συγκυρίας σχετικοποιεί, μοιραίως, όπως ήδη τονίσθηκε τις συγκρίσεις μεταξύ πολιτικών ηγετών, άλλο τόσο είναι αλήθεια ότι, κατ’ αποτέλεσμα, η συγκυρία είναι εκείνη, η οποία σε πολλές περιπτώσεις αναδεικνύει τους πολιτικούς ηγέτες και διαμορφώνει το μέγεθος του κύρους τους: Όσο μεγαλύτερες είναι οι προκλήσεις των καιρών, τόσο μεγαλύτερη αξία αποκτά και η θέληση αλλά και η δύναμη των πολιτικών ηγετών να τις αντιμετωπίσουν. Ας μην ξεχνάμε ότι το ηγετικό κύρος δεν εξαρτάται μόνον από το αν και κατά πόσον ο πολιτικός νίκησε τελικά στο πεδίο της μάχης των ιστορικών προκλήσεων. Το κύρος τούτο εξαρτάται περισσότερο από την ενόραση του πολιτικού να διαγνώσει εγκαίρως την πρόκληση και από την αποφασιστικότητά του να σταθεί απέναντί της, αναζητώντας και τις διαθέσιμες, πρόσφορες ως προς αυτό, συμμαχίες.

β) Προς αυτή την κατεύθυνση υπεράσπισης του κύρους τους οι σημερινές πολιτικές ηγεσίες της Δύσης εμφανίζονται επικίνδυνα ελλειμματικές.

β1) Πρώτον επειδή, όπως φάνηκε στην πράξη, π.χ. δεν απέδειξαν μετά το 2008 την απαιτούμενη διαίσθηση –ή και απλή πρόνοια- ώστε να εντοπίσουν τα σημάδια της επερχόμενης δεινής οικονομικής κρίσης και να πάρουν εγκαίρως τα ενδεδειγμένα μέτρα, προκειμένου να μην γιγαντωθεί.

β2) Δεύτερον, και όταν πια εκδηλώθηκε το παγκόσμιο οικονομικό τσουνάμι, τα αντανακλαστικά αντίδρασής τους ήταν εμφανώς αργοπορημένα. Ιδίως στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης οι πρώτες αποφάσεις τους, προϊόντα ετεροχρονισμένων και φλύαρων συσκέψεων κυρίως σε επίπεδο Συνόδων Κορυφής, υπηρετούσαν σε τέτοιο βαθμό το «θεαθήναι τοις ανθρώποις», ώστε θύμιζαν την ιστορία των «Χωριών Ποτέμκιν». Το ίδιο συνέβη, σε γενικές γραμμές, και προσφάτως ως προς τις επιπτώσεις της πανδημίας του Covid-19, με παρήγορη βεβαίως εξαίρεση την εκ των υστέρων κατάρτιση και θεσμοθέτηση του προγράμματος NextGenerationEU.

β3) Τρίτον, και πάλι ιδίως στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, το συλλογικό πνεύμα και η επίτευξη των αναγκαίων συμμαχιών λείπουν δραματικά. Και μάλιστα την στιγμή κατά την οποία τούτο ήταν προφανώς αναγκαίο. Οι Ευρωπαίοι πολιτικοί ηγέτες αντί να κατανοούν ότι το πρόβλημα είναι κοινό –αφού αφορά το ίδιο το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης- και ότι κανένα Κράτος-Μέλος δεν μπορεί να αντεπεξέλθει αποτελεσματικώς χωρίς συλλογική προσπάθεια, καταφεύγουν περισσότερο στην καταστροφική λογική του «ο σώζων εαυτόν σωθήτω». Και σαν να μην έφθανε αυτό, κατά τις ίδιες κρίσιμες στιγμές δείχνουν να υπολογίζουν όχι τόσο τον εφιάλτη του κοινού κινδύνου που καραδοκεί, αλλά τον ευτελή φόβο του ατομικού πολιτικού κόστους. Η απογοητευτική, το λιγότερο, στάση τους στον πόλεμο που ακόμη σοβεί στην Ουκρανία και η περιθωριοποίησή τους, σε κατάσταση ουραγών, από τις ΗΠΑ και το ΝΑΤΟ επιβεβαιώνει την προμνημονευόμενη διαπίστωση, πέραν του ότι καθιστά ακόμη πιο δυσοίωνη την όλη προοπτική και ευόδωση του ιστορικού εγχειρήματος της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης και της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης.

γ) Αυτοί είναι, σε γενικές βεβαίως γραμμές, οι λόγοι για τους οποίους, χωρίς να παραγνωρίζει κανείς την επιρροή της συγκυρίας, πρέπει να οδηγηθεί στο συμπέρασμα πως το έλλειμμα ηγετικού κύρους που προκαλεί την παρακμιακή πορεία των πολιτικών ταγών της Δύσης και, πρωτίστως, των πολιτικών ταγών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καταλογίζεται περισσότερο στις δικές τους, σχεδόν ανεξήγητες και οπωσδήποτε αδικαιολόγητες αδυναμίες. Με άλλες λέξεις ο Λεβιάθαν της νέας οικονομικής τάξης πραγμάτων και η διαφαινόμενη σαρωτική επέλαση της Παγκόσμιας Οικονομικής Διακυβέρνησης δεν θα είχαν προκύψει- τουλάχιστον στο βαθμό που βιώνουμε και θα βιώσουμε περισσότερο διεθνώς –αν οι πολιτικοί ηγέτες της Δύσης είχαν την πρόνοια και την αποφασιστικότητα να αγωνισθούν εναντίον του κατά την εκκόλαψή του, ανεξάρτητα μάλιστα από τις προφανείς δυσχέρειες θετικής κατάληξης της όλης επιχείρησης.

ΙV. Βιώνοντας την εποχή της Κοινωνίας των Πολιτών

Ο δίκαιος Αζντάκ, αποτιμώντας την ιστορία και την προοπτική της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας καθώς και την ανάγκη υπεράσπισης της Ελευθερίας, θα είχε κάθε λόγο να αναθέσει την επιμέλεια της ανόρθωσής τους σε εκείνους, οι οποίοι είναι διατεθειμένοι να φέρουν σε πέρας μια τέτοια αποστολή. Σε εκείνους, μέσα από τους αγώνες των οποίων πριν από δύο και πλέον αιώνες γεννήθηκε η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία ως διαδικασία εγγύησης της Ελευθερίας. Σε εκείνους, για τους οποίους η προστασία της αξίας του Ανθρώπου και της ελεύθερης ανάπτυξης της προσωπικότητάς του είναι βιωματική κατάσταση, ακόμη και όταν -ιδίως σε περιόδους δημοκρατικής ομαλότητας και στοιχειώδους ευημερίας- η κατάσταση αυτή υποφώσκει στο υποσυνείδητό τους. Σε εκείνους, οι οποίοι συγκροτούν, διαχρονικώς, την Κοινωνία των Πολιτών.

Α. Το υπαρξιακό δίλημμα της Κοινωνίας των Πολιτών μπροστά στην πρόκληση μιας νέας «εκούσιας δουλείας»

Στον αγώνα υπεράσπισης της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας και της Ελευθερίας από τις νέες μορφές αυταρχισμού και δεσποτισμού, οι οποίες αναδύονται ολοένα και πιο απειλητικές σαν σειρήνες μιας άλλης «εκούσιας δουλείας», ο «Εξεγερμένος Άνθρωπος» του Albert Camus έχει πολλά να διδάξει σήμερα στην Κοινωνία των Πολιτών. Κυρίως δε το πώς η δημοκρατικώς θεσμοθετημένη και οριοθετημένη «εξέγερση» υπέρ της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας και της Ελευθερίας δεν συντελείται για να καταστρέψει ό,τι έχει κτισθεί, ούτε για να υποκαταστήσει τους θεσμικούς τους πυλώνες, αλλά για να προσθέσει νέες, πολύ πιο κατάλληλες και ανθεκτικές, αντηρίδες στήριξης των πυλώνων αυτών. Έτσι ώστε, εν τέλει, το δημοκρατικώς οργανωμένο Κράτος να αναλάβει εκ νέου τις ευθύνες που του αναλογούν απέναντι στον Άνθρωπο και στα δικαιώματά του.

1. Στην πορεία αυτής της «εξέγερσης» η Κοινωνία των Πολιτών έχει στην διάθεσή της όλα τα εφόδια νόμιμης άσκησης των κάθε μορφής θεσμικώς κατοχυρωμένων πολιτικών δικαιωμάτων, ήτοι των δικαιωμάτων που απορρέουν ευθέως από την αρχή της Λαϊκής Κυριαρχίας.

α) Όπως ταιριάζει στην φύση της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, η άσκηση των ως άνω δικαιωμάτων εκ μέρους της Κοινωνίας των Πολιτών δεν μπορεί να στοχεύει στην, άμεση ή έμμεση, ανάληψη της κρατικής εξουσίας και στην ευθεία διαχείρισή της. Τα πρότυπα αυτοδιαχείρισης, ακόμη και του πρόσφατου παρελθόντος, πέραν του ότι αποδείχθηκαν παντελώς ουτοπικά ή και καταστροφικά στην πράξη για την άσκηση των δικαιωμάτων, ουδόλως συμβιβάζονται με την ουσία της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας.

β) Κατά τις θεσμικές και πολιτικές της καταβολές η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία στηρίζεται, σχεδόν αποκλειστικώς, στην δημοκρατικώς οργανωμένη αντιπροσώπευση. Δίχως αυτήν, η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία δεν μπορεί να λειτουργήσει.

β1) Άρα, κατά την άσκηση των θεσμικώς κατοχυρωμένων πολιτικών δικαιωμάτων η Κοινωνία των Πολιτών μπορεί και οφείλει να εξαντλήσει όλα τα περιθώρια συμμετοχής στην πολιτική ζωή μέσω όλων, ανεξαιρέτως, των θεσπισμένων διαδικασιών αντιπροσώπευσης. Διαδικασιών, οι οποίες αφορούν όχι μόνο την ανάδειξη των κάθε είδους αντιπροσώπων αλλά, επιπλέον, και τον δημοκρατικό έλεγχο της κρατικής εξουσίας. Με απλές λέξεις, ο φυσικός ρόλος της Κοινωνίας των Πολιτών στο πλαίσιο της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας δεν συμπεριλαμβάνει, καθ’ οιονδήποτε τρόπο, την άσκηση της εξουσίας η οποία ανήκει, αποκλειστικώς, στα προς τούτο θεσμοθετημένα και δημοκρατικώς νομιμοποιημένα κρατικά όργανα.

β2) Ανήκει όμως, και μάλιστα κατ’ εξοχήν, στην Κοινωνία των Πολιτών η αποστολή της πλήρους αξιοποίησης των αντίστοιχων θεσμικών διαύλων αφενός του προσανατολισμού της άσκησης της κρατικής εξουσίας υπέρ της Ελευθερίας και των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων. Και, αφετέρου, του διαρκούς ελέγχου της κρατικής εξουσίας ως προς την κατά τους όρους της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας άσκησή της.

2. Η εκ μέρους της Κοινωνίας των Πολιτών εκλογή των αντιπροσώπων της -φορέων πλέον του μέρους της Λαϊκής Κυριαρχίας που τους αναλογεί -στο πλαίσιο της Νομοθετικής και της Εκτελεστικής Εξουσίας της παρέχει την δυνατότητα να διαδραματίσει έναν κορυφαίο ειδικότερο ρόλο ως προς την στήριξη της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, προκειμένου να ανακοπεί η παρακμιακή της πορεία. Συγκεκριμένα:

α) Η Κοινωνία των Πολιτών πρέπει να αναδεχθεί το βάρος ανάδειξης των αντιπροσώπων της εκείνων οι οποίοι, μακριά από την νοοτροπία του λαϊκισμού και της δημαγωγίας που ευτελίζει την Δημοκρατία, θα μπορέσουν να αντισταθούν στην επέλαση του νέου αυταρχισμού και δεσποτισμού. Αντιπροσώπων, οι οποίοι είναι έτοιμοι να υπηρετήσουν το Δημόσιο Συμφέρον δίχως κανένα υπολογισμό του λεγόμενου πολιτικού κόστους διεκδικώντας, χωρίς συμβιβασμούς, το πεδίο λήψης των προς τούτο αναγκαίων αποφάσεων. Αντιπροσώπων, οι οποίοι αντιμετωπίζουν την Πολιτική ως δημοκρατικό λειτούργημα και όχι ως επάγγελμα για την επιβίωση και για την εφήμερη κοινωνική αναγνώριση.

β) Ανταποκρινόμενη σε αυτή την αποστολή η Κοινωνία των Πολιτών μπορεί να ανακόψει και την παρακμιακή πορεία των πολιτικών ηγεσιών η οποία, όπως εξηγήθηκε αναλυτικώς, οφείλεται κατ’ εξοχήν στο φαινόμενο της αδυναμίας τους -ή και της έλλειψης βούλησης εκ μέρους τους- να αντιταχθούν αποτελεσματικώς ιδίως στις δυνάμεις της Οικονομικής Παγκοσμιοποίησης, που δίχως ίχνος δημοκρατικής νομιμοποίησης παίρνουν καίριες αποφάσεις ως προς την διαχείριση του Δημόσιου Συμφέροντος.

β1) Αποφάσεις, όμως, οι οποίες έχουν οδηγήσει ακόμη και στην πλήρη στρέβλωσή του εν ονόματι της εξυπηρέτησης αμιγώς δημοσιονομικών στόχων, και μάλιστα στην βάση κανόνων στερούμενων παντελώς δημοκρατικού μανδύα. Διότι πρέπει να είναι σαφές ότι το αμιγώς δημοσιονομικό –ήτοι το σχετιζόμενο αποκλειστικώς με τα κρατικά έσοδα- συμφέρον δεν είναι eo ipso Δημόσιο Συμφέρον, αλλά απλώς μπορεί να συμβάλει ενεργώς στην επιδίωξη και στην επίτευξη επιμέρους δημόσιων σκοπών, οι οποίοι συνιστούν ειδικότερα μέρη του αυθεντικού Δημόσιου Συμφέροντος.

β2) Υπό τα δεδομένα αυτά η Κοινωνία των Πολιτών μπορεί να δείξει στις δημοκρατικώς εκλεγμένες πολιτικές ηγεσίες τον δρόμο, προκειμένου να διεκδικήσουν το μερίδιο των αποφάσεων που αναλογεί στην αποστολή τους εντός του πλαισίου της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Των αποφάσεων, μέσω της λήψης των οποίων οι πολιτικές ηγεσίες μπορούν να ανακτήσουν το κύρος τους και, κυρίως, να δικαιώσουν την δημοκρατική τους προέλευση κατά την διαχείριση των προταγμάτων της Λαϊκής Κυριαρχίας. Πρέπει δε να τονισθεί στο σημείο τούτο ότι υπ’ αυτά τα δεδομένα η Κοινωνία των Πολιτών κάθε άλλο παρά υπερβαίνει τα θεσμικά και πολιτικά της όρια εντός της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας ως βοηθού εκπληρώσεως της αποστολής ιδίως της Νομοθετικής και της Εκτελεστικής Εξουσίας. Όλως αντιθέτως έτσι επικουρεί ευεργετικώς, και κατά την αποστολή της, τις ως άνω Εξουσίες ώστε να λειτουργούν κατά τους κανόνες της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας.

Β. Η Κοινωνία των Πολιτών ως οχυρό υπεράσπισης της Ελευθερίας και των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου

Πέραν της κατά τ’ ανωτέρω συμμετοχής, μέσω της άσκησης των κατ’ ιδίαν πολιτικών δικαιωμάτων, η Κοινωνία των Πολιτών διαθέτει πολλά εφόδια υπεράσπισης της Ελευθερίας και των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Πρόκειται για όλα εκείνα τα θεσμοθετημένα δικαιώματα, τα οποία είναι δεκτικά συλλογικής άσκησης, σε εθνικό, ευρωπαϊκό και διεθνές επίπεδο, με πιο αντιπροσωπευτικό, εν προκειμένω, το lato sensu δικαίωμα του συνεταιρίζεσθαι.

1. Είναι αυτονόητο ότι η προμνημονευόμενη παρέμβαση της Κοινωνίας των Πολιτών, ως προς την υπεράσπιση των δικαιωμάτων μέσω συλλογικής δράσης, παίρνει ιδιαίτερες διαστάσεις:

α) Πρώτον, στο θεσμικό πεδίο της Ευρωπαϊκής Ένωσης και, συγκεκριμένα, στο ειδικότερο πεδίο των Ευρωπαϊκών Δικαστικών Θεσμών, μετά την εξάντληση των ένδικων βοηθημάτων και μέσων σε εθνικό επίπεδο. Η πλήρης αξιοποίηση του Ευρωπαϊκού Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σε συνδυασμό με τις γενικές αρχές που ήδη έχει συναγάγει ως προς την προστασία των δικαιωμάτων η νομολογία των Ευρωπαϊκών Δικαστικών Θεσμών, παρέχει στην Κοινωνία των Πολιτών ένα προνομιακό έδαφος παρέμβασης extra muros.

β) Δεύτερον, σε αμιγώς διεθνές επίπεδο η Κοινωνία των Πολιτών μπορεί και οφείλει:

β1) Να αξιοποιήσει για την υπεράσπιση των δικαιωμάτων τους θεσμούς του Συμβουλίου της Ευρώπης, με κύριο άξονα το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, πάνω στην βάση των διατάξεων της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Και στον χώρο αυτόν η Κοινωνία των Πολιτών μπορεί να συμβάλει τα μέγιστα, προκειμένου να αποκτήσει και ο Ευρωπαϊκός Κοινωνικός Χάρτης -ο οποίος θεσπίζει τους κανόνες της προάσπισης των κοινωνικών δικαιωμάτων- την κανονιστική ισχύ και αποτελεσματικότητα που δεν διαθέτει σήμερα, επειδή δεν έχουν ακόμη οργανωθεί οι κατάλληλοι και επαρκείς κυρωτικοί μηχανισμοί διασφάλισης της εφαρμογής του στην πράξη.

β2) Προς την ίδια κατεύθυνση η Κοινωνία των Πολιτών διαθέτει το κύρος να ηγηθεί του αγώνα, ώστε να αποκτήσει ουσιαστικό θεσμικό περιεχόμενο -με τα ανάλογα αποτελέσματα εφαρμογής της στην πράξη- και η Οικουμενική Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών, η οποία παραμένει, σχεδόν στο σύνολό της, αν όχι lex imperfecta οπωσδήποτε lex minus quam perfecta.

2. Όπως είναι προφανές, αυτή η μορφή «εξέγερσης» της Κοινωνίας των Πολιτών υπέρ της Ελευθερίας και των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ανταποκρίνεται πλήρως στην σύγχρονη φυσιογνωμία της, ως οργάνωσης συλλογικής αντίδρασης εναντίον της κάθε αυθαίρετης παρέμβασης στο πεδίο των δικαιωμάτων, από οπουδήποτε και αν προέρχεται.

α) Μια τέτοια, συλλογικώς οργανωμένη, υπεράσπιση των δικαιωμάτων αποκτά τόσο μεγαλύτερη σημασία υπό τις σύγχρονες συνθήκες στο πεδίο του κοινωνικού γίγνεσθαι, όσο καθιστά δυνατή την προστασία των δικαιωμάτων των πιο αδύνατων μελών του κοινωνικού συνόλου, κυρίως δε των οικονομικώς ασθενέστερων. Τα οποία πολύ δύσκολα μπορούν να αντεπεξέλθουν οικονομικώς στις απαιτήσεις της νομικής τεχνογνωσίας και, ιδίως, του κόστους για την προσφυγή στα αρμόδια fora, δικαστικά και μη. Και τούτο καθίσταται ακόμη πιο εμφανές όταν πρόκειται για προσφυγές εκτός συνόρων, στα Ευρωπαϊκά και στα Διεθνή, αρμόδια in concreto, όργανα.

β) Υπό τα δεδομένα αυτά η Κοινωνία των Πολιτών καλείται να αποδείξει, εμπράκτως και κατά τρόπο που δικαιώνει την αποστολή της, ότι η υπόθεση της υπεράσπισης των θεσμικών εγγυήσεων της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας και της Ελευθερίας καθώς και της ανακοπής της παρακμιακής τους πορείας είναι υπόθεση καθενός, αλλά και όλων. Άρα η Κοινωνία των Πολιτών δεν έχει την διακριτική ευχέρεια ούτε να την υποτιμήσει ούτε, πολύ περισσότερο, να την εκχωρήσει σε τρίτους. Δοθέντος ότι κάτι τέτοιο θα σήμανε, εν τέλει, την υποταγή της στις νέες μορφές «εκούσιας δουλείας» και την απεμπόληση της αποστολής «εξέγερσης», η οποία της αναλογεί στην εποχή μας κατά τον φυσικό της προορισμό.

Γ. Η αποστολή της Κοινωνίας των Πολιτών στην πορεία προς την Ευρωπαϊκή Ενοποίηση και προς την Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση

Τα όσα προεκτέθηκαν αναφορικά με την παρακμιακή πορεία της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας είναι χρήσιμα και ενδεικτικά και προκειμένου να αναδειχθεί η σημασία της αποστολής της Κοινωνίας των Πολιτών εντός του πλαισίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Ευρωπαϊκής Δημοκρατίας, εν τέλει δε αυτού τούτου του Ευρωπαϊκού Ιδεώδους. Ήτοι του Ιδεώδους το οποίο συνίσταται στην θεσμική πολιτική ολοκλήρωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης, υπό συνθήκες μιας μορφής ομοσπονδιακής οργάνωσης, πάντοτε με αντηρίδες τις αρχές και τις αξίες της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Πολλώ μάλλον όταν οι Ευρωπαίοι Πολίτες δεν έχουμε, απέναντι στα στοιχειώδη προτάγματα της Ευρωπαϊκής Δημοκρατίας και του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, το δικαίωμα να αρκεσθούμε στον ρόλο «ασθμαίνοντος αχθοφόρου» του παρελθόντος μιας Ευρώπης γεμάτης από εμβληματικές μνήμες γεγονότων και έργων τα οποία σημάδεψαν βαθιά την διαδρομή της Ανθρωπότητας, ή ακόμη και στον ρόλο «υπαλλήλων» και «ξεναγών» στο «Μουσείο της Ευρώπης». Με μια πιο συμπυκνωμένη αλλά ίσως πιο παραστατική διατύπωση, οι Ευρωπαίοι Πολίτες δεν έχουμε το δικαίωμα να παρατηρούμε απαθείς την μετατροπή της ιδέας της Ενωμένης Ευρώπης σε χίμαιρα, αποδεχόμενοι μοιρολατρικώς την ήττα του Ευρωπαϊκού Ιδεώδους, υφ’ όλες του τις εκφάνσεις.

1. Ακριβώς γι’ αυτό, όσοι είμαστε πραγματικά αποφασισμένοι -και οι Έλληνες είμαστε, στην μεγάλη μας πλειονότητα, συνειδητοποιημένοι Ευρωπαίοι, όπως το αποδείξαμε και εντελώς προσφάτως- να υπερασπισθούμε την Ευρωπαϊκή Ολοκλήρωση, μέσω της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης κατά τον προορισμό της, έχουμε χρέος, το συντομότερο δυνατό, να αναζητήσουμε, να ανακαλύψουμε και να εξουδετερώσουμε τα αίτια που τροφοδοτούν την ενδυνάμωση και την εξάπλωση του φαινομένου του σύγχρονου, δυστυχώς εντεινόμενου, ευρωσκεπτικισμού.

α) Ενός φαινομένου που γίνεται τόσο περισσότερο τοξικό για τον οργανισμό της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όσο το «βαρυτικό πεδίο» του από την μια πλευρά ενισχύει τις φυγόκεντρες δυνάμεις, οι οποίες αντιμάχονται το Ευρωπαϊκό Ιδεώδες. Και, από την άλλη πλευρά -αλλά και συνακόλουθα- αποδυναμώνει, σταδιακώς και υποδορίως, όλες εκείνες τις κεντρομόλες δυνάμεις, δίχως τις οποίες το Ευρωπαϊκό Οικοδόμημα οδηγείται, οιονεί νομοτελειακώς, σε μια μοιραία απαξίωση ή και κατάρρευση.

α1) Με απλά λόγια, δεν έχει πια κανένα νόημα το να «θρηνούμε», ως άλλοι «άγγελοι επί τάφου σαλπίζοντες», το δήθεν «ξόδι» της Ευρώπης, όπως κάποιοι, όσοι και αν είναι, θέλουν να το εμφανίσουν. Αποστολή μας πρέπει να είναι η αναβίωση και η εδραίωση του Ευρωπαϊκού Ιδεώδους, κατεξοχήν μέσα από την επικαιροποίηση και την αντίστοιχη ειλικρινή ενσυναίσθηση των λόγων εκείνων οι οποίοι ώθησαν τους «Πατέρες» της ιδέας της Ενωμένης Ευρώπης να αφοσιωθούν σε αυτήν και να επιδιώξουν κάτι, το οποίο στα μέσα του 20^ού αιώνα φαινόταν από ουτοπικό έως εντελώς ανέφικτο. Ο δικός τους, σχεδόν επικός για τα δεδομένα της συγκυρίας των χρόνων τους, προσανατολισμός μπορεί και πρέπει να μετουσιωθεί στον αστρολάβο της δικής μας πορείας συνέχισης και έμπρακτης δικαίωσης των οραματισμών τους.

α2) Και αυτή την πραγματικότητα νοηματοδοτούν πολύ πιο έντονα τα δεδομένα της εποχής μας, σύμφωνα με τα οποία ο ρόλος της ολοκληρωμένης Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν αφορά μόνο τα Κράτη-Μέλη της και τους Λαούς τους αλλά και το σύνολο της Ανθρωπότητας, εφόσον αντιληφθούμε το τι και πόσα μπορεί να προσφέρει, πάνω στην βάση της Ευρωπαϊκής Δημοκρατίας και του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού, στην πλανητική επικράτηση του Ανθρωπισμού, της Ειρήνης, της Δικαιοσύνης και, πρωτίστως, της Κοινωνικής Δικαιοσύνης. Η επιτέλεση μιας τέτοιας αποστολής από την πλευρά της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι σήμερα τόσο περισσότερο επιτακτική, όσο και η Ειρήνη παγκοσμίως χειμάζεται και ο Άνθρωπος και ο Ανθρωπισμός περιθωριοποιούνται, ενώ –και όπως προαναφέρθηκε- οι ηγεσίες του Ευρωπαϊκού Οικοδομήματος αρκούνται παθητικά στον μίζερο ρόλο μιας καθαρώς περιφερειακής, και κατά τούτο πολλαπλώς ανίσχυρης, διεθνούς οντότητας.

β) Ας αναλογισθούμε, λοιπόν, ότι οι ρίζες είναι εκείνες που κρατάνε όρθια τα «μεγάλα δένδρα». Και το «δένδρο» της Ευρωπαϊκής Ένωσης δεν μπορεί να στεριώσει, να ανθίσει και να καρπίσει αν δεν εναρμονίσουμε, με συνέπεια και συνέχεια, τον ευρωπαϊκό μας διαλογισμό με το πνεύμα των «Πατέρων» του Ευρωπαϊκού Ιδεώδους.

β1) Ήταν εκείνοι οι οποίοι έβαλαν τα θεμέλια της Ενωμένης Ευρώπης, προκειμένου το οικοδόμημα αυτό να αποτελέσει το μελλοντικό και αειθαλές αντίβαρο στα αίτια που οδήγησαν την Ανθρωπότητα να ζήσει, κατά την διάρκεια του 20ού αιώνα και με απόσταση κάτι λιγότερο από είκοσι χρόνια, τον όλεθρο δύο Παγκόσμιων Πολέμων. Και ιδίως τον όλεθρο του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, η τελική έκβαση του οποίου σήμανε, πέραν των άλλων, και την επικράτηση της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας απέναντι στις σιδηρόφρακτες ορδές του φασισμού και του ναζισμού. Ήταν εκείνοι οι οποίοι, εντέλει, έθεσαν τις δυνάμεις τους στην υπηρεσία της δημιουργίας μιας Ευρωπαϊκής Ένωσης προορισμένης να μην επιτρέψει, ποτέ ξανά, την επιστροφή σε ένα παρελθόν που σίγουρα προοιωνιζόταν το τέλος της ουσιαστικής δημιουργίας του homo sapiens και την αδιανόητη, για την Δημοκρατία μας και τον Πολιτισμό μας, οπισθοδρόμηση στο χάος μιας «αναγεννημένης» βαρβαρότητας.

β2) Οι αγώνες τους και η σπορά τους για έναν τόσο μεγαλεπήβολο και ελπιδοφόρο στόχο ευοδώθηκαν πολύ ενωρίς, στο μέτρο που από τις, πρωτόλειες, Ευρωπαϊκές Κοινότητες της δεκαετίας του ’50 και του ’60 φθάσαμε, αρκετά πριν από το τέλος του 20ού αιώνα, στην Ευρωπαϊκή Ένωση και στον σκληρό πυρήνα της, στην Ευρωζώνη. Προς την κατεύθυνση αυτή συνέβαλε, μετά το τέλος του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, και η σθεναρή στάση των δημοκρατικών Κρατών της Ευρώπης εναντίον του, άκρως επικίνδυνου για την Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία, κομμουνιστικού νεοολοκληρωτισμού, όπως αυτός εκπορευόταν από την τότε ΕΣΣΔ και τους εντός Ευρώπης δορυφόρους της. Το εξαιρετικά επικίνδυνο σήμερα για την τύχη και την προοπτική της εμβληματικής κληρονομιάς, που μας άφησαν οι «Πατέρες» του Ευρωπαϊκού Ιδεώδους, είναι:

• Αφενός ότι ελάχιστοι από τους Πολίτες της Ευρώπης και, ακόμη περισσότερο, από τους πολιτικούς της, που βίωσαν με τον έναν ή με τον άλλο τρόπο την τραγωδία του Δεύτερου Παγκόσμιου Πολέμου, βρίσκονται εν ζωή. Οι δε επόμενες γενεές ολοένα και λιγότερο διδάσκονται, από το σχολείο έως το πανεπιστήμιο, το τι κόστισε στην Ανθρωπότητα -και όχι μόνο στην Ευρώπη- ο Πόλεμος αυτός. Οι μνήμες, δυστυχώς, σβήνουν μελαγχολικά, όπως η φλόγα του καντηλιού όταν τελειώνει το λάδι των μεγάλων και αναντικατάστατων ιστορικών βιωμάτων.

• Και, αφετέρου, ότι η διάλυση της τέως ΕΣΣΔ, με άκρως συμβολική ιστορικώς έκφραση την πτώση του πάλαι ποτέ Τείχους του Βερολίνου, έχει δημιουργήσει την ψευδαίσθηση πως ο επικίνδυνος για την Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία ολοκληρωτισμός, κάθε μορφής, ανήκει οριστικά στο παρελθόν. Ο ιδιόμορφος ολοκληρωτισμός της, κάθε είδους, θρησκευτικής φονταμενταλιστικής ιδεολογίας εκλαμβάνεται ως περιθωριακός. Το ίδιο δε, mutatis mutandis, συμβαίνει και με τον αντίστοιχο ολοκληρωτισμό των επιμέρους τρομοκρατικών κινημάτων, τα οποία αναπτύσσονται, παγκοσμίως, ανεξάρτητα μάλιστα από θρησκευτικές καταβολές και υποκινήσεις. Κάποιοι, και δεν είναι λίγοι, πιστεύουν πως η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία έχει «θριαμβεύσει». Και αυτή η ανιστόρητη πλάνη των ιδεών υποσκάπτει, ανεπανόρθωτα, τα θεμέλια της Ιστορίας, του Ανθρωπισμού και της Δημοκρατίας. Με άλλα λόγια, αυτού τούτου του Πολιτισμού μας.

2. Με βάση αυτές τις ψευδαισθήσεις δημιουργείται το ετερόκλητο ψηφιδωτό των ευρωσκεπτικιστών οι οποίοι -συνειδητώς ή ασυνειδήτως, δεν έχει σημασία- αμφισβητούν την αδήριτη ανάγκη της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης και της ολοκλήρωσης του Ευρωπαϊκού Οικοδομήματος διερωτώμενοι, υποκριτικώς και ανιστορήτως:

α) Αφού η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία ως μέθοδος θεσμικώς ρυθμισμένης κρατικής οργάνωσης έχει επικρατήσει στην Ευρώπη, γιατί να μην γυρίσουμε πίσω στο Έθνος-Κράτος; Εκείνο που ξεκίνησε μετά την δημιουργία της Ελλάδας, ως πρώτου Έθνους-Κράτους στην Ευρώπη, με το Πρωτόκολλο του Λονδίνου το 1830, και το οποίο έκτοτε αποτέλεσε την αφετηρία της απαλλαγής της Ευρώπης από τις δυναστείες των Ευρωπαϊκών Αυτοκρατοριών και των Ευρωπαϊκών Βασιλείων; Μήπως, κατά συνέπεια, πρέπει να στηρίξουμε το Έθνος-Κράτος και την θεσμική και πολιτική του ταυτότητα και να αφήσουμε την, ήδη αποτυχημένη, Ευρωπαϊκή Ένωση στον περιθωριακό ρόλο μιας θεσμικής και πολιτικής οντότητας, η οποία έχει ως ιστορικώς νομιμοποιημένο ρόλο την απλή εγγύηση της ύπαρξης των Κρατών-Μελών της, άρα τον ρόλο μιας χαλαρής συνομοσπονδίας στα όρια ενός θεσμικού και πολιτικού συμβολισμού, με καλλωπισμένες αναφορές παρελθόντος και επιφανειακές υπομνήσεις μέλλοντος;

β) Τα δυσοίωνα σημάδια μιας τέτοιας νοοτροπίας πυκνώνουν τόσο περισσότερο πάνω από τον ουρανό της Ευρωπαϊκής Ένωσης όσο όχι μόνον ορισμένες, άκρως ελλειμματικές ως προς την ευρωπαϊκή τους παιδεία, ηγεσίες Κρατών-Μελών της ενστερνίζονται τις ως άνω απόψεις. Αλλά ακόμη και τα Ανώτατα Δικαστήρια ισχυρών Κρατών-Μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης θέτουν, με ολοένα και πιο ριζοσπαστικές τάσεις της νομολογίας τους, στο περιθώριο το Ευρωπαϊκό Δίκαιο και το αντίστοιχο Ευρωπαϊκό Κεκτημένο, προβάλλοντας απέναντί τους την προτεραιότητα της ανάγκης υπεράσπισης της «συνταγματικής ταυτότητας» αυτών των Κρατών-Μελών. Και το χειρότερο είναι ότι τέτοιες τάσεις κινδυνεύουν να καταστούν ένα είδος προτύπου και για άλλα Κράτη-Μέλη, μέσα από την επιτήδεια αξιοποίησή τους εκ μέρους των εντός αυτών ευρωσκεπτικιστικών κύκλων.

γ) Στην δημιουργία αυτού του θεσμικού και πολιτικού τέλματος για την Ευρωπαϊκή Ένωση δεν είναι αμελητέα η ευθύνη των Θεσμών της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ιδίως δε του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου και της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Και τούτο, διότι ουδέποτε συνειδητοποίησαν ειλικρινώς την επιτακτική ανάγκη θέσπισης ενός Ευρωπαϊκού Συντάγματος, ικανού να θεμελιώσει την Ευρωπαϊκή Ένωση πάνω στην βάση της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, με μια Έννομη Τάξη η οποία μπορεί να εγγυηθεί, όπου τούτο είναι απαραίτητο, την υπεροχή του Ευρωπαϊκού Δικαίου και του Ευρωπαϊκού Κεκτημένου, φυσικά σεβόμενη τον πυρήνα της Κυριαρχίας των Κρατών-Μελών. Mea culpa, όπως την διατυπώνει επ’ εσχάτων ιδίως το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ένωσης, κάθε φορά που τα επιμέρους Ανώτατα Δικαστήρια Κρατών-Μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης αμφισβητούν, εμμέσως ή και ευθέως, την δικαιοδοσία του, καθώς προαναφέρθηκε.

3. Όλα τα προεκτεθέντα συμπτώματα που τροφοδοτούν το άδειο πολιτικό δισάκι των ευρωσκεπτικιστών -δοθέντος μάλιστα ότι διακρίνονται για την έφεσή τους σε ό,τι αφορά την αποθέωση των λέξεων και, αντιθέτως, την αποκαθήλωση των ιδεών- αναδεικνύουν μια μεγάλη αλήθεια, η οποία κινδυνεύει να παρασύρει την Ευρωπαϊκή Ένωση στο περιθώριο ή ακόμη και στον τελικό μαρασμό της. Κουραστικά, ίσως εμμονικά, θα επαναλάβω τα εξής: Το μέλλον της Ευρωπαϊκής Ένωσης αφορά αυτό τούτο το μέλλον της Ευρωπαϊκής Δημοκρατίας και του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού. Κατά συνέπεια, αφορά όχι μόνο τα Κράτη-Μέλη της αλλά ολόκληρη την Ανθρωπότητα, όταν μάλιστα συνειδητοποιούμε καθημερινά τις περιπέτειες του Ανθρώπου, του Ανθρωπισμού, της Ειρήνης, της Δικαιοσύνης, ιδίως δε της Κοινωνικής Δικαιοσύνης, σε πλανητικό επίπεδο.

α) Ο Θουκυδίδης έγραψε την ιστορία του Πελοποννησιακού Πολέμου ως «κτῆμα τε ἐς αἰεὶ μᾶλλον ἢ ἀγώνισμα ἐς τὸ παραχρῆμα ἀκούειν» (Ιστορίαι, 1.22.4). Ο Μιγκέλ ντε Θερβάντες επισήμανε ότι «η ιστορία είναι θεματοφύλακας μεγάλων πράξεων, μάρτυρας του παρελθόντος, παράδειγμα και δάσκαλος για το παρόν και μεγάλος σύμβουλος για το μέλλον». Τέλος, ο Λαμαρτίνος συμπύκνωσε όλες αυτές τις μεγάλες αλήθειες στο απόφθεγμα: «Η ιστορία διδάσκει τα πάντα, ακόμη και το μέλλον». Αυτή την αλήθεια δεν θέλουν, είτε από άγνοια είτε από ανομολόγητες προθέσεις, να κατανοήσουν και να υπηρετήσουν σήμερα οι ευρωσκεπτικιστές, όταν αμφισβητούν την ανάγκη της ολοκλήρωσης της Ευρωπαϊκής Ένωσης με όχημα την Ευρωπαϊκή Ενοποίηση, στην βάση της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Όταν δηλαδή μάχονται για την, σχεδόν πλήρη, αναβίωση του Έθνους-Κράτους αφού πλέον, φυσικά υπό όρους ψευδαισθήσεων που υπονομεύουν και το δικό τους μέλλον, δεν θεωρούν χρήσιμη μια Ευρωπαϊκή Ένωση, στην οποία πρέπει να εκχωρήσουν τα απαραίτητα και για την επιβίωσή της και για την ολοκλήρωσή της. Προφανώς οι σύγχρονοι, ίσως πιο αμετανόητοι από τους προγόνους τους, ευρωσκεπτικιστές φαντάζονται το Ευρωπαϊκό Οικοδόμημα θεμελιωμένο όχι πάνω στον γρανίτη της πίστης για το αυθεντικό Ευρωπαϊκό Ιδεώδες, αλλά πάνω στην κινούμενη άμμο του εντελώς στρεβλώς δομημένου εθνοκεντρικού τυχοδιωκτισμού τους.

β) Αυτή η ψευδαίσθηση των ευρωσκεπτικιστών περί ολοκληρωτικής αυτάρκειας του Έθνους-Κράτους για το μέλλον παραπέμπει -σίγουρα με αρκετή δόση υπερβολής, πλην όμως υπό όρους διδακτικού αναστοχασμού, με βάση το παρελθόν- σε παλιότερες εθνολογικές έρευνες για κάποιες, απομακρυσμένες από τον υπόλοιπο κόσμο, φυλές ιθαγενών οι οποίες, όταν είχαν εξασφαλίσει αλιευτικά αποθέματα για αρκετό καιρό, εγκατέλειπαν δίχως συντήρηση τις πρόχειρες πιρόγες του ψαρέματος, επειδή θεωρούσαν ότι τους ήταν πια άχρηστες και όταν, ύστερα από καιρό, θα τις είχαν ξανά ανάγκη μπορούσαν να κατασκευάσουν άλλες. Ίσως μάλιστα τέτοιες ψευδαισθήσεις εξηγούν και το γιατί οι δήθεν διανοούμενοι του συγκεκριμένου ευρωσκεπτικισμού αποτελούν, πραγματικά, πρότυπα μετριότητας. Ο λόγος τους, σε επίπεδο φιλοσοφίας και πράξης, στηρίζεται αποκλειστικώς και μόνο στην φιλισταϊκή απόλαυση της ηδονής των λέξεων και στην επέκεινα ανίερη εκμετάλλευση της «ιδιοφυίας του καθημερινού». Ήτοι της δήθεν ιδιοφυίας που διακρίνει τους μετρίους, στον αγώνα για την καθημερινή τους προβολή, από τους πραγματικά ιδιοφυείς, οι οποίοι εκ φύσεως αναζητούν την αναλογούσα στον Άνθρωπο αιωνιότητα υπερασπιζόμενοι, με συνέπεια και πολλές φορές με μεγάλο κόστος, τις αρχές και τις αξίες που ενστερνίζονται διαχρονικώς, ακριβώς υπό τους όρους που εξέθεσε στον «Ηρόστρατο» ο Φερνάντο Πεσσόα («Ηρόστρατος. Η αναζήτηση της αθανασίας»).

4. Ολοκληρώνοντας την ανάλυση για τα έργα και τις ημέρες των σύγχρονων ευρωσκεπτικιστών, οι οποίοι δεν μπορούν να αντιληφθούν και να εκτιμήσουν την ιστορική διαδρομή και την αποστολή της ολοκληρωμένης Ευρωπαϊκής Ένωσης, ύστερα από την συντέλεση της πλήρους Ευρωπαϊκής Ενοποίησης, χρήσιμο -μάλλον δε επιβεβλημένο- είναι το να κατανοούμε όλοι, όσοι βιώνουμε ειλικρινώς την αγωνία της επιτακτικής ανάγκης ολοκλήρωσης του Ευρωπαϊκού Οικοδομήματος και της εμπέδωσης του Ευρωπαϊκού Ιδεώδους, ότι πρέπει να τους υπενθυμίζουμε, αδιαλείπτως και εμπράκτως, μεταξύ άλλων και τα εξής:

α) Όταν η Ιστορία κλείνεται ερμητικά στο στεγανό ντουλάπι του χρόνου, ως δήθεν περιττό βάρος στην πορεία προς το μέλλον, μαζί της παραμένουν περιθωριοποιημένες και ανενεργές, συντηρημένες δίχως ικμάδα στην ναφθαλίνη της μνήμης, τόσο οι διαδρομές των γεγονότων που την συνέθεσαν όσο και οι εμπειρίες, οι οποίες έχουν συναχθεί από αυτά. Τότε η Ιστορία παύει να διδάσκει και ο Άνθρωπος, μοιραίως, θύμα της αμνησίας του είναι έτοιμος να διαπράξει, δίχως επίγνωση, τα ίδια λάθη. Όμως στην ταραγμένη εποχή μας έχουν αρχίσει να επιβάλλονται -απέναντι στις απείρως περισσότερες, πραγματικά ευεργετικές για τον Άνθρωπο και για τις αντίστοιχες μεγάλες μελλοντικές του φωτεινές κατακτήσεις, πλευρές- ορισμένες σκοτεινές πτυχές ιδίως της Οικονομικής Παγκοσμιοποίησης και της Τεχνολογικής Επανάστασης. Πτυχές, οι οποίες μπορούν εύκολα να καταφέρουν εναντίον της Ανθρωπότητας πλήγματα σαφώς πιο επώδυνα και καταστροφικά σε σχέση με το παρελθόν, απώτερο και, κυρίως, πρόσφατο.

β) Ας μην αυταπατώμεθα. Λίγα μόνο χρόνια αρκούν για να περάσουμε, μέσα από την ύπουλη αταραξία του τέλματος της ψευδοστωϊκής αμεριμνησίας και του επιμηθεϊκού εφησυχασμού, από την όχθη των anni mirabiles στην απέναντι όχθη των anni horribiles, βιώνοντας μιαν άλλη μορφή bellum omnium contra omnes –για να θυμηθούμε τις διδαχές του Thomas Hobbes– και, ταυτοχρόνως, επιλέγοντας τον ολισθηρό κατήφορο εγκατάλειψης των έως τώρα έργων του homo sapiens.

β1) Και μάλιστα των έργων εκείνων τα οποία μπορούν να οδηγήσουν, με όποια ασφάλεια είναι επί γης νοητή, τον Άνθρωπο προς τον ιδανικό προορισμό του. Τον προορισμό της αυτογνωσίας και της αναζήτησης της κάθε μορφής Αλήθειας, έστω και ως οριακού για τα ανθρώπινα δεδομένα μεγέθους, πλην όμως ικανού να απελευθερώσει τον Άνθρωπο από τα δεσμά της, δήθεν, κατεστημένης γνώσης. Καθώς και από το εφιαλτικό ενδεχόμενο της διακινδύνευσης που συνεπάγεται μία υπό εκκόλαψη νεότευκτη βαρβαρότητα, η οποία φιλοδοξεί να αποθεώσει την απειλή του φόβου και, εντέλει, της αβεβαιότητας.

β2) Δεν έχουμε το δικαίωμα να ξεχνάμε ότι ο homo sapiens καταξιώθηκε μόνον αφότου νίκησε την αβεβαιότητα ως προς το τι οφείλει να υπηρετήσει εν ζωή. Πρόκειται, αναμφισβήτητα, για ένα βαρύ χρέος το οποίο, εκ καταγωγής, φέρνει τον Άνθρωπο, πάντοτε ως homo sapiens, νομοτελειακώς απέναντι στους μετρίους και στην μετριότητα, άρα και απέναντι στην ανυπόφορη κενότητα των αλαζόνων και της αλαζονείας. Επιπροσθέτως δε επισημαίνεται ότι ούτως ή άλλως η κατά τ’ ανωτέρω αναζήτηση της Αλήθειας υπό επιστημονικούς όρους βασίζεται όχι στην επανάπαυση για όσα έχουν ήδη επιστημονικώς τεκμηριωθεί, αλλά στην διαρκή εγρήγορση ως προς το ενδεχόμενο της επιλάθευσής τους, ήτοι της ενδεχόμενης διάψευσής τους. Κατά τούτο δε, και πάντοτε από επιστημονική έποψη, η αναζήτηση της Αλήθειας καταξιώνεται –όσο μπορεί να καταξιωθεί- όχι μέσα από τον άγονο θερισμό βεβαιοτήτων αλλά, πολύ περισσότερο, μέσα από την γόνιμη σπορά αμφιβολιών ως προς εκείνο το οποίο έχει θεωρηθεί μέχρι τούδε γνωστό.

Επίλογος

Εν είδει επιλόγου συμπεραίνω ότι δεν πρέπει να συμβιβασθούμε με ένα τέτοιο «μετέωρο βήμα» της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας και ότι, συνακόλουθα, πρέπει να δείξουμε την αποφασιστικότητά μας μπροστά στους κινδύνους οι οποίοι απειλούν, ευθέως και απροκαλύπτως πλέον, τους βασικούς θεσμούς της. Δηλαδή μπροστά στους κινδύνους που κατευθύνονται εναντίον της Ελευθερίας και των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Α. Καιρός να συνειδητοποιήσουμε ότι αν, από την μοιραία κόπωση που θα επιφέρει αυτό το «μετέωρο βήμα», κλονισθούν οι αντηρίδες της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, έως το σημείο μάλιστα της απώλειας της θεσμικής και πολιτικής της στήριξης, τα μεγάλα και σημαντικά επιτεύγματα τα οποία έχει καταφέρει ο Άνθρωπος θα κλονισθούν αντιστοίχως και αναλόγως. Και το χειρότερο είναι ότι ο κλονισμός αυτός θα επισυμβαίνει μάλλον ανεπαισθήτως, έτσι ώστε αν και όταν ο Άνθρωπος επιχειρήσει να συνέλθει από το χρόνιο μιθριδατικό του σύνδρομο θα είναι πολύ αργά. Η in integrum restitutio των θεσμών της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας θα φαντάζει έργο που υπερβαίνει πια τις ανθρώπινες δυνάμεις. Τα «λουλούδια του κακού» -για να θυμηθούμε τον Charles Baudelaire– όχι απλώς θα έχουν ανθίσει, αλλά και θα έχουν παραγάγει τους τοξικούς καρπούς τους για την Δημοκρατία και την Ελευθερία. Ο χρόνος που έχουμε μπροστά μας δεν είναι πια πολύς. Είναι όμως επαρκής για να επιτελέσουμε το δημοκρατικό μας χρέος απέναντι στον εαυτό μας και απέναντι στο κοινωνικό σύνολο, έτσι ώστε να επουλώσουμε τα μεγάλα ρήγματα στο τείχος υπεράσπισης της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Ως υπεύθυνη και δημοκρατικώς γρηγορούσα Κοινωνία των Ελλήνων και των Ευρωπαίων Πολιτών ας αφήσουμε, μια για πάντα, πίσω το συνακόλουθο «μετέωρο βήμα» της αδιαφορίας και της ανευθυνότητας και ας ανταποκριθούμε, συλλογικώς και δίχως δισταγμούς, στο στίχο-κέλευσμα του Οδυσσέα Ελύτη, από την «Μαρία Νεφέλη»: «Κάνε άλμα πιο γρήγορο από τη φθορά». Αυτός ο στίχος-κέλευσμα απευθύνεται πρωτίστως στην Ελληνική Κοινωνία των Πολιτών -φυσικά ως μέρους, με πρωταγωνιστικό όμως ρόλο, της ευρύτερης Κοινωνίας των Ευρωπαίων Πολιτών- όχι μόνο διότι προέρχεται από έναν παγκοσμίως καταξιωμένο Έλληνα ποιητή, όπως παραμένει διαχρονικώς ο Οδυσσέας Ελύτης. Αλλά και διότι η Χώρα μας, η Ελλάδα, οφείλει να πρωτοστατεί στην ολοκλήρωση του Ευρωπαϊκού Οικοδομήματος. Ας μην ξεχνάμε, μεταξύ άλλων, ότι ο Ελληνικός Πολιτισμός ήταν και παραμένει στο διηνεκές η βάση του Ευρωπαϊκού Πολιτισμού. Καθώς και ότι, κατά γενική πλέον ομολογία, δίχως την Ελλάδα η Ευρωπαϊκή Ένωση δεν θα είναι αυτή που μπορεί να ανταποκριθεί στις μεγάλες προκλήσεις του μέλλοντος οι οποίες, και κατά τα προεκτεθέντα, αντιστοιχούν στην ενδεδειγμένη για την καταξίωση του Ανθρώπου σύμφωνα με τον προορισμό του δημοκρατική και πολιτισμική προοπτική της Ανθρωπότητας. Τούτο δε οφείλεται, σε μέγιστο βαθμό, στις αρχαίες ρίζες του Ελληνικού Πολιτισμού, οι οποίες μπόλιασαν στην διάρκεια αιώνων τον Πολιτισμό της Ευρώπης. Πρόκειται για τις ρίζες του μύθου, ενός κόκκου αλήθειας χαμένου στα βάθη του χρόνου, ο οποίος προεχόντως μέσω της αρχαίας τραγωδίας όχι μόνον αναδύθηκε στην επιφάνεια της χρονικής συνέχειας. Αλλά και αποτέλεσε την αφετηρία και το λίκνο διδαγμάτων ανθρώπινης συμπεριφοράς, αντάξιας της εγγενούς ανθρώπινης αποστολής, ακόμη και όταν η ειμαρμένη είχε, αμετάκλητα, στραφεί εναντίον του Ανθρώπου ο οποίος δεν δέχθηκε να γίνει έρμαιο της τύχης, αλλά αγωνίσθηκε έως το τέλος για να την υπερβεί. Υπ’ αυτό το πρίσμα και νόημα, και στο πλαίσιο των προταγμάτων του Ελληνικού Πολιτισμού, η Ελληνική Κοινωνία των Πολιτών μπορεί και πρέπει να δείξει τον δρόμο στην Κοινωνία των Ευρωπαίων Πολιτών προς την ασυμβίβαστη υπεράσπιση της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, επέκεινα δε προς την υπεράσπιση του Ανθρώπου, της Δημοκρατίας και της Ελευθερίας.

Β. Την σημασία της Κοινωνίας των Πολιτών στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης αναδεικνύει εναργώς και η όλη θεσμική της κατοχύρωση από το Ευρωπαϊκό Δίκαιο, και δη από το πρωτογενές Ευρωπαϊκό Δίκαιο. Αρκεί να αναλογισθούμε ότι κατά την Συνθήκη για την Λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΣΛΕΕ) θεσμοθετείται ad hoc και ένα είδος εκπροσώπου της Κοινωνίας των Πολιτών εντός του πλαισίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Πρόκειται για την Ευρωπαϊκή Οικονομική και Κοινωνική Επιτροπή, όπως οργανώνεται και λειτουργεί κυρίως με βάση τις διατάξεις των άρθρων 301 επ. της ΣΛΕΕ. Πέραν δε τούτου ιδιαιτέρως διαφωτιστικές για την κατά το πρωτογενές Ευρωπαϊκό Δίκαιο σημασία της εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης λειτουργίας της Κοινωνίας των Πολιτών είναι και οι διατάξεις του άρθρου 15 παρ. 1 της ΣΛΕΕ. Κατά τις διατάξεις αυτές, «προκειμένου να προωθήσουν την χρηστή διακυβέρνηση και να διασφαλίσουν την συμμετοχή της κοινωνίας των πολιτών, τα θεσμικά και λοιπά όργανα και οι οργανισμοί της Ένωσης διεξάγουν τις εργασίες τους όσο το δυνατόν πιο ανοιχτά». Ενώ σύμφωνα με την ειδική πρόβλεψη των διατάξεων του άρθρου 15 παρ. 3 της ΣΛΕΕ, «κάθε πολίτης της Ένωσης και κάθε φυσικό ή νομικό πρόσωπο το οποίο κατοικεί ή έχει την καταστατική έδρα του σε ένα κράτος μέλος έχει δικαίωμα πρόσβασης σε έγγραφα των θεσμικών και λοιπών οργάνων και οργανισμών της Ένωσης, ανεξαρτήτως υποθέματος, με την επιφύλαξη των αρχών και των προϋποθέσεων που θα καθορισθούν σύμφωνα με την παρούσα παράγραφο». Με βάση τις προεκτεθείσες διατάξεις της ΣΛΕΕ έχει γίνει δεκτό ότι κατά το πρωτογενές Ευρωπαϊκό Δίκαιο ο θεσμός της Κοινωνίας των Πολιτών είναι ευθέως αναγνωρισμένος και έχει κριθεί πολλαπλώς αναγκαίος μεταξύ άλλων και για την ορθή διακυβέρνηση εντός του πλαισίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ορθή διακυβέρνηση, η οποία καθίσταται εφικτή κατά κύριο λόγο δια του ανοιχτού διαλόγου με τις κατ’ ιδίαν οργανώσεις της Κοινωνίας των Πολιτών, μεταξύ των οποίων περιλαμβάνονται π.χ. Κοινωνικοί Εταίροι, Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις και οργανώσεις βάσης, με σπουδαιότερα παραδείγματα εκείνα της Νεολαίας και των Ομάδων Οικογενειών.

Διάγραμμα

Ι. Εισαγωγικά: το κράτος δικαίου μεταξύ ευρωπαϊκής …σφύρας (οικονομικής διακυβέρνησης) και άκμονος (πολιτικής)

ΙΙ. Η θέση της εξίσωσης «κράτος δικαίου-δικαστικό σύστημα» εντός της Ευρώπης των αριθμών

ΙΙΙ. Η ενωσιακή συμβολή στην «οικονομικοποίηση» του κράτους δικαίου: από τη ρητορεία στην πράξη

IV. H επιβεβαίωση από το ΔΕΕ της «οικονομικοποίησης» του κράτους δικαίου και η εισαγωγή της παραμέτρου της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων

V. Οι κυρώσεις επί παραβιάσεων του κράτους δικαίου στο κράτος μέλος και η άλωση του νομικού από το πολιτικό

VI. Ο ενωσιακός δικαστής μπροστά στην πολιτικοποίηση της επιβολής κυρώσεων επί των εκτροπών του κράτους δικαίου σε κράτος μέλος

VIΙ. Συμπερασματικά: η ευρωπαϊκή επίνευση στην αγωνία και τους αγώνες για τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου στην εθνική κλίμακα

Ι.

Εισαγωγικά: το κράτος δικαίου μεταξύ ευρωπαϊκής …σφύρας (οικονομικής διακυβέρνησης) και άκμονος (πολιτικής)

Περίοπτη θέση στην γενική εισαγωγή, την οποία προτάσσει η Ευρωπαϊκή Επιτροπή στις ετήσιες εκθέσεις της για την κατάσταση που επικρατεί στο κράτος δικαίου σε όλα τα κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης, καταλαμβάνουν οι αριθμητικοί δείκτες του βαθμού συμμόρφωσης των κρατών μελών στις συστάσεις της Επιτροπής,oι οποίες γίνονται προς την κατεύθυνση της βελτίωσης της κατάστασης σε επιμέρους εκφάνσεις του κράτους δικαίου για κάθε κράτος μέλος. Στην έκθεση του 2023 αναφερόταν ότι δόθηκε συνέχεια «σε σχεδόν» το 65%» των συστάσεων που είχαν εκδοθεί το 2022, ενώ στην έκθεση του 2024 διαπιστώνεται ότι το ποσοστά αυτό αυξήθηκε στο 68% των συστάσεων που είχαν εκδοθεί το 2023.¹ Η ορολογία των συστάσεων μετέρχεται, και αυτή, αφηρημένους -πλέον- ποσοτικούς δείκτες: η κλίμακα της συμμόρφωσης ξεκινά από την πλήρη συμμόρφωση, περνά στη «σημαντική πρόοδο» (significant progress) και την «κάποια πρόοδο» (some progress), για να καταλήξει στην ανυπαρξία προόδου (no progress). Η ελληνική κυβέρνηση, στις δημόσιες τοποθετήσεις που έκανε επ’ αφορμή της έκθεσης του 2024 για την κατάσταση του κράτους δικαίου στη χώρα, ασπάστηκε, με τον τρόπο της, την «ποσοτικοποίηση» της συμμόρφωσης στις συστάσεις της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, εκθειάζοντας το γεγονός ότι «μειώθηκαν, από 5 που ήταν πέρσι, στις 4 οι κατηγορίες [οι επιμέρους διαστάσεις και θεσμοί του κράτους δικαίου] στις οποίες δέχτηκε συστάσεις από την Επιτροπή».²

Η ορολογία αυτή είναι ένας μακρινός απόηχος κι ένα πολύ μικρό δείγμα γραφής δημόσιου λόγου και δημόσιων αποφάσεων που επικρατούν στην Ευρώπη και στον υπόλοιπο ανεπτυγμένο, καπιταλιστικό κόσμο, δυνάμει των οποίων θεσμοί όπως αυτοί που θεωρείται ότι «στεγάζονται» κάτω από την έννοια του κράτους δικαίου, θεσμοί οι οποίοι κατεξοχήν προσφέρονται στην εκφορά στοχαστικού λόγου και ως εκ τούτου τίθενται απεριόριστα στη διάθεση της άσκησης της νομικής ερμηνείας, αποδίδονται στην διάθεση του αριθμήσιμου και στην ποσοτικοποίηση· «δραπετεύουν», έτσι, από το στοχασμό που μόνο η γλώσσα των γραμμάτων είναι σε θέση να εκφέρει και, κατά τούτο, περιβάλλονται με μια πρόσθετη δογματική ισχύ.³

Tην απόδοση θεσμών του κράτους δικαίου, όπως αυτοί λειτουργούν και βιώνονται στο εσωτερικό του εθνικού κράτους, στην επικράτεια των αριθμών, κατεξοχήν ενσαρκώνει η ανάδειξη των κρατικο-δικαιικών θεσμών σε αντικείμενο και πεδίο δράσης της ευρωπαϊκής διακυβέρνησης και, μέσω αυτής, σε αληθινή, ευρωπαϊκή δημόσια πολιτική.⁴

H διακυβέρνηση της ΕΕ είναι εκείνη η μεθοδολογία επεξεργασίας και λήψης πολιτικών αποφάσεων, η οποία ισχύει σε κάθε τομέα αρμοδιότητας της Ένωσης (από τους τομείς υψηλής πολιτικής έντασης όπως είναι η εσωτερική αγορά και η oικονομική και νομισματική ένωση, μέχρι τους σχετικά νεοπαγείς και χαμηλής πολιτικής έντασης τομείς όπως είναι η παιδεία, ο πολιτισμός ή και ο αθλητισμός, ή μέχρις ένα τομέα μεσαίας έντασης, πλην όμως χρονικά πρωτοπόρου, όπως είναι η κοινωνική πολιτική) και συνενώνει στην επιδίωξη κοινών σκοπών διαφορετικά μέσα δράσης: τα αμιγώς νομικά «εργαλεία» του ενωσιακού δικαίου (τις νομικά δεσμευτικές και μη δεσμευτικές πράξεις που αναγγέλλονται στο άρθρο 288 ΣΛΕΕ) και τα μέσα περιγραφικού (descriptive, descriptif) και διαβουλευτικού (déliberatif, deliberative) χαρακτήρα, που είναι «γεννήματα και θρέμματα» της οικονομίας της αγοράς και απροκάλυπτα μεταφέρονται και ευδοκιμούν στην πολιτική αρένα. Κατά τούτο το χαρακτηριστικό της (το συνδυασμό μέσων δημόσιας δράσης με διακυμαινόμενη κανονιστικότητα και υποχρεωτική-καταναγκαστική ισχύ), η διακυβέρνηση στον ενωσιακό χώρο, όπως και στα εθνικά κράτη, έλκει την προέλευσή της από την επινόηση της διακυβέρνησης στην απέναντι όχθη του Ατλαντικού, ως απάντηση στην απαίτηση η διαχείριση των δημόσιων ή ιδιωτικών πόρων και η αντίστοιχη συμπεριφορά των φορέων λήψης αποφάσεων εντός της οικονομίας της αγοράς να ανακατανέμουν την εξουσία προς όφελος της αποδοτικότητας (efficiency) και της αποτελεσματικότητας (effectiveness) των αποφάσεων, καθώς και -αν όχι κυρίως- της ευρείας κοινωνικής αποδοχής αυτών.⁵ Στο πλαίσιο της ΕΕ, όπου το πρότυπο της αυστηρά ιεραρχημένης κυβερνητικής εξουσίας, εκπροσωπούμενο από το κοινοτικό θεσμικό σύστημα, είναι εξίσου ισχυρά εδραιωμένο όσο και στις ΗΠΑ,⁶ η διακυβέρνηση παίρνει αισθητές αποστάσεις από το πρότυπο αυτό, εισάγοντας την πολλαπλότητα των επιπέδων στα οποία γίνεται η διαπραγμάτευση των αποφάσεων (εθνικό επίπεδο, υπό-εθνικό, υπερεθνικό, διακρατικό) (multilevel governance), τη διάχυση των ορίων μεταξύ της υπερεθνικής κυβέρνησης (Ευρωπαϊκή Επιτροπή και Συμβούλιο) και της αγοράς, τη δημιουργία δικτύων σχέσεων μεταξύ των ποικιλώνυμων συμμετεχόντων (δημόσιου και ιδιωτικού χαρακτήρα) στην επεξεργασία των αποφάσεων και, το κυριότερο, τη χρήση μεθόδων διαβουλεύσεων και διαδράσεων που αρνούνται την ασάλευτη δεσμευτικότητα των τελικών αποφάσεων και το αυτονόητο και αυτόκλητο συμπλήρωμά της: την επιβολή κυρώσεων. Σε προσθήκη στους ποσοτικούς δείκτες και τα αριθμητικά δεδομένα, benchmarking, best practices, mainstreaming, pair review…, είναι μερικά από τα περιγραφικά και διαβουλευτικά μέσα άσκησης της σύγχρονης ευρωπαϊκής διακυβέρνησης, που εξυπηρετούν κατά βάση την πληροφόρηση και την άσκηση πειθούς, υπαγορεύονται από τις οργανωτικές εμπειρίες της οικονομίας της αγοράς⁷ και συμβιώνουν, «αγαστά», με τις κλασικές υποχρεωτικές πράξεις του ενωσιακού δικαίου και τις αποφάσεις επιβολής κυρώσεων, στο όνομα της ανάπτυξης ή της διευκόλυνσης συλλογικών δράσεων και του καθορισμό κοινών στόχων που επιδιώκονται στο ευρωπαϊκό επίπεδο.⁸

Η ανάδειξη του κράτους δικαίου σε αντικείμενο ευρωπαϊκής οικονομικής διακυβέρνησης και δημόσιας πολιτικής, συνέβη στη δεκαετία του 2010 και στο εξής, εντός και εξαιτίας ενός περιβάλλοντος αλλεπάλληλων κρίσεων διαφορετικής υφής -οικονομικής και πολιτικής-.

Ο θεσμός του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, που θεσπίστηκε με τον κανονισμό 1175/2011⁹ σε συνέχεια και σε απάντηση στην κρίση του δημοσίου χρέους που (συγ)κλόνισε την Ένωση από το 2010 και στο εξής, είναι εκείνος που καταρχάς συμπεριέλαβε το κράτος δικαίου στο ρυθμιστικό πεδίο του, έχοντας καταρχήν ως προορισμό να συγχρονίσει τις διαδικασίες συντονισμού, επιτήρησης και αξιολόγησης των δημοσιονομικών, μακροοικονομικών και κοινωνικών πολιτικών των κρατών μελών, οι οποίες μέχρι τότε εναποτίθεντο σε δικές τους στοχεύσεις και μεθόδους και στα δικά τους νομικά «εργαλεία» και fora συζήτησης. Από τα πρώτα κιόλας χρόνια εφαρμογής του θεσμού του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, περιλήφθηκε σε αυτό η προβληματική του κράτους δικαίου, ιδιαίτερα μέσω της εκπόνησης των ετήσιων «Πινάκων πλοήγησης» (scoreboard, tableau de bord) -ή κατά την ελληνόγλωσση ορολογία των ετήσιων «Πινάκων αποτελεσμάτων»- για την κατάσταση που επικρατεί στον τομέα της δικαιοσύνης στα κράτη μέλη, o οποίος, έτσι, «αναβιβάστηκε» σε κατάσταση ταυτολογίας με την έννοια και την αρχή του κράτους δικαίου.¹⁰ Της ένταξης του τομέα της δικαιοσύνης στα αντικείμενα του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου είχαν προηγηθεί πολυάριθμες μελέτες, που αποδείκνυαν ότι η αποδοτικότητα των δικαιοδοτικών συστημάτων ασκούσε καθοριστική επιρροή στις επιλογές των επενδυτών και, ευρύτερα, στις οικονομικές επιδόσεις των κρατών.¹¹ Επί παραδείγματι, κατά την πρώτη χρονιά πλήρους εφαρμογής του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου (στην οποία δεν είχε υπαχθεί η Ελλάδα, λόγω της εξειδικευμένης και αυξημένης ευρωπαϊκής εποπτείας που ασκούνταν επί της δημοσιονομικής της κατάστασης και στις μακροοικονομικές επιδόσεις της), εξειδικευμένες συστάσεις για τον τομέα της δικαιοσύνης είχαν διατυπωθεί από το Συμβούλιο ΕΕ στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου για την Ιταλία, από την οποία ζητούνταν «να μειώσει τη χρονική διάρκεια των δικαστικών διαδικασιών» και να «ενισχύσει το νομικό πλαίσιο καταπολέμησης της διαφθοράς, αναθεωρώντας, ιδίως, τις προθεσμίες παραγραφής», όπως και για την Μάλτα, η οποία καλούνταν να «βελτιώσει τη συνολική αποτελεσματικότητα του δικαστικού (της) συστήματος».¹²

Σχεδόν ταυτόχρονα με την κρίση του δημόσιου χρέους των χωρών του ευρωπαϊκού Νότου και την ταχεία μετατροπή της σε κρίση της ευρωζώνης (αρχές της δεκαετίας του 2010), διαμορφώθηκαν οι προϋποθέσεις υπό τις οποίες, βαθμιαία, υπονομεύθηκε η υπόσταση και η λειτουργία του κράτους δικαίου σε συγκεκριμένα κράτη μέλη της ΕΕ -την Πολωνία και την Ουγγαρία-, πρωτίστως με τη μορφή της καταφοράς πληγμάτων στην ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, από πολιτικές δυνάμεις του λαϊκισμού, με σκοπό τη χειραγώγηση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και την οικοδόμηση «α-φιλελεύθερων» (illiberal) καθεστώτων. Μπροστά στη μετεξέλιξη της υπονόμευσης του κράτους δικαίου στα εν λόγω κράτη μέλη σε κατεύθυνση που ακολουθούνταν από κομματικές δυνάμεις και κυβερνήσεις ενός καθόλου ευκαταφρόνητου αριθμού χωρών μελών, η Ένωση, δια των πρωτοβουλιών και των πολιτικο-νομικών αποφάσεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, και με την αναγκαία συνδρομή του Δικαστηρίου της ΕΕ και της νομολογίας που αυτό παρήγαγε, εργάστηκε για τη μετατόπιση της έννοιας του κράτους δικαίου: από μια νομική έννοια πολυσήμαντη -κατά θεωρία-,¹³ και αόριστη -κατά το άρθρο 2 ΣΕΕ (το οποίο, ωστόσο, αναδεικνύει το κράτος δικαίου, μαζί με άλλες «αξίες», σε «θεμέλιο της Ένωσης»¹⁴)-, προορισμένη να συγκεκριμενοποιείται μέσω μιας ούτως ή άλλως αναποτελεσματικής διαδικασίας επιβολής κυρώσεων εναντίον του παρεκτρεπόμενου κράτους μέλους (διαδικασία του άρθρου 7 ΣΕΕ),^{15 16} σε έννοια και δύναμη αντίστοιχα μονοσήμαντη και κανονιστικά εκφρασμένη, σε κάθε περίπτωση ταυτισμένη με την υπεράσπιση της φιλελεύθερης, αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας από τους εχθρούς της.

Υπό τις συνθήκες αυτές, από την Ένωση το κράτος δικαίου νοηματοδοτήθηκε ουσιαστικά ως αναπόσπαστο συμπλήρωμα της φιλελεύθερης δημοκρατίας, επειδή (επανα)διατυπώθηκε για να αντιταχθεί σε πολιτικά καθεστώτα -της Πολωνίας και της Ουγγαρίας- που υπονόμευαν τη φιλελεύθερη δημοκρατία στο εσωτερικό των χωρών τους. Οι πολιτικές και δικαστικές αποφάσεις της Ένωσης που ενσάρκωναν τη νοηματοδότηση αυτή επεδίωκαν, στην πράξη, να συμβάλλουν στην εγκαθίδρυση συνθηκών τέτοιων που να εγγυώνται τον διαρκή χαρακτήρα του κύριου γνωρίσματος της φιλελεύθερης δημοκρατίας, της πλειοψηφίας -που αποφασίζει και κυβερνά-, εις τρόπον ώστε η μειοψηφία να μπορεί να καταστεί, δια της οδού της δημοκρατικής συμμετοχής, πλειοψηφία. Τη διάρκεια στην αρχή της πλειοψηφίας την εγγυάται η πρόσβαση, σε ανεξάρτητους μηχανισμούς ελέγχου της νομιμότητας των αποφάσεων της κυβερνώσας πλειοψηφίας -ιδίως η πρόσβαση στην ανεξάρτητη δικαιοσύνη-, όχι απλώς του κάθε φυσικού ή νομικού προσώπου που αποδεδειγμένα έχει το σχετικό έννομο συμφέρον, αλλά εκείνων των δυνάμεων για τις οποίες η τήρηση της νομιμότητας είναι ταυτισμένη με το πέρασμά τους από μειοψηφία σε πλειοψηφία εντός του εκλογικού σώματος και της κοινωνίας, ευρύτερα. Η «καρδιά του προβλήματος» στις σύγχρονες δημοκρατίες, έγραφε πριν από πολλά χρόνια ο έμπειρος Γάλλος συνταγματολόγος και διεθνής δικαστής Louis Favoreu, έγκειται στο « (να μπορούν να) εγγυώνται την ισορροπία ανάμεσα στην πλειοψηφία και την αντιπολίτευση (πολύ περισσότερο από την ισορροπία ανάμεσα στη νομοθετική και την εκτελεστική εξουσία), και τούτο με σκοπό η αντιπολίτευση να μην συνθλίβεται από μια πανίσχυρη πλειοψηφία και να έχει σοβαρές πιθανότητες να καταστεί πλειοψηφία και να επιστρέψει στην εξουσία».¹⁷ Το κράτος δικαίου, με τις επί μέρους συνιστώσες του, τις οποίες ταυτοποιούμε αμέσως παρακάτω, είναι, μαζί με την εκλογική διαδικασία, το νόμιμο μέσο που διασφαλίζει την εναλλαγή στην άσκηση της πολιτικής εξουσίας.

Αυτή η ενωσιακή αντίληψη για το κράτος δικαίου στα κράτη μέλη, πραγματώνει τη χαμπερμασική σύλληψη για το κανονιστικό περιεχόμενο της δημοκρατίας, που συστήνεται ως κράτος δικαίου.¹⁸ Το κράτος δικαίου ενσαρκώνουν τέσσερις, απόλυτα συνεκτικές μεταξύ τους, συνιστώσες: σύστημα απονομής δικαιοσύνης, με δεσπόζοντα χαρακτηριστικά την ανεξαρτησία της, την ποιότητα και την αποδοτικότητά της· νομικό πλαίσιο για την καταπολέμηση της διαφθοράς· πολυφωνία και ελευθερία των μέσων ενημέρωσης· μηχανισμοί θεσμικών αντίβαρων στη νομοθετική και την εκτελεστική εξουσία. Και οι τέσσερις συνιστώσες του κράτους δικαίου, πέραν της «χρηστικότητας» με την οποία περιβλήθηκαν -ιδίως ως προς τη συνιστώσα της απονομής της δικαιοσύνης- στο πλαίσιο της καταπολέμησης από την Ένωση -από τα υπερεθνικά της όργανα, συγκεκριμένα- των εκτροπών της «α-φιλελεύθερης» δημοκρατίας στην Πολωνία και την Ουγγαρία, υιοθετήθηκαν ως κριτήρια σεβασμού του κράτους δικαίου δια του μηχανισμού (για τον οποίο εξαρχής έγινε λόγος) των ετήσιων ελέγχων για την επικρατούσα κατάσταση σε όλα ανεξαιρέτως τα κράτη μέλη και της δημοσιοποίησης των σχετικών εκθέσεων και συστάσεων. Tην εν προκειμένω ουσιαστική διάσταση του κράτους δικαίου, την ταυτισμένη με τη δημοκρατία, που απαρνείται την περιοριστική, νομοτυπική προσέγγιση του κράτους δικαίου ως του συστήματος στους κόλπους του οποίου μπορεί κάποιος -του κράτους συμπεριλαμβανομένου- να δικαστεί,¹⁹ ανάγλυφα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή απεικόνισε σε ανακοίνωσή της στα μέσα της δεκαετίας του 2010, βάσει της οποίας δρομολογήθηκε μερικά χρόνια αργότερα η διαδικασία του ετήσιου ελέγχου του σεβασμού του κράτους δικαίου από το εθνικό κράτος: « Tόσο το Δικαστήριο [της EE] όσο και το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων έχουν επιβεβαιώσει ότι οι [επιμέρους] αρχές του κράτους δικαίου δεν αποτελούν αμιγώς τυπικές και διαδικαστικές απαιτήσεις. Είναι το όχημα μέσω του οποίου διασφαλίζεται ο σεβασμός και η συμμόρφωση με τη δημοκρατία (…). Το κράτος δικαίου συνιστά, κατά συνέπεια, συνταγματική αρχή που διαθέτει τόσο τυπικά όσο και ουσιαστικά στοιχεία. Αυτό σημαίνει ότι ο σεβασμός του κράτους δικαίου συνδέεται άρρηκτα με τον σεβασμό της δημοκρατίας (…): δεν υφίσταται δημοκρατία χωρίς σεβασμό του κράτους δικαίου και αντιστρόφως. Η δημοκρατία προστατεύεται όταν ο θεμελιώδης ρόλος του δικαστικού σώματος, συμπεριλαμβανομένων των συνταγματικών δικαστηρίων, μπορεί να διασφαλίσει την ελευθερία της έκφρασης, την ελευθερία του συνέρχεσθαι και την τήρηση των κανόνων που διέπουν την πολιτική και εκλογική διαδικασία».²⁰

Όπως θα τονιστεί αργότερα, την εν λόγω ουσιαστική προσέγγιση του κράτους δικαίου την συμμερίστηκε, καταρχήν, ο ενωσιακός δικαστής, με τη νομολογία που διαμόρφωσε κατόπιν των αλλεπάλληλων προσφυγών τις οποίες άσκησε η Επιτροπή κατά βάση εναντίον της Πολωνίας και της Ουγγαρίας με αντικείμενο την ασυμβατότητα προς τη Συνθήκη των μέτρων των οικείων «α-φιλελεύθερων» κυβερνήσεων που σκοπούσαν στη χειραγώγηση, από μεριάς τους, της δικαιοσύνης. Πάντως, η προσέγγιση αυτή έκδηλα επηρέασε τους προσανατολισμούς που προσέδωσε η Επιτροπή, το 2019, στη διαδικασία του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου όσον αφορά το εθνικό κράτος δικαίου: την μετατροπή της διαδικασίας σε «μηχανισμό έγκαιρης προειδοποίησης και πρόληψης», ιδίως στους τομείς της καταπολέμησης της διαφθοράς, της αποδοτικότητας των δικαιοδοτικών συστημάτων και του εκσυγχρονισμού της δημόσιας διοίκησης.²¹

Στο μεταξύ, μια νέα κρίση διαπέρασε το ευρωπαϊκό οικοδόμημα επ’ αφορμή της πανδημίας του Covid-19. Οι διαπραγματεύσεις που διεξήχθησαν το 2020-2021 μεταξύ των κυβερνήσεων στους κόλπους του ΕυρΣυμβ με αντικείμενο και σκοπό την αντιμετώπιση της οικονομικής καχεξίας που διαχύθηκε στην εσωτερική αγορά εξαιτίας της πανδημίας του Covid-19 και το σχεδιασμό της ανάκαμψης της ευρωπαϊκής οικονομίας είχαν ως αποτέλεσμα, καταρχάς, την επιβεβαίωση της πολιτικής προσέγγισης από την ΕΕ του εθνικού κράτους δικαίου, που ερείδεται -υπενθυμίζεται- στις «δίδυμες» πρόνοιες -την ουσιαστική και τη διαδικαστική- των άρθρων 2 και 7 ΣΕΕ. Τούτο συνέβη με την καθιέρωση, με τον κανονισμό 2020/2092, ενός γενικού καθεστώτος αιρεσιμότητας (conditionality, conditionnalité) για την προστασία του προϋπολογισμού της Ένωσης, το οποίο καλείται να εφαρμόζεται στην περίπτωση παραβίασης αρχών του κράτους δικαίου σε κράτος μέλος.²²

Συγκρατώντας, για τις ανάγκες που ο κανονισμός της αιρεσιμότητας υπηρετεί, ως τη μόνη κρίσιμη από τις τέσσερις συνιστώσες του κράτους δικαίου που υιοθετεί η ουσιαστική του προσέγγιση, την πρόσβαση στην ανεξάρτητη και αποτελεσματική δικαιοσύνη (στον ορισμό του κράτους δικαίου, σε αυτή την διάστασή του προστίθενται η αρχή της νομιμότητας, η διάκριση των εξουσιών, η απαγόρευση των διακρίσεων και η ισότητα ενώπιον του νόμου), ο κανονισμός εισάγει τη λειτουργία της κύρωσης σε βάρος του κράτους μέλους σε περίπτωση που η εκτροπή του ειδικά και αποκλειστικά από την κρατικό-δικαιική «κανονικότητα» της εγχώριας δικαιοσύνης (διακινδύνευση της ανεξαρτησίας της, παράλειψη κολασμού αυθαίρετων ή παράνομων αποφάσεων των δημόσιων αρχών, περιοριστικός χαρακτήρας δικονομικών κανόνων, μη εφαρμογή δικαστικών αποφάσεων, περιορισμός της αποτελεσματικής δίωξης παραβάσεων του νόμου) (άρθρο 3) «επηρεάζει ή απειλεί σοβαρά να επηρεάσει τη χρηστή δημοσιονομική διαχείριση του προϋπολογισμού της Ένωσης» (άρθρο 4§1 του κανονισμού), προβλέποντας εντέλει, στις περιπτώσεις αυτές, τη λήψη -εναλλακτικά- «τιμωρητικών» μέτρων: την αναστολή πληρωμών από την Ένωση, την απαγόρευση νέων πληρωμών, την αναστολή εκταμίευσης δόσεων αποπληρωμής δανείων, την αναστολή ή μείωση οικονομικού πλεονεκτήματος που εγγυάται ο προϋπολογισμός της ΕΕ, την απαγόρευση χορήγησης νέων δανείων, την αναστολή της έγκρισης προγραμμάτων, κ.τ.τ. (άρθρο 5 του κανονισμού).²³

Πρόσθετος στον μηχανισμό της αιρεσιμότητας θεσμός, τον οποίο εισήγαγαν οι διαπραγματεύσεις του 2020-2021, είναι ο Μηχανισμός Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας, τον οποίο καθιερώνει ο κανονισμός 2021/241²⁴, ο Recovery and Resilience Facility (RRF), που είναι το αποκορύφωμα της δέσμης συναφών μέτρων “Next Generation EU”.²⁵ Στην πραγματικότητα, ο σεβασμός του κράτους δικαίου στο κράτος μέλος δεν προκύπτει ως στόχος του RRF, ο οποίος ιδρύθηκε για να προάγει, κατά βάση, την οικονομική, κοινωνική και εδαφική συνοχή της Ένωσης (άρθρο 4§1 του κανονισμού 2021/241. Η απουσία σχετικής πρόβλεψης στην ιδρυτική πράξη είναι φαινομενική. Ο Μηχανισμός, μέσα από διάφορους διαύλους, λαμβάνει υπόψη ορισμένες διαστάσεις του κράτους δικαίου. Οι δίαυλοι αυτοί σχετίζονται με τη χρηστή οικονομική διαχείριση των χρηματοδοτήσεων των κρατών μελών που εκτελεί ο Μηχανισμός (άρθρο 10 της ιδρυτικής πράξης), καθώς και με την εγκαθιδρυμένη από τον κανονισμό συνάφεια του Μηχανισμού αφενός με τη διαδικασία του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου (αιτιολογικές σκέψεις υπ’ αριθ. 4, 34, 35 και 58), αφετέρου με τον διακηρυκτικού χαρακτήρα Ευρωπαϊκό Πυλώνα Κοινωνικών Δικαιωμάτων (ΕυρΠΚΔ) (άρθρο 18§4 εδάφια γ και ιε), ιδίως με τις αρχές που διατυπώνει ο ΕυρΠΚΔ σχετικά με την ισότητα των φύλων και τις ίσες ευκαιρίες για όλους.²⁶ Όπως θα κατατεθεί στην προτελευταία ενότητα, ο κανονισμός 2021/241 καθιερώνει μια ξεχωριστή από τον κανονισμό της αιρεσιμότητας διαδικασία επιβολής κυρώσεων σε βάρος του παραβατικού κράτους μέλους, όπου και θα διευκρινιστεί η επακριβής σχέση μεταξύ των δυο διαδικασιών.

Το κύριο βάρος της ανάλυσης που ακολουθεί φέρεται από την περιέλευση του κράτους δικαίου, ιδίως δε της συνιστώσας του που έχει να κάνει με την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, στο πεδίο της λειτουργίας της «Ευρώπης των αριθμών». Το ενδιαφέρον της έμφασης που δίνεται στο Ευρωπαϊκό Εξάμηνο, έγκειται στο ότι η Ένωση και η Ευρωπαϊκή Επιτροπή ειδικότερα έχουν στη διάθεσή τους μια σειρά δεικτών, που εμφανίζονται σαν τεχνικές νόρμες μη δεσμευτικού χαρακτήρα και επιτρέπουν μια αντικειμενική αξιολόγηση της κατάστασης η οποία επικρατεί στα κράτη μέλη όσον αφορά ορισμένες αρχές του κράτους δικαίου. Οι δείκτες συμβάλλουν στην «αποπολιτικοποίηση» του ευρωπαϊκού υποδείγματος κράτους δικαίου -όποιο κι αν είναι αυτό- απαλλάσσοντάς το από ζητήματα σχετικά με την πολιτική ευθύνη και, κατ’ αυτό τον τρόπο, συμβάλλουν δυνατότητα άσκησης επί του κράτους δικαίου παρακολούθησης και εποπτείας.²⁷ Ωστόσο, οι δείκτες δεν απέχουν καθόλου από το να φέρουν επάνω τους το βάρος μιας οικονομικής προσέγγισης του κράτους δικαίου, το οποίο εκπίπτει, πλέον, σε έννοια που ομαδοποιεί τα χαρακτηριστικά μιας έννομης τάξης «στρατευμένης» στην εξασφάλιση της μεγέθυνσης και της ανταγωνιστικότητας.²⁸

Από την άλλη μεριά, η «οικονομικοποίηση» του κράτους δικαίου που προκύπτει από την εμπειρία αυτή είναι πρακτικά αδύνατο να διαχωριστεί, απόλυτα και με αυστηρότητα, από την ουσιαστική προσέγγιση , παρόλο που κυριαρχούν, στην τελευταία, μέθοδοι απόφασης και δράσης στηριγμένες στον καταναγκασμό (οι αποφάσεις του ΔΕΕ, οι κυρώσεις της διαδικασίας του άρθρου 7 ΣΕΕ, οι κυρώσεις κατ’ εφαρμογή του κανονισμού της αιρεσιμότητας), ευδιάκριτα διαχωρισμένες από τις ήπιες, διαβουλευτικές μεθόδους που προσιδιάζουν στο Ευρωπαϊκό Εξάμηνο. Ωστόσο, όπως θα διαπιστωθεί στην επικείμενη ανάλυση, η κανονιστική αυστηρότητα και ο καταναγκασμός που πηγάζουν από τις αποφάσεις του ΔΕΕ «επικοινωνούν» με τα δεσπόζοντα χαρακτηριστικά της οικονομικής προσέγγισης του κράτους δικαίου, με το μεγάλο ζητούμενο να είναι -στις δυο τελευταίες ενότητες- εάν η «επικοινωνία» αυτή ανάμεσα στις δύο προσεγγίσεις -την ουσιαστική και την οικονομική- «βάζει στο παιχνίδι» και τον σκληρό πυρήνα της υπαγωγής του εθνικού κράτους δικαίου στον ευρωπαϊκό αστερισμό, που είναι οι «τιμωρητικού», κυρωτικού χαρακτήρα ευρωπαϊκές αποφάσεις επί των εκτροπών από την κανονικότητα του κράτους δικαίου εντός του κράτους μέλους.

ΙΙ.

Η θέση της εξίσωσης «κράτος δικαίου-δικαστικό σύστημα» εντός της Ευρώπης των αριθμών

Στη δημόσια ανακοίνωσή της του 2014, με την οποία προετοίμασε το έδαφος για την καθιέρωση των ετήσιων ελέγχων των κρατών μελών για την κατάσταση του κράτους δικαίου, η Επιτροπή κατέθετε την ανάγκη να πραγματοποιείται «αντικειμενική και διεξοδική αξιολόγηση» της κατάστασης αυτής, με σεβασμό στην «αρχή της ίσης μεταχείρισης» των κρατών μελών, με την αξιολόγηση αυτή να μπορεί «να βασίζεται σε ενδείξεις που λαμβάνονται από διαθέσιμες πηγές και αναγνωρισμένα θεσμικά όργανα, συμπεριλαμβανομένων κυρίως των οργάνων του Συμβουλίου της Ευρώπης και του Οργανισμού Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης».²⁹ Τούτων δοθέντων, η χρήση δεικτών στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου θα είχε το -υποτιθέμενο- πλεονέκτημα ότι παρέχει μια αντικειμενική επισκόπηση του φαινομένου που μετριέται και ότι θα απέκλειε κάθε κριτική που θα συνδεόταν με μια πολιτική κρίση -ή ακόμη και αυθαίρετη- των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων σχετικά με την επικρατούσα κατάσταση σε κράτος μέλος. Ως «δείκτης» ορίζεται ως «(το) όργανο µέτρησης το οποίο αποτελείται από ένα αριθµητικό αποτέλεσµα που καθιστά δυνατό τον προσδιορισµό, µε τη χρήση ποσοτικής µεθόδου, της κατάστασης ή των επιδόσεων ενός συγκεκριµένου αντικειµένου»· εξ ορισμού, επομένως, ο δείκτης επιτρέπει τη συγκρισιμότητα των πληροφοριών και τον καθορισμό προτύπων που θα πρέπει να ακολουθούν οι επιδόσεις.³⁰

Ενώ στο εσωτερικό εθνικών κρατών φαίνεται να υπήρχαν σε χρήση από παλιά δείκτες, πίνακες επιδόσεων και κατατάξεις που αποσκοπούν στην αξιολόγηση των επιδόσεων των οικείων δικαστικών συστημάτων, ιδίως όσον αφορά το κράτος δικαίου, τίποτε παρόμοιο δεν είχε προβλεφθεί για το σύνολο των κρατών μελών, στο επίπεδο της Ένωσης.³¹ Ούτως ή άλλως η δημιουργία ενός δείκτη σχετικά με το κράτος δικαίου είναι ιδιαίτερα επίπονη. Απαιτεί την επακριβή εννοιολόγηση του φαινομένου που πρόκειται να μετρηθεί, καθώς και την εφαρμογή κατάλληλης μεθοδολογίας για τη συλλογή των δεδομένων. Στους κόλπους των εμπειρογνωμόνων επικρατούσε για πολύ καιρό η πεποίθηση ότι η εννοιολογική προσέγγιση του κράτους δικαίου είναι «µία υποτιµηµένη πρόκληση», δεδοµένου ότι «δεν υπάρχει ένας ενιαίος ορισµός που να είναι κοινά αποδεκτός στη βιβλιογραφία».³² Έτσι, η τάση της Επιτροπής, στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, ήταν να προσφεύγει στη χρήση δεικτών οι οποίοι είχαν καθιερωθεί στους κόλπους άλλων οργανισμών. Επί παραδείγματι, για να αξιολογήσει τα ζητήματα διαφθοράς, η Επιτροπή χρησιμοποιεί, ιδίως, τους Worldwide Governance Indicators της Παγκόσμιας Τράπεζας, τον Corruption Perceptions Index της διεθνούς ΜΚΟ Transparency International, την Global Competitiveness Report του World Economic Forum και τον WJP Open Government Index του World Justice Project.³³

Οι Πίνακες πλοήγησης ή Πίνακες αποτελεσμάτων για τη δικαιοσύνη, που συντάσσονται και ακολουθούνται στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, είναι το μοναδικό «εργαλείο» που συντάχθηκε από την ίδια την Ευρωπαϊκή Επιτροπή -από το Τμήμα «Γενικές πολιτικές για τη δικαιοσύνη και τα δικαστικά συστήματα» της Γενικής διεύθυνσης «Δικαιοσύνη» της Επιτροπής- για την πρoώθηση της στρατηγικής της υπέρ της προστασίας του κράτους δικαίου στα κράτη μέλη. Ο προορισμός του ταυτίστηκε μ΄ εκείνον του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου -την έξοδο της ΕΕ από την «σπειροειδή αρνητική μεγέθυνση»-, αφού το αντικείμενο μέτρησης των Πινάκων συντείνει στην «εύρυθμη λειτουργία της απονομής της δικαιοσύνης», η οποία είναι «απαραίτητη για την αμοιβαία εμπιστοσύνη, τη βελτίωση του καλού επενδυτικού κλίματος και τη βιωσιμότητα της μακροπρόθεσμης ανάπτυξης».³⁴ Προς το σκοπό αυτό, οι Πίνακες αποτελεσμάτων εφοδιάζουν την Επιτροπή με «αντικειμενικά, αξιόπιστα και συγκρίσιμα δεδομένα για τη λειτουργία των συστημάτων δικαιοσύνης σε όλα τα κράτη μέλη» κατά βάση σε αστικές, εμπορικές και διοικητικές υποθέσεις, καθώς και σε ορισμένες ποινικές υποθέσεις (όπως εκείνες που αφορούν τη νομιμοποίηση εσόδων από παράνομες δραστηριότητες).³⁵ Τα δεδομένα αυτά χρησιμοποιούνται στη συνέχεια για την εκπόνηση ειδικών συστάσεων για κάθε κράτος μέλος όπου εντοπίζονται ελλείψεις στη λειτουργία του οικείου δικαστικού συστήματος, οι οποίες αναδεικνύουν τις ορθές πρακτικές και υποδεικνύουν τις κατάλληλες μεταρρυθμίσεις. Από την άλλη μεριά, ο Πίνακας αποτελεσμάτων δεν αποσκοπεί στην κατάρτιση μιας συνολικής κατάταξης των εθνικών συστημάτων δικαιοσύνης, ούτε στην «προτίμηση» υπέρ ενός συγκεκριμένου δικαστικού συστήματος σε βάρος κάποιου άλλου. Είναι ένα «ουδέτερο» εργαλείο, επικεντρωμένο στους παράγοντες που καθιστούν ένα σύστημα δικαιοσύνης αποτελεσματικό, όποιος κι αν είναι ο νομικός πολιτισμός και οι νομικές παραδόσεις της οικείας χώρας μέλους.

Σύμφωνα με τον ισχύοντα Πίνακα αποτελεσμάτων -του 2024-, η αποτελεσματικότητα του εθνικού δικαστικού συστήματος προκύπτει μέσα από τη συρροή τριών επιδόσεών του: την αποδοτικότητα, την ποιότητα και την ανεξαρτησία του. Κάθε μία από αυτές αξιολογείται με τη χρήση δεικτών, οι οποίοι που έχουν αναπτυχθεί με την πάροδο του χρόνου. Έτσι, ένα αποδοτικό σύστημα απονομής δικαιοσύνης διαχειρίζεται τον φόρτο υποθέσεων και τις συσσωρευμένες υποθέσεις, εκδίδοντας αποφάσεις χωρίς αδικαιολόγητες καθυστερήσεις. Υπό την έννοια αυτή, οι κύριοι δείκτες που χρησιμοποιούνται στον πίνακα αποτελεσμάτων της ΕΕ στον τομέα της δικαιοσύνης για την παρακολούθηση της αποδοτικότητας των συστημάτων απονομής δικαιοσύνης είναι η διάρκεια των διαδικασιών (εκτιμώμενος ή μέσος χρόνος σε ημέρες ο οποίος απαιτείται για τη δικαστική επίλυση μιας υπόθεσης), το ποσοστό διεκπεραίωσης (ο λόγος του αριθμού των υποθέσεων που κρίθηκαν προς τον αριθμό των υποθέσεων που εισάχθηκαν) και ο αριθμός των εκκρεμών υποθέσεων (υποθέσεις οι οποίες δεν έχουν κριθεί στη λήξη του έτους). Η εύκολη πρόσβαση, οι επαρκείς πόροι, τα αποτελεσματικά εργαλεία αξιολόγησης και η ψηφιοποίηση είναι οι παράγοντες που συμβάλλουν στην υψηλή ποιότητα των συστημάτων απονομής δικαιοσύνης. Όσον αφορά την ανεξαρτησία των εθνικών δικαστικών συστημάτων, οι δείκτες που χρησιμοποιούνται αφενός αφορούν την εκλαμβανόμενη ανεξαρτησία της δικαιοσύνης (η αντίληψη του ευρέως κοινού για τη δικαστική ανεξαρτησία και η αντίληψη των επιχειρήσεων σχετικά με την αποτελεσματικότητα της προστασίας των επενδύσεων από τα δικαστήρια), αφετέρου αφορούν την

διαρθρωτική ανεξαρτησία της δικαστικής εξουσίας: την ύπαρξη κανόνων που απομακρύνουν κάθε εύλογη αμφιβολία των διαδίκων ως προς το αδιαπέραστο του δικαστηρίου από εξωτερικές επιρροές και ως προς την ουδετερότητά του έναντι των ανταγωνιστικών συμφερόντων. Η δεύτερη ομάδα δεικτών αφορά, ιδίως, τις εγγυήσεις που έχουν να κάνουν με τη λειτουργία των εθνικών εισαγγελικών αρχών, την ανεξαρτησία του δικηγορικού σώματος και των δικηγόρων, καθώς και τις εγγυήσεις που ισχύουν όσον αφορά την πρόσκαιρη κατάληψη πολιτικών θέσεων από δικαστές και εισαγγελείς.³⁶

Παρά τον εύλογο χαρακτήρα των δεικτών που «αφουγκράζονται» τα αληθινά προβλήματα τα οποία απασχολούν τα συστήματα δικαιοσύνης, τόσο η μεθοδολογία εκπόνησης των Πινάκων αποτελεσμάτων όσο και η ποιότητα των δεδομένων που συλλέγονται έχουν δεχτεί επικρίσεις. Ο Πίνακας αποτελεσμάτων βασίζεται κυρίως σε δευτερογενείς πηγές, με την έννοια ότι τα δεδομένα που χρησιμοποιεί ο Πίνακας αποτελεσμάτων προέρχονται από άλλους δείκτες, εκθέσεις ή μελέτες. Κύρια πηγή πληροφόρησης για την κατάρτιση του πίνακα είναι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή για την Αποτελεσματικότητα της Δικαιοσύνης (Comité Européen pour l’Efficacité de la Justice : CEPEJ), που εδρεύει στο Συμβούλιο της Ευρώπης, με την οποία η Ευρωπαϊκή Επιτροπή έχει συνάψει σύμβαση για την εκπόνηση ετήσιων μελετών για την κατάσταση της δικαιοσύνης σε κάθε κράτος μέλος. Η CEPEJ συλλέγει τα απαραίτητα στοιχεία μέσω εθνικών ανταποκριτών, οι οποίοι συχνά είναι στελέχη του οικείου Υπουργείου Δικαιοσύνης. Πρόσθετες στην CEPEJ πηγές πληροφοριών για τη σύνταξη των Πινάκων αποτελεσμάτων είναι η Ομάδα των προσώπων επαφής με τα εθνικά συστήματα δικαιοσύνης, το Ευρωπαϊκό δίκτυο ανταγωνισμού, το Δίκτυο των προέδρων των ανωτάτων δικαστηρίων των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ένωσης, ακόμη και το Ευρωπαϊκό δίκτυο επιμόρφωσης των δικαστών. Ειδικά στην Ομάδα των προσώπων επαφής με τα εθνικά συστήματα δικαιοσύνης καταλογίζεται η έλλειψη διαφάνειας στον τρόπο με τον οποίο συλλέγει τα δεδομένα, με τα οποία τροφοδοτεί την σύνταξη του πίνακα των αποτελεσμάτων.³⁷ Το άτυπο αυτό συλλογικό όργανο, που συντίθεται από δύο πρόσωπα ανά κράτος μέλος (ένα προερχόμενο από το δικαστικό σώμα και ένα από το Υπουργείο Δικαιοσύνης), ιδρύθηκε με πρωτοβουλία της Επιτροπής το 2013 με αποκλειστικό σκοπό να την συνδράμει στην εκπόνηση των Πινάκων αποτελεσμάτων και να συμβάλλει στην ανταλλαγή, μεταξύ των κρατών μελών, των εμπειριών καλής πρακτικής.

Οι μεθοδολογικές επικρίσεις αφορούν κυρίως την ποιότητα των δεδομένων, τη συγκρισιμότητά τους και τα «τυφλά σημεία» των Πινάκων αποτελεσμάτων για τη δικαιοσύνη.³⁸ Ένα ζήτημα είναι ότι η συλλογή των δεδομένων περνάει μέσα από τα κράτη και τις υπηρεσίες τους, αντί να εναποτίθεται σε ανεξάρτητους εμπειρογνώμονες. Τούτο ισχύει ακόμη και γι’ αυτά τα στοιχεία που προέρχονται από την CEPEJ, καθόσον ούτε αυτό το ευρωπαϊκό όργανο είναι σε θέση να εγγυηθεί την ποιότητα των δεδομένων με τα οποία την εφοδιάζουν τα κράτη. Από την άλλη μεριά, ενίοτε αμφισβητείται η ορθότητα κι αυτών ακόμη των δεικτών· για την ακρίβεια, ορισμένων από αυτούς. Επί παραδείγματι, η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης μετριέται και με γνώμονα την αντίληψη που έχει γι’ αυτήν η κοινή γνώμη (εκλαμβανόμενη ανεξαρτησία), χωρίς να λαμβάνεται υπόψη ότι τα δεδομένα ενδέχεται να είναι μεροληπτικά σε κράτη μέλη όπου υφίστανται περιορισμοί στην ελευθερία του Τύπου και των μέσων ενημέρωσης.³⁹ Επίσης, συχνά υπάρχουν αμφιβολίες σχετικά με τη συγκρισιμότητα ορισμένων δεδομένων λόγω της ετερογένειας των εθνικών στατιστικών, της απουσίας στοιχείων για ορισμένα κράτη ή της ποικιλομορφίας των εθνικών δικαστικών συστημάτων· σε τέτοιες περιπτώσεις, φαίνεται ότι τα κράτη μέλη ζητούν από την Επιτροπή ο Πίνακας αποτελεσμάτων να αγνοεί τα δεδομένα.⁴⁰ Δεν είναι άστοχη η επισήμανση⁴¹ ότι οι Πίνακες αποτελεσμάτων επιτρέπουν, απλώς, να διαγνωστεί αν ένα σύστημα δικαιοσύνης είναι σε θέση να απονέμει δικαιοσύνη και όχι αν η παρεχόμενη δικαιοσύνη είναι ποιοτική και ανεξάρτητη. Έχει καταμαρτυρηθεί ότι για έναν από τους πρώτους Πίνακες αποτελεσμάτων το Συμβούλιο ΕΕ είχε συμπεριλάβει στα Συμπεράσματα συνεδρίασής του την επισήμανση ότι ορισμένες πτυχές των εθνικών δικαστικών συστημάτων που σχετίζονται με την ποιότητα των αποφάσεων, δεν αντικατοπτρίζονται επαρκώς στον Πίνακα αποτελεσμάτων.⁴² Για παράδειγμα, ένα εθνικό δικαστικό σύστημα μπορεί να θεωρείται αποτελεσματικό από τον πίνακα αποτελεσμάτων, επειδή είναι ψηφιοποιημένο και καλά στελεχωμένο παρόλο που πολλές δικαστικές αποφάσεις που εκδίδονται στους κόλπους του είναι αυθαίρετες και μεροληπτικές. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, εξάλλου, επ’ αφορμή των αποτελεσμάτων ενός πίνακα που αφορούσαν την διαρθρωτική ανεξαρτησία της δικαιοσύνης είχε τονίσει, το 2020, ότι «τα διαγράμματα που παρουσιάζονται στον πίνακα αποτελεσμάτων δεν αξιολογούν ούτε παρουσιάζουν ποσοτικά δεδομένα όσον αφορά την αποτελεσματικότητα των [θεσμικών] εγγυήσεων [ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης]. Δεν προορίζονται να αποτυπώσουν την πολυπλοκότητα και τις λεπτομέρειες των εγγυήσεων. Η ύπαρξη περισσότερων [θεσμικών] εγγυήσεων δεν διασφαλίζει, από μόνη της, την αποτελεσματικότητα του συστήματος απονομής δικαιοσύνης».⁴³

Οι επικρίσεις για τους Πίνακες αποτελεσμάτων στον τομέα της δικαιοσύνης, δεν θα μπορούσαν να συμπεριλάβουν τη μη δεσμευτικότητα των συνεπειών αυτής της πρακτικής. Οι Πίνακες αποτελεσμάτων εκπονούνται στο πλαίσιο της διαδικασίας του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου, η οποία αφ’ εαυτής δεν καταλήγει στην παραγωγή εννόμων συνεπειών, έτσι ώστε ούτε οι Πίνακες αποτελεσμάτων για τη δικαιοσύνη να μπορούν να ξεφύγουν από το χαρακτηριστικό αυτό. Ωστόσο, οι Πίνακες αποτελεσμάτων παράγουν συνέπειες κανονιστικής φύσης, γεγονός που τους τους κάνει να μην αποξενώνονται τελείως από τη νομική υφή των πράξεων του ενωσιακού δικαίου. Σύμφωνα με μια «μανατζερίστικη» λογική, τα κράτη μέλη ενθαρρύνονται, δια των ειδικών ανά χώρα συστάσεων που τροφοδοτεί ο Πίνακας αποτελεσμάτων, να συγκλίνουν προς ποσοτικοποιημένους στόχους, ιδίως μέσω της προβολής και της ανταλλαγής ορθών πρακτικών. Πάντως, αυτής της φύσης τα κανονιστικά αποτελέσματα που παράγει ο Πίνακας αποτελεσμάτων δεν στέκονται αδιάφορα απέναντι στην ακεραιότητα και μονολιθικότητα της νομοτυπικής σύλληψης του κράτους δικαίου καθόσον, για να πραγματωθούν, οικονομικοποιούν την έννοια του κράτους δικαίου, με την εννοιολόγηση αυτή να αντηχείται και σ’ αυτήν ακόμη τη νομολογία που διαμόρφωσε το Δικαστήριο της Ένωσης όταν κλήθηκε -επανειλημμένα κατά την περίοδο 2010-2023- να εκφέρει κρίση όσον αφορά την παράβαση της Συνθήκης από μέτρα λαϊκιστικών κυβερνήσεων κρατών μελών (της Πολωνίας, ιδίως) που κατέλυαν ή υπονόμευαν εμφαντικά την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης στις αντίστοιχες έννομες τάξεις.

ΙΙΙ.

Η ενωσιακή συμβολή στην «οικονομικοποίηση» του κράτους δικαίου: από τη ρητορεία στην πράξη

Οι Πίνακες αποτελεσμάτων για τη δικαιοσύνη στην Ευρωπαϊκή Ένωση επηρεάζουν τον καθορισμό και την άσκηση των εθνικών πολιτικών σε έναν τομέα, στη δικαιοσύνη, ο οποίος παραμένει στην αρμοδιότητα των κρατών μελών. Το Δικαστήριο έχει τονίσει ότι «μολονότι (…) η οργάνωση της δικαιοσύνης εντός των κρατών μελών εμπίπτει στην αρμοδιότητά τους, εντούτοις, κατά την άσκηση της αρμοδιότητας αυτής, τα κράτη μέλη οφείλουν να τηρούν τις υποχρεώσεις που υπέχουν από το δίκαιο της Ένωση»,⁴⁴ ιδίως όσον αφορά την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης.⁴⁵ Η επιρροή αυτή δεν είναι ουδέτερη, καθώς, μεσω της προτεραιοποίησης του δικαστικού συστήματος ανάμεσα στις λοιπές -τρεις- συνιστώσες της ενωσιακής σύλληψης του κράτους δικαίου, προωθεί μια οικονομική αντίληψη του κράτους δικαίου που επικεντρώνεται στα χαρακτηριστικά τα οποία πρέπει να έχει μια έννομη τάξη για να διασφαλίζει την οικονομική μεγέθυνση.

Παρουσιάζοντας στην κοινή γνώμη τον πρώτο Πίνακα αποτελεσμάτων στον τομέα της δικαιοσύνης, η αρμόδια επίτροπος εξηγούσε ότι «ένα αποτελεσματικό και αξιόπιστο σύστημα δικαιοσύνης θα αποφέρει οικονομικό όφελος (…) η εμπιστοσύνη ότι το κράτος δικαίου τηρείται πλήρως, μεταφράζεται άμεσα σε εμπιστοσύνη για επενδύσεις στην οικονομία».⁴⁶ Η ίδια αξιωματούχος αποκάλυπτε ότι το ενδιαφέρον για την ύπαρξη ανεξάρτητων, αποτελεσματικών και ποιοτικών δικαστικών συστημάτων στα κράτη μέλη γεννήθηκε, εντός της Επιτροπής, στο πλαίσιο των προγραμμάτων χρηματοοικονομικής συνδρομής που έθεσε σε εφαρμογή στην Ιρλανδία, τη Λετονία, την Πορτογαλία και την Ελλάδα.⁴⁷ Από τη μεριά της, στην ίδια περίοδο η Επιτροπή ως συλλογικό όργανο διευκρίνιζε ότι « η συνεχιζόμενη οικονομική και χρηματοπιστωτική κρίση στην ΕΕ αποτέλεσε τον καταλύτη για βαθιές αλλαγές (…) ο αντίκτυπός της φαίνεται στη αναδιάρθρωση των εθνικών οικονομιών, με σκοπό την προετοιμασία του εδάφους για την ανάπτυξη και την ανταγωνιστικότητα (…) σε αυτή τη διαδικασία μεταρρύθμισης, τα εθνικά συστήματα δικαιοσύνης διαδραματίζουν καίριο ρόλο στην αποκατάσταση της εμπιστοσύνης και στην επάνοδο στην ανάπτυξη (…) ένα αποτελεσματικό και ανεξάρτητο δικαστικό σύστημα συμβάλλει στην εμπιστοσύνη και στη σταθερότητα (…) οι προβλέψιμες, έγκαιρες και εκτελεστές αποφάσεις της δικαιοσύνης αποτελούν σημαντικές διαρθρωτικές συνιστώσες ενός ελκυστικού επιχειρηματικού περιβάλλοντος (…) διατηρούν την εμπιστοσύνη όσον αφορά την έναρξη μιας επιχειρηματικής δραστηριότητας, την εκτέλεση μιας σύμβασης, τον διακανονισμό των ιδιωτικών οφειλών ή την προστασία της ιδιοκτησίας και άλλων δικαιωμάτων»,⁴⁸ ακολουθούμενη «κατά πόδας» από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, το οποίο, σε ψήφισμα της 4^ης Φεβρουαρίου 2014, υπογράμμιζε τη μεγάλη συμβολή που έχει ένα ανεξάρτητο και αποτελεσματικό δικαστικό σύστημα στις αποφάσεις των επιχειρήσεων να επενδύουν είτε σε αμιγώς εθνικό επίπεδο είτε σε διασυνοριακή κλίμακα.⁴⁹

Η Πολωνία και η Ουγγαρία, με τις μειωτικές για το κράτος δικαίου πολιτικές των λαϊκιστικών πολιτικών δυνάμεων που τις κυβέρνησαν στην τελευταία δεκαετία, επέσυραν την παρέμβαση του μηχανισμού του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου κατά την εφαρμογή, στα εν λόγω κράτη μέλη, τουλάχιστον των δύο από τις συνιστώσες της ευρωπαϊκής αντίληψης του κράτους δικαίου: της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης (που «συμβαδίζει» με την ποιότητά της, ευρύτερα δε και με την ποιότητα του συνολικού νομοθετικού και κανονιστικού πλαισίου) και της καταπολέμησης της διαφθοράς· σε κάθε περίπτωση, στις σχετικές ευρωπαϊκές πολιτικές αποφάσεις δέσποζε η οικονομική προσέγγιση και αξιολόγηση των επίμαχων κρατικών συμπεριφορών, τόσο ως προς την ουσία όσο και ως προς ευρωπαϊκές συνέπειές τους.

Έτσι, όσον αφορά την Πολωνία, το Συμβούλιο ΕΕ επεσήμαινε ότι « ένα σταθερό και προβλέψιμο επιχειρηματικό περιβάλλον και ένα φιλικό επενδυτικό κλίμα διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο τόσο στην οικονομική ανάκαμψη μετά την πανδημία όσο και στη βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη μεσοπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα (…) η ανεξαρτησία, η αποτελεσματικότητα και η ποιότητα του δικαστικού συστήματος αποτελούν βασικά στοιχεία στο πλαίσιο αυτό (…) στην Πολωνία, η κατάσταση του κράτους δικαίου έχει επιδεινωθεί, ενώ και η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης εξακολουθεί να αποτελεί σοβαρή πηγή ανησυχίας, όπως προκύπτει από σειρά αποφάσεων του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου».⁵⁰ Κατά γενικό κανόνα, η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης συνοδεύεται από αναφορές σε ένα «σταθερό και προβλέψιμο οικονομικό περιβάλλον», το οποίο παραπέμπει στις αρχές της νομιμότητας και της ασφάλειας δικαίου που οι ειδικές ανά χώρα συστάσεις στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου συχνά αντιμετωπίζουν μαζί. Επανειλημμένα ειδικές συστάσεις του Συμβουλίου ζήτησαν από την Ουγγαρία και την Πολωνία «να βελτιώσουν την ποιότητα και τη διαφάνεια της διαδικασίας λήψης αποφάσεων μέσω του αποτελεσματικού κοινωνικού διαλόγου και της συμμετοχής άλλων ενδιαφερόμενων φορέων και με τακτικές, κατάλληλες εκτιμήσεις επιπτώσεων», αφού σύμφωνα με την ΕΕ «η απουσία κατάλληλων δημόσιων διαβουλεύσεων και διαβουλεύσεων με τους κοινωνικούς εταίρους έχει αρνητικές επιπτώσεις στη σταθερότητα και την ευρωστία του επιχειρηματικού περιβάλλοντος, καθώς και στην ποιότητα της νομοθεσίας»· κατάσταση, που προκαλεί συχνές και απρόβλεπτες μεταβολές στη νομοθεσία και αυξάνει την αβεβαιότητα των επενδυτών, καθώς και το κόστος συμμόρφωσης για τις επιχειρήσεις, προκαλώντας εντέλει τις συστάσεις του Συμβουλίου προς τις δυο χώρες να βελτιώσουν την προβλεψιμότητα, τη σταθερότητα και τη διαφάνεια του κανονιστικού πλαισίου, υπενθυμίζοντάς τες ότι «οι παράγοντες που επηρεάζουν αρνητικά το επιχειρηματικό περιβάλλον και τις επενδύσεις των επιχειρήσεων έχουν σχέση κυρίως με τις αδυναμίες στις θεσμικές επιδόσεις και τη διακυβέρνηση» και ότι «ένα υγιές και σταθερό ρυθμιστικό περιβάλλον αποτελεί τη βάση για τη διατήρηση της οικονομικής ανάπτυξης και των ιδιωτικών επενδύσεων».⁵¹

Επίσης, η καταπολέμηση της διαφθοράς ειδικά στην Ουγγαρία υπήρξε προνομιακό πεδίο στο οποίο το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο διοχέτευσε την ελεγκτική του δραστηριότητα, προβάλλοντας και στο πεδίο αυτό την οικονομική υφή των διακυβευμάτων που ετίθεντο. Σύμφωνα με την Ένωση, «οι κίνδυνοι διαφθοράς και η ευνοιοκρατία στρεβλώνουν την κατανομή των πόρων δεδομένου ότι δεν διοχετεύονται στις πλέον παραγωγικές επιχειρήσεις».⁵² Ωστόσο, η ορολογία την οποία μετέρχονταν οι συστάσεις του Συμβουλίου προς την Ουγγαρία από το 2014 έως το 2019 για τα ζητήματα της διαφθοράς ήταν, διαχρονικά, αρκούντως επιφυλακτική: οι σχετικές πράξεις διατύπωναν τις «ανησυχίες» της Ένωσης για τις «υστερήσεις» της χώρας στο πεδίο αυτό, και απηύθυναν εκκλήσεις για την ανάπτυξη «πρόσθετων προσπαθειών» με σκοπό τη «βελτίωση» του εθνικού νομικού πλαισίου καταπολέμησης της διαφθοράς.⁵³ Παρά ταύτα, ο μετριοπαθής τόνος των συστάσεων διαρρήχθηκε το 2022, όταν το Συμβούλιο ΕΕ αποφάσισε να ενεργοποιήσει σε βάρος της Ουγγαρίας τον κανονισμό αιρεσιμότητας του 2020, κρίνοντας ως ανεπαρκή τα «διορθωτικά μέτρα» που προηγουμένως είχε κληθεί να υιοθετήσει η Ουγγαρία όσον αφορά την πρόληψη, τον εντοπισμό και τη διόρθωση της απάτης, της σύγκρουσης συμφερόντων και της διαφθοράς κατά την εκτέλεση των ενωσιακών χρηματοδοτήσεων προς τη χώρα, και επιβάλλοντας την αναστολή του 55% των δημοσιονομικών δεσμεύσεων για μια σειρά «επιχειρησιακών προγραμμάτων» του Ταμείου συνοχής.⁵⁴

Περαιτέρω, η στενή σύνδεση που έχει εγκαθιδρυθεί -όπως εισαγωγικά σημειώθηκε- ανάμεσα στο Ευρωπαϊκό Εξάμηνο και τον RRF (τον ευρωπαϊκό Μηχανισμό Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας), στο βαθμό που έχει ως επίκεντρο το εθνικό δικαστικό σύστημα είναι η εύγλωττη απόδειξη μιας συνολικής ευρωπαϊκής κανονιστικής αντίληψης του κράτους δικαίου, εστιασμένης στην εν λόγω διάστασή του, που είναι κατεξοχήν ευνοϊκή για την οικονομική ανάπτυξη.

Στο έκτακτο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο της 17ης-21ης Ιουλίου 2020, όπου συνομολογηθηκε η πολιτική συμφωνία των κρατών για την ίδρυση του RRF, οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων είχαν διακηρύξει την ανάγκη να συνδεθούν «οι πολιτικές της Ένωσης σε θέματα χρηματοδοτήσεων [προς τα κράτη μέλη] με την ευρωπαϊκή οικονομική διακυβέρνηση».⁵⁵ Σε «απάντηση» προς την έκκληση εκείνη, ο ιδρυτικός κανονισμός του RRF της 12^ης Φεβρουαρίου 2021 τόνιζε ότι τα εθνικά σχέδια ανάκαμψης και ανθεκτικότητας (τα οποία υποβάλλονται προς έγκριση από την ΕΕ, ώστε βάσει αυτών να διοχετεύονται οι χρηματοδοτήσεις του RRF στα κράτη μέλη) « θα πρέπει να συνάδουν με τις σχετικές ειδικές ανά χώρα προκλήσεις και προτεραιότητες που προσδιορίζονται στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου » και ιδιαίτερα με τις συστάσεις που τους απευθύνθηκαν στους κύκλους εξέτασης του 2019 και 2020.⁵⁶ Αν και η συσχέτιση της ευρωπαϊκής οικονομικής διακυβέρνησης με το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο είχε αντιμετωπιστεί να καθιερωθεί στο παρελθόν,⁵⁷ μέχρι την έναρξη της λειτουργίας του RRF ουδέν νομικό μέσο της Ένωσης προέβλεπε « άμεση χρηματοδοτική στήριξη που να συνδέεται με την επίτευξη αποτελεσμάτων και την υλοποίηση μεταρρυθμίσεων και δημόσιων επενδύσεων από τα κράτη μέλη ως απάντηση στις προκλήσεις που προσδιορίζονται στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου».⁵⁸ Όμως, υπό την επίδραση της γνωστικής εμπειρίας που αποκομίστηκε από την «τριβή» της διαδικασίας του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου με τις προβληματικές καταστάσεις στο πεδίο του κράτους δικαίου στην Πολωνία και την Ουγγαρία, δημιουργήθηκε εδραία πεποίθηση της Ένωσης ότι η ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, μαζί με την καταπολέμηση της διαφθοράς και τη διαφάνεια και ποιότητα των δημόσιων αποφάσεων, συμβάλλουν καταλυτικά στην οικονομική μεγέθυνση, κυρίως από την άποψη της δημιουργίας κλίματος ευνοϊκού για τις επενδύσεις. Έτσι, μετά την έναρξη της λειτουργίας του RFF, η Επιτροπή τόνιζε ότι «οι συνεχείς προσπάθειες για την ενίσχυση του κράτους δικαίου, ιδίως των ανεξάρτητων, ποιοτικών και αποτελεσματικών συστημάτων απονομής δικαιοσύνης και της εύρυθμης λειτουργίας των πλαισίων για την καταπολέμηση της διαφθοράς, είναι απαραίτητες για την αρτιότητα της θεσμικής ανθεκτικότητας των κρατών μελών και για ένα καλό επιχειρηματικό περιβάλλον».⁵⁹ Σύμφωνα με το εκτελεστικό όργανο της Ένωσης, «τα αποτελεσματικά συστήματα δικαιοσύνης που υποστηρίζουν το κράτος δικαίου έχουν θετικό οικονομικό αντίκτυπο, και αυτό ισχύει ιδιαίτερα στο πλαίσιο του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου και του RFF (…) όταν τα συστήματα δικαιοσύνης διασφαλίζουν την επιβολή των δικαιωμάτων, οι πιστωτές είναι πιο πιθανό να δανείσουν χρήματα, η επιχειρηματική εμπιστοσύνη αυξάνεται και αποτρέπεται από την καιροσκοπική συμπεριφορά, το κόστος συναλλαγών μειώνεται και οι καινοτόμες εταιρείες είναι πιο πιθανό να επενδύσουν (…) στην πραγματικότητα, ένα αποτελεσματικό σύστημα δικαιοσύνης είναι απαραίτητο για τη βιώσιμη οικονομική ανάπτυξη (…) μπορεί να βελτιώσει το επιχειρηματικό κλίμα, να ενθαρρύνει την καινοτομία, να προσελκύσει άμεσες ξένες επενδύσεις, να εξασφαλίσει φορολογικά έσοδα και να στηρίξει την οικονομική ανάπτυξη».⁶⁰ Αυτή η ρητορική, που αφορά ειδικά το Ευρωπαϊκό Εξάμηνο, συναντάται και στο RFF. Στις κατευθυντήριες γραμμές που εκδόθηκαν προς τα κράτη μέλη για τα σχέδια ανάκαμψης και ανθεκτικότητας, η Επιτροπή επισήμανε ότι «οι μεταρρυθμίσεις που συνδέονται με τη βελτίωση του επιχειρηματικού περιβάλλοντος, την αποτελεσματική δημόσια διοίκηση, την αποτελεσματικότητα των συστημάτων δικαιοσύνης και, υπό την ευρύτερη έννοια, τον σεβασμό του κράτους δικαίου, αποτελούν βασικά στοιχεία της συνολικής στρατηγικής ανάκαμψης των κρατών μελών».⁶¹

Το Εθνικό σχέδιο ανάκαμψης και ανθεκτικότητας που συντάχθηκε από την Ελλάδα και εγκρίθηκε από την Ένωση, είναι υποδειγματικό και επιβεβαιωτικό της σύνδεσης ανάμεσα στις συστάσεις του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου για τον τομέα της δικαιοσύνης που είχαν απευθυνθεί στην Ελλάδα το 2019 και των δράσεων για τη βελτίωση της αποτελεσματικότητας της δικαιοσύνης, που περιλήφθηκαν στο εγκεκριμένο Εθνικό σχέδιο. Συγκεκριμένα, η σύσταση του 2019 που αφορούσε μόνο την ανάγκη εφαρμογής της ηλεκτρονικής κατάθεσης νομικών εγγράφων, ολοκλήρωσης της θέσπισης του συστήματος ηλεκτρονικής δικαιοσύνης και της εισαγωγής της υπηρεσίας “JustStat” για τη συλλογή και την επεξεργασία δεδομένων, υπήρξε, κατά κάποιο τρόπο, το εφαλτήριο πάνω στο οποίο οργανώθηκε ένας ολόκληρος «άξονας» δράσεων του Εθνικού σχεδίου για την μεταρρύθμιση του δικαστικού συστήματος της χώρας προς την κατεύθυνση της αποτελεσματικότητάς του, με ρητά ομολογημένο και πρωταρχικό στόχο τη «θετική επίδραση [του συστήματος δικαιοσύνης] στην ενίσχυση της οικονομικής και κοινωνικής ανθεκτικότητας» και στην παγίωση «ενός καλύτερου συστήματος δικαιοσύνης (…) για τις επιχειρήσεις [που να] οδηγεί στην εύρυθμη λειτουργία της ελληνικής οικονομίας και στην προσέλκυση επενδύσεων». Οι επιμέρους κατευθύνσεις των μεταρρυθμίσεων, που χρηματοδοτούνται από τον RRF, είναι η επιτάχυνση της δικαιοσύνης (επανασχεδιασμός της αξιολόγησης και προαγωγής των δικαστών και δικαστικών λειτουργών, χρηματοοικονομικά κίνητρα σε δικαστικούς υπαλλήλους για τη μείωση των καθυστερήσεων στην απονομή της δικαιοσύνης εφόσον επιτυγχάνονται συγκεκριμένα ορόσημα στην μείωση των εκκρεμών υποθέσεων, αξιολόγηση του χωροταξικού σχεδιασμού και της οργάνωσης και διοίκησης των δικαστικών κτιρίων, ίδρυση ανεξάρτητου γραφείου για την συστηματική συλλογή, παρακολούθηση και επεξεργασία στοιχείων για την εύρυθμη λειτουργία του δικαστικού συστήματος κλπ.)· η ηλεκτρονική δικαιοσύνη (αναβάθμιση των συστημάτων τήρησης αρχείων, επέκταση πληροφοριακών συστημάτων και δεξιοτήτων και ψηφιακών δεξιοτήτων για δικαστές και δικαστικό προσωπικό κλπ.)· η αναβάθμιση των υποδομών (στοχευμένες επενδύσεις σε κτίρια και δημιουργία ηλεκτρονικού μητρώου δομών)· η αναθεώρηση του προγράμματος σπουδών της Εθνικής Σχολής Δικαστών και της Εθνικής Σχολής Δημόσιας Διοίκησης με σκοπό τον εκσυγχρονισμό της παρεχόμενης εκπαίδευσης και την ενίσχυση της απόκτησης νέων δεξιοτήτων που είναι τόσο απαραίτητες για το δικαστικό σώμα και τους δικαστικούς υπαλλήλους.⁶²

IV

H επιβεβαίωση από το ΔΕΕ της «οικονομικοποίησης» του κράτους δικαίου και η εισαγωγή της παραμέτρου της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων

Μπροστά στην εδραία πεποίθηση που διαμόρφωσαν τα θεσμικά, πολιτικά όργανα της Ένωσης (η Επιτροπή πρωτίστως, αλλά και το Συμβούλιο, όπως και το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο) ότι το εθνικό κράτος δικαίου, με τα αναγκαία ποιοτικά χαρακτηριστικά του, είναι καθοριστικός παράγοντας της οικονομικής ευρωστίας της χώρας μέλους, το Δικαστήριο της ΕΕ δεν θα μπορούσε να εγκαταλείψει την -επίσης εδραιωμένη- ουδετερότητά του απέναντι στις διαφορετικές ιδεολογικό-δογματικές θέσεις (τις αντιφατικές μεταξύ τους, ή αλληλοσυμπληρωματικές, δεν έχει σημασία…), οι οποίες προάγουν και εξηγούν την διαπερατότητα του καθόλου ενωσιακού δικαίου από την οικονομία· την οικονομία της αγοράς.⁶³ Αναμφίβολα το Δικαστήριο είναι εκείνο που (συν)διαμόρφωσε τις προϋποθέσεις ώστε μέσω της οικοδόμησης της υπερεθνικής αγοράς -της κοινής αγοράς αρχικά και της εσωτερικής αγοράς σήμερα- να προαχθεί η ενοποίηση της Ευρώπης (η επίτευξη, από το Δικαστήριο, της αποκαλούμενης «αρνητικής ολοκλήρωσης», της άρσης δηλαδή, δια της νομολογίας του, των εμποδίων στην ελεύθερη κυκλοφορία των συντελεστών παραγωγής, που συμπλήρωνε τη «θετική ολοκλήρωση», την άρση δηλαδή των εμποδίων δια της κοινοτικής/ενωσικής νομοθετικής οδού, με την εναρμόνιση των εθνικών κανόνων και τον κοινό προσανατολισμό τους προς το γενικό συμφέρον⁶⁴). Ωστόσο, η ενιαία, ευρωπαϊκή αγορά δεν υπήρξε απλώς ένα τεχνοκρατικό-νομικό σχέδιο προορισμένο να καταργήσει τα εμπόδια στην ελεύθερη κυκλοφορία των συντελεστών της παραγωγής και να εγγυάται τον ελεύθερο και ανόθευτο ανταγωνισμό· υπήρξε, και είναι, μια θεμελιώδης επιλογή ηθικής, ιδεολογικής και πολιτισμικής φύσης, έντονα πολιτικοποιημένη, που επικαθορίζει όλες τις άλλες δημόσιες πολιτικές της ΕΕ, σε τέτοιο βαθμό που να επιβεβαιώνεται η ευστοχία της προ τριακονταπενταετίας απόφανσης του Michel Foucault ότι ο ορθολογισμός της αγοράς εκτείνεται σε όλες τις σφαίρες της κοινωνίας.⁶⁵ Τούτου δοθέντος, το ΔΕΕ επιβεβαίωσε την πολιτικά ουδέτερη στάση του απέναντι στην οικονομία από τα πρώτα κιόλας χρόνια της ενοποιητικής διαδικασίας με το να αναδείξει, με την απόφαση Van Gend en Loos του 1963, την εναπόθεση της εφαρμογής του αγοραίου κοινοτικού δικαίου στην «επαγρύπνηση των ιδιωτών για την προστασία των δικαιωμάτων τους»,⁶⁶ με τους «ιδιώτες» (κατ’ ουσία με τους πρωταγωνιστές της οικονομίας της αγοράς, που είναι οι επιχειρήσεις) να αναβιβάζονται σε βαθμίδα ελέγχου της νομιμοφροσύνης του κάθε κράτους μέλους έναντι των ευρωπαϊκών του υποχρεώσεων, πρόσθετη σε εκείνες που η Συνθήκη εναποθέτει στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή και σε κάθε άλλο κράτος μέλος (άρθρα 258 και 259 ΣΛΕΕ).

Κάτι ανάλογο θεωρούμε ότι έπραξε το Δικαστήριο με την «οικονομοποιημένη» διάσταση του κράτους δικαίου την οποία προάγουν τα θεσμικά πολιτικά όργανα της ΕΕ. Επ’ αφορμή, κατά πρώτο και κύριο λόγο, της προσβολής του εθνικού κράτους δικαίου στην Πολωνία και της εστίασής της στα εσωτερικά νομοθετικά μέτρα δραστικής υπονόμευσης της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης, το ΔΕΕ εναπόθεσε στο άρθρο 19§1, εδ. β ΣΕΕ την υποχρέωση των κρατών μελών να διασφαλίζουν την ανεξαρτησία των εθνικών δικαιοδοτικών οργάνων, στο όνομα της πρόσβασης των «ιδιωτών» στην προστασία των δικαιωμάτων τους που αντλούν από το ενωσιακό δίκαιο· ήγουν, κατά βάση, από τη λειτουργία της εσωτερικής αγοράς.⁶⁷

Εκ προοιμίου αξίζει να τονιστεί ότι αυτή η νομική κατασκευή, με την προστασία των δικαιωμάτων των «ιδιωτών» να τοποθετείται στις ρίζες της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης ως κομβικού θεσμού του κράτους δικαίου, δεν έγινε από την πρώτη στιγμή που το ΔΕΕ επιλήφθηκε των προσφυγών της Επιτροπής κατά των κρατών μελών τα οποία, εισάγοντας νομοθεσίες με τις οποίες καθίστατο υποχρεωτική η πρόωρη και μαζική αποχώρηση δικαστών από την ενεργό υπηρεσία, διαμόρφωναν το έδαφος της κατάλυσης της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης. Η πρώτη υπόθεση που έφθασε ενώπιον του ΔΕΕ ήταν η προσφυγή της Επιτροπής κατά της Ουγγαρίας επί παραβάσει, εξ αφορμής αυτής της τυπολογίας νομοθεσίας, της οδηγίας 2000/78 για την ίση μεταχείριση σε θέματα απασχόλησης και εργασίας. Στην καταδικαστική για την Ουγγαρία απόφαση του ΔΕΕ του 2012, δεν υπήρξε η παραμικρή μνεία ούτε για την υπονόμευση της ανεξαρτησίας των εθνικών δικαστών ούτε -ακόμη λιγότερο- για την διακινδύνευση των δικαιωμάτων των πολιτών εξαιτίας αυτής.⁶⁸ Όμως, η γενική εισαγγελέας Juliane Kokott στη γνώμη της για την υπόθεση επεσήμαινε ότι «η αιφνίδια συνταξιοδότησή [των δικαστών] ενδέχεται να εγείρει αμφισβήτηση ως προς την ανεξαρτησία και, επομένως, την ποιότητα των δικαστηρίων», συμπληρώνοντας ότι «είναι σοβαρότατη παρέμβαση στη δικαιοσύνη η απομάκρυνση μεγάλου αριθμού δικαστών, οι οποίοι κατά τη μέχρι πρότινος ισχύουσα ρύθμιση θα είχαν παραμείνει εν υπηρεσία έως και οκτώ ακόμα χρόνια» και διευκρινίζοντας ότι «η παρέμβαση αυτή δεν αποκτά σημασία μόνον οσάκις στοχεύει πράγματι στην επιρροή της δικαιοσύνης (…) αντιθέτως, πρέπει να αποφεύγεται ήδη κάθε εικασία επιρροής».⁶⁹

Επίσης προκαταρκτικά, είναι χρήσιμο να υπομνησθεί ότι «πηγή έμπνευσης» για την εισαγωγή στην ιδρυτική Συνθήκη, με τη Συνθήκη της Λισαβόνας, του άρθρου 19§1, εδ. β ΣΕΕ, ήταν η λύση, που το τότε ΔΕΚ έδωσε το 2002 με την απόφασή του Unión de Pequeños Agricultores,⁷⁰ του «γόρδιου δεσμού» ανάμεσα στην κήρυξη (από το ίδιο) της τότε Ευρωπαϊκής Κοινότητας ως «Κοινότητας δικαίου» και των δυσκολιών πρόσβασης των ιδιωτών στο ένδικο βοήθημα της προσφυγής ακυρώσεως κατά πράξεων των κοινοτικών οργάνων που θέσπιζε η Συνθήκη της Ρώμης του 1957. Σύμφωνα με το Δικαστήριο, «η Ευρωπαϊκή Κοινότητα είναι μια κοινότητα δικαίου, οι δε πράξεις των θεσμικών οργάνων της υπόκεινται σε έλεγχο για το αν είναι σύμφωνες με τη Συνθήκη και τις γενικές αρχές του δικαίου στις οποίες περιλαμβάνονται και τα θεμελιώδη δικαιώματα [των προσώπων]»· δεδομένων των περιοριστικών προϋποθέσεων του παραδεκτού των προσφυγών ακυρώσεως των ιδιωτών κατά πράξεων των κοινοτικών οργάνων, που θεσπίζονται από τη Συνθήκη, « τα φυσικά ή νομικά πρόσωπα που δεν έχουν τη δυνατότητα να προσβάλλουν απευθείας τις κοινοτικές πράξεις κανονιστικού χαρακτήρα, έχουν τη δυνατότητα, αναλόγως της περιπτώσεως, να προβάλλουν την ακυρότητα των πράξεων αυτών είτε, κατά τρόπο παρεμπίπτοντα, ενώπιον του κοινοτικού δικαστή, είτε ενώπιον των εθνικών δικαστηρίων και να ζητούν από αυτά να υποβάλλουν προς τούτο προδικαστικά ερωτήματα στο Δικαστήριο»· για να καταστεί δυνατή αυτή η «παράκαμψη» της προσφυγής στον εθνικό δικαστή, «στα κράτη μέλη εναπόκειται να προβλέψουν ένα σύστημα ένδικων βοηθημάτων και διαδικασιών προκειμένου να εξασφαλίσουν τον σεβασμό του δικαιώματος [των ιδιωτών] για παροχή αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας».⁷¹

Στο προκείμενο, πλέον, με επίκεντρο τη δεινοπάθηση της δικαιοσύνης στην Πολωνία της πολυετούς διακυβέρνησης από το λαϊκιστικό Κόμμα του Νόμου και της Δικαιοσύνης (PiS: Prawo i Sprawiedliwość) (2005-2007 και 2015-2023), σύμφωνα με το Δικαστήριο, τα κράτη μέλη υποχρεούνται να εγγυώνται την ανεξαρτησία της εθνικής δικαιοδοσίας «κάθε φορά που ένα εθνικό δικαιοδοτικό όργανο καθίσταται υπεύθυνο» για την εφαρμογή ή την ερμηνεία του δικαίου της Ένωσης.⁷² Περαιτέρω, το ενωσιακό δικαστήριο επέκτεινε στα άκρα το «πρόκριμα» της ιδιωτικό-οικονομικής διάστασης του κράτους δικαίου, κρίνοντας ότι η εν λόγω υποχρέωση του κράτους μέλους ισχύει ακόμη και όταν απλώς το εθνικό δικαστήριο «ενδέχεται» να κληθεί να αποφανθεί επί ζητημάτων που συνδέονται με την εφαρμογή και την ερμηνεία του ενωσιακού δικαίου.⁷³ Για να γίνει αυτό, πρέπει να υπάρχει γνώση περί του τι εστί «δικαστήριο» κατά την έννοια των Συνθηκών.

Σύμφωνα με το άρθρο 47, εδ. β του Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ένωσης, «δικαστήριο» είναι εκείνο το ανεξάρτητο και αμερόληπτο όργανο που διαφυλάσσει το κράτος δικαίου: « η απαίτηση περί ανεξαρτησίας των δικαιοδοτικών οργάνων, η οποία είναι άμεσα συνυφασμένη με την αποστολή του δικαστή, αποτελεί ουσιώδες στοιχείο του δικαιώματος αποτελεσματικής δικαστικής προστασίας και του θεμελιώδους δικαιώματος σε δίκαιη δίκη, που είναι κεφαλαιώδους σημασίας για τη διασφάλιση της προστασίας του συνόλου των δικαιωμάτων των οποίων απολαύουν οι πολίτες βάσει του δικαίου της Ένωσης και για την προάσπιση των κοινών αξιών των κρατών μελών οι οποίες μνημονεύονται στο άρθρο 2 ΣΕΕ, ιδίως δε της αξίας του κράτους δικαίου ».⁷⁴ Για τη διασφάλιση του κράτους δικαίου, τα κράτη μέλη πρέπει να εφαρμόζουν τη διάκριση των εξουσιών, ιδίως μεταξύ της δικαστικής εξουσίας, αφενός, και της νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας, αφετέρου. Το ερώτημα που τίθεται, επομένως, είναι πώς μπορεί να διασφαλιστεί η ανεξαρτησία ενός δικαστηρίου. Προς απάντηση, το Δικαστήριο τοποθετείται πέραν της θεωρίας του φαίνεσθαι που αναπτύχθηκε στη νομολογία του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των δικαιωμάτων του ανθρώπου, εις τρόπον ώστε να οδηγεί την εξέταση της κάθε υπόθεσης σε ενδελεχή έλεγχο της εθνικής νομοθεσίας: το ενωσιακό δίκαιο απαιτεί από τα κράτη μέλη να θεσπίζουν κανόνες με σκοπό τη διαφύλαξη «της εντυπώσεως ανεξαρτησίας και αμεροληψίας που πρέπει να δίδει η δικαιοσύνη», καθώς και της «εμπιστοσύνης την οποία πρέπει να εμπνέουν τα δικαστήρια στο πλαίσιο μιας δημοκρατικής κοινωνίας», ώστε να εκλείπει «κάθε εύλογη αμφιβολία των πολιτών ως προς τη στεγανότητα [του δικαστηρίου] έναντι εξωτερικών στοιχείων και ως προς την ουδετερότητά του έναντι των αντιπαρατιθέμενων συμφερόντων».⁷⁵ Συνεπώς, τα δικαστήρια δεν πρέπει να υπόκεινται σε εξωτερικές πιέσεις που ενδέχεται να επηρεάσουν τις αποφάσεις τους· αντίθετα, και επιπρόσθετα, πρέπει να εμπνέουν την εμπιστοσύνη των διαδίκων. Αντίστοιχα, το κράτος μέλος υποχρεούται, επί παραδείγματι, να εφαρμόζει κανόνες που να διασφαλίζουν ότι οι δικαστές δεν μπορούν να παυθούν από τα καθήκοντά τους και ότι παραμένουν στη θέση τους μέχρι τη συμπλήρωση της νόμιμης ηλικίας συνταξιοδότησής τους: «η εν λόγω αρχή, χωρίς να έχει εντελώς απόλυτο χαρακτήρα, επιδέχεται εξαιρέσεις μόνον εφόσον το δικαιολογούν θεμιτοί και επιτακτικοί λόγοι, τηρουμένης της αρχής της αναλογικότητας».⁷⁶

Αν και στόχος των κρίσεων του ΔΕΕ που επισκοπήθηκαν είναι η εξάλειψη κάθε ένδειξης δυνητικής προσβολής της ανεξαρτησίας των εθνικών δικαστών από την εθνική νομοθεσία, δεν είναι άσκοπο να τονιστεί, και πάλι, ότι το ΔΕΕ δεν εκδήλωσε ποτέ την πρόθεση να αμφισβητήσει την κυρίαρχη αρμοδιότητα του κράτους μέλους να ορίζει την οργάνωση του δικαστικού του συστήματος.⁷⁷ Το συνταξιοδοτικό και το πειθαρχικό δίκαιο που διέπει τους δικαστές στην Πολωνία, εξετάστηκαν υπό το πρίσμα αυτού του συλλογισμού, αφετηρία και κατάληξη του οποίου είναι η προστασία των ιδιωτικό-οικονομικών συμφερόντων που θεμελιώνονται στο ενωσιακό δίκαιο.

Πλην της Πολωνίας -και της Ουγγαρίας-, η Ρουμανία είναι, και αυτή, κράτος μέλος που «τροφοδοτεί» το μηχανισμό έννομης προστασίας της ΕΕ με υποθέσεις στις οποίες διακυβεύεται η συμβατότητα των κυβερνητικών παρεμβάσεων στην ανεξαρτησία της δικαιοσύνης προς την υποχρέωση που απορρέει από το άρθρο 19§1, εδ. β ΣΕΕ, πολλώ δε μάλλον που για μεγάλο χρονικό διάστημα η χώρα αυτή βρισκόταν σε καθεστώς «διακριτικής επιτήρησης» από την Ένωση, μέσω του αποκαλούμενου «Μηχανισμού Συνεργασίας και Ελέγχου» (Cooperation and Verification Mechanism – CVM) όσον αφορά την ισχύ των αρχών του κράτους δικαίου στο εσωτερικό της.⁷⁸ Με απόφασή του του 2023, το ΔΕΕ επιλήφθηκε προδικαστικών ερωτημάτων ρουμανικού εφετείου που αφορούσαν την ενωσιακή νομιμότητα της εσωτερικής νομοθεσίας η οποία τροποποίησε τη διαδικασία προαγωγής των δικαστών στα πολυμελή πρωτοδικεία και τα εφετεία βάσει αποτελεσματικότητας, αντικαθιστώντας τις παλαιές γραπτές δοκιμασίες με αξιολόγηση του έργου και της συμπεριφοράς των υποψηφίων κατά τα τρία τελευταία έτη της δραστηριότητάς τους· το Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι το άρθρο 19§1, εδ. β ΣΕΕ έχει την έννοια ότι δεν αντιτίθεται σε εθνική ρύθμιση δυνάμει της οποίας το καθεστώς προαγωγής των δικαστών σε ανώτερο δικαστήριο στηρίζεται σε αξιολόγηση του έργου και της συμπεριφοράς των ενδιαφερομένων (η αξιολόγηση διενεργείται από επιτροπή συγκροτούμενη από τον πρόεδρο του εν λόγω ανώτερου δικαστηρίου και από μέλη του) εφόσον οι ουσιαστικές προϋποθέσεις και οι διαδικαστικοί όροι που διέπουν την έκδοση των αποφάσεων περί προαγωγής βάσει αποτελεσματικότητας δεν προκαλούν στους πολίτες «εύλογες αμφιβολίες ως προς το ανεπηρέαστο των οικείων δικαστών από εξωγενή στοιχεία και ως προς την ουδετερότητά τους έναντι των αντιπαρατιθέμενων συμφερόντων, κατόπιν της προαγωγής των ενδιαφερομένων».⁷⁹

Τέλος, καθώς έχει ήδη κατατεθεί, εισαγωγικά, η νοηματοδότηση από την Ένωση του κράτους δικαίου ως αναπόσπαστου γνωρίσματος της φιλελεύθερης δημοκρατίας, το ΔΕE, με τη νομολογία του και με το δικό του συγκρατημένο τρόπο, προσέθεσε στην «εξίσωση» «κράτος δικαίου=δημοκρατία» τον παράγοντα των ανθρωπίνων δικαιωμάτων: το ατομικό δικαίωμα της πρόσβασης στην ανεξάρτητη και αμερόληπτη δικαιοσύνη, την οποία επίσης εγγυάται ο ΧΘΔ/ΕΕ (άρθρο 47, εδ. β).

Με αφετηρία την κρίση του στην εμβληματική απόφαση Unión de Pequeños Agricultores ότι εντός του κράτους δικαίου -της «Κοινότητας δικαίου»- τα θεμελιώδη δικαιώματα των προσώπων αποτελούν προνομιακό πεδίο της ένδικης προστασίας, το ΔΕΕ, με τις αποφάσεις του κατά της Πολωνίας κατέδειξε ότι η προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων αξιώνει την ύπαρξη ανεξάρτητης δικαιοσύνης και ότι το κράτος δικαίου όπως το αντιλαμβάνεται η Ένωση, αλλά και η ίδια η Ένωση, δεν είναι κράτος -ή Ένωση- του οποιουδήποτε δικαίου: είναι το κράτος -ή η Ένωση- που προστατεύει τα θεμελιώδη δικαιώματα. Με αφορμή την ήδη αναφερθείσα απόφαση του 2019 επί της προσφυγής της Επιτροπής κατά της Πολωνίας για παράβαση του άρθρου 19§1, εδ. β ΣΕΕ και του άρθρου 47, εδ. β ΧΘΔ/ΕΕ σχετικά με την υποβολιμαία μείωση του ορίου συνταξιοδοτήσεως των δικαστών του ανώτατου δικαστηρίου, όπου, πράγματι, το Δικαστήριο δεν προχώρησε σε αυτοτελή εξέταση της συμβατότητας της νομοθεσίας με το άρθρο 47, εδ. β ΧΘΔ/ΕΕ, παρά μόνο χρησιμοποίησε το άρθρο 47, εδ. β ΧΘΔ/ΕΕ για να προσδώσει κανονιστική ισχύ στην αρχή της ανεξαρτησίας της εθνικής δικαιοσύνης υπό τους όρους του άρθρου 19§2, εδ. β ΣΕΕ,⁸⁰ έχει επισημανθεί ότι η «εξίσωση» «κράτος δικαίου=προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων» που προκύπτει από την εν λόγω απόφαση είναι ψευδεπίγραφη: « (…) η σύνδεση μεταξύ του κράτους δικαίου και των θεμελιωδών δικαιωμάτων δεν έχει πρακτικές νομικές συνέπειες, δεδομένου ότι το Δικαστήριο δεν την χρησιμοποίησε για να καθιερώσει ή να επεκτείνει τη δικαιοδοσία του σε θέματα θεμελιωδών δικαιωμάτων, για να συμπεριλάβει νέα δικαιώματα ή να ερμηνεύσει εκτατικά ορισμένα δικαιώματα».⁸¹ Η επισήμανση είναι άδικη. Της αρμόζει, καταρχάς, η -ακούσια- απάντηση του τέως προέδρου του ΔΕΕ Βασίλειου Σκουρή, σύμφωνα με τον οποίο « (…) το να περιμένει κανείς από το Δικαστήριο να αναπτύξει μια ευρωπαϊκή έννοια του κράτους δικαίου, θα ισοδυναμούσε με ανάθεση σε αυτό μιας αποστολής που κανείς δεν του την έχει εμπιστευθεί (…) το Δικαστήριο ενεργεί προσεκτικά: περιορίζει τη συλλογιστική του στο ελάχιστο αναγκαίο, προκειμένου να αποφεύγει, αφενός να έχει υπερβολικά μεγάλο αντίκτυπο στις πιθανές μελλοντικές εξελίξεις της νομολογίας, αφετέρου να επηρεάζει τα εθνικά νομικά συστήματα πέραν του απολύτως αναγκαίου».⁸² Κυρίως όμως, και συγκεκριμένα, της αρμόζουν οι παραδοχές, καταρχάς ότι η εφαρμογή του Χάρτη επί του κράτους μέλους τελεί υπό την προϋπόθεση ότι το κράτος μέλος «εφαρμόζει το δίκαιο της Ένωσης» (άρθρο 51§1 ΧΘΔ/ΕΕ)· έπειτα, ότι στις προκείμενες αποφάσεις κατά της Πολωνίας (όπως και της Ουγγαρίας, ή και της Ρουμανίας), την κατάδηλη ανυπαρξία «επαφής» των επίμαχων εθνικών νομοθεσιών με το ενωσιακό δίκαιο (που eo ipso απέκλειε την αυτοτελή εφαρμογή του άρθρου 47, εδ. β ΧΘΔ/ΕΕ) όπως ήδη έχει επισημανθεί το Δικαστήριο την υπερκέρασε, σίγουρα στο όνομα της υπέρτερης σκοπιμότητας να συμβάλλει ώστε το κράτος δικαίου με τη μορφή της ανεξάρτητης δικαιοσύνης να αποκατασταθεί στις χώρες αυτές ως αρωγός της δημοκρατικής διακυβέρνησης, με το να κηρύξει πρακτικά εφαρμοστέα μόνο τη διάταξη του άρθρου 19§1, εδ. β ΣΕΕ και με το να αναγνωρίσει στον εαυτό του την εξουσία να προσβλέπει στην … μελλοντική και «ενδεχόμενη» κλήση των εθνικών δικαστηρίων (των οποίων, σήμερα, υπονομευόταν η ανεξαρτησία) να εφαρμόσουν το ενωσιακό δίκαιο.⁸³

V

Οι κυρώσεις επί παραβιάσεων του κράτους δικαίου στο κράτος μέλος και η άλωση του νομικού από το πολιτικό

Σύμφωνα με μια γενικευμένα αποδεκτή, και ταυτόχρονα λογική παραδοχή, στο διεθνές στερέωμα οι κυρώσεις είναι τα μέτρα οικονομικού χαρακτήρα (δευτερευόντως, ή σπανιότερα, είναι άϋλα μέτρα, όπως π.χ. ο αποκλεισμός μιας χώρας από ένα διεθνές forum συνεργασίας και αποφάσεων), τα οποία λαμβάνει ένα κράτος ή μια ομάδα κρατών ώστε να ασκήσει πίεση σε βάρος ενός τρίτου κράτους ή να το εξαναγκάσει να μεταβάλει την πολιτική ή τη στάση του προς την κατεύθυνση που υποδεικνύουν οι φορείς της κύρωσης ή οι ισχύοντες κανόνες του διεθνούς δικαίου.⁸⁴

Το όπλο των κυρώσεων με επίκεντρο και αντικείμενο τη λειτουργία του εθνικού κράτους δικαίου, από τη στιγμή που εντάχθηκε στην ημερήσια διάταξη της πολιτικής της Ένωσης με σκοπό να συμβάλλει στην αποκατάσταση των κατά περίπτωση καταπτώσεών του και ειδικά στις χώρες της Κεντρο-Ανατολικής Ευρώπης όπως είναι η Πολωνία και η Ουγγαρία, έχει υποστεί και εξακολουθεί να υφίσταται δυο μείζονος σημασίας μεταμορφώσεις.

Καταρχάς, η κύρωση για αποκλίνουσα από τις αρχές του κράτους δικαίου συμπεριφορά στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής οικονομικής διακυβέρνησης και, ειδικά, της διαδικασίας του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου και των Πινάκων αποτελεσμάτων για τη δικαιοσύνη, ενώ νομικά δεν θα μπορούσε να αποτελεί συστατικό στοιχείο της εν λόγω ευρωπαϊκής διαδικασίας, βρίσκει έδαφος εφαρμογής, με τη διαφορά ότι φορέας της κύρωσης δεν είναι πλέον μια δημόσια αρχή, αλλά οι παραγωγικές δυνάμεις της οικονομίας της αγοράς. Καθόσον, σύμφωνα με την «οικονομικοποίηση» του κράτους δικαίου που ενστερνίζεται η Ένωση το δικαστικό σύστημα βρίσκεται σε ευθεία γραμμή συνάφειας με την οικονομική μεγέθυνση, την ανάπτυξη και τη διενέργεια επενδύσεων, η υστέρηση στην ποιότητα των αποφάσεων που το δικαιοδοτικό σύστημα παράγει, οι καθυστερήσεις στην έκδοση αποφάσεων και η μειωμένη αποδοτικότητα του συστήματος καλούν τους επίδοξους επενδυτές σε «τιμωρητική» στάση απέναντι στην υπεύθυνη για την κατάσταση αυτή χώρα: οι επιχειρηματικοί φορείς, τόσο οι εγχώριοι όσο και οι καταγόμενοι από άλλα κράτη μέλη, απέχουν επιδεικτικά από το να δραστηριοποιούνται και να επενδύουν στην οικεία αγορά.

Η περίπτωση της Ελλάδας είναι εύγλωττη επιβεβαίωση της γραμμικής σχέσης που υφίσταται ανάμεσα στις χαμηλές επιδόσεις του συστήματος απονομής της δικαιοσύνης και την υστέρηση των άμεσων ξένων επενδύσεων, η οποία αποτελεί χρόνια παθογένεια της εγχώριας οικονομίας και κινείται «στο ίδιο μήκος κύματος» με τα χρονίζοντα προβλήματα της ελληνικής δικαιοσύνης.

Μια «επιστροφή» του παρόντος κειμένου στους Πίνακες αποτελεσμάτων για τη δικαιοσύνη με σκοπό τη διάγνωση των αρνητικών επιδόσεων της χώρας, κατόπιν των συγκρίσεων με τα υπόλοιπα κράτη μέλη της ΕΕ, στο καθένα από τα κριτήρια αναφοράς και τα μέτρα σύγκρισης που χρησιμοποιούν οι Πίνακες, θα ήταν ιδιαίτερα χρήσιμη αν θα μπορούσε να συνδεθεί με την τροχιά των επενδύσεων και της οικονομικής ανάπτυξης. Το διάβημα αυτό θα απαιτούσε αυξημένο χρόνο και έκταση της ύλης, που δεν ήταν διαθέσιμα σε ό,τι αφορά την εκπόνηση της παρούσας μελέτης. Αντίστροφα, αν κάποιος εισάγει σε μηχανή αναζήτησης στο Διαδίκτυο το λήμμα «επενδύσεις στην Ελλάδα και δικαστικό σύστημα», θα κατακλυστεί από πληροφορίες που αποδεικνύουν ότι οι χαμηλές επιδόσεις της χώρας μας στον ευρωπαϊκό επενδυτικό χάρτη είναι άμεσα και ευθέως συνυφασμένες με τις αντίστοιχα χαμηλές επιδόσεις του δικαστικού συστήματος. Οι δυνητικοί επενδυτές «τιμωρούν» τον ούτως ή άλλως φθίνοντα ελληνικό παραγωγικό σχηματισμό για την υστέρησή του στο πεδίο της αποτελεσματικότητας της δικαιοσύνης, με την αποχή τους από το ξεδίπλωμα των δραστηριοτήτων τους στο ελληνικό έδαφος. Και πάλι μια σταχυολόγηση της πλημμυρίδας των πληροφοριών στο θέμα αυτό υπερβαίνει τις δυνατότητες της παρούσας μελέτης. Τυχαία είναι η επιλογή να περιληφθούν στις επόμενες αράδες : η εκτενής μελέτη για την κατάσταση της δικαιοσύνης στη χώρας που διεξήγαγε ελληνική ΜΚΟ, στην προμετωπίδα της οποίας τονίζεται ότι «η αποτελεσματικότητα του δικαστικού συστήματος είναι μια από τις σημαντικότερες προϋποθέσεις για την κοινωνική σταθερότητα και την οικονομική ανάπτυξη (…) στη χώρα μας, όμως, τα προβλήματα του δικαστικού συστήματος αποτελούν σημαντικά εμπόδια την καθημερινότητα του πολίτη, στις επενδύσεις και την επιχειρηματικότητα»· η διαπίστωση ενός δυσάρεστα οικείου στην ελληνική γνώμη -λόγω της εμπλοκής του στην «Τρόικα» που επόπτευε την ελληνική δημοσιονομική προσαρμογή το 2012-2018- υψηλόβαθμου υπαλλήλου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, σύμφωνα με τον οποίο η Ελλάδα θα μπορούσε να αναπτύσσεται σήμερα με ρυθμό 4%-6% αν είχαν προχωρήσει βασικές μεταρρυθμίσεις στο πεδίο του δικαστικού συστήματος και της καταπολέμησης της περιττής γραφειοκρατίας και της διαφθοράς στον ευρύτερο δημόσιο τομέα, που θα ευνοούσαν τις επενδύσεις· η κατάδειξη από έγκριτη οικονομική επιθεώρηση στατιστικών στοιχείων που αποδεικνύουν ότι τις παραγωγικές επενδύσεις που αποθαρρύνονται να διεξαχθούν στο ελληνικό έδαφος υποκαθιστούν οι επενδύσεις που αφορούν την αγορά ακινήτων, οι οποίες ούτε κατ’ ελάχιστο ευνοούν την παραγωγική ανασυγκρότηση της χώρας.⁸⁵

Αναμφίβολα σοβαρή είναι η μεταμόρφωση της διαδικασίας επιβολής κυρώσεων, από μια τυπική και αυστηρή διαδικασία που είναι, καταρχάς βάσει του κανονισμού της αιρεσιμότητας 2020/2092, σε απλό στάδιο μιας διαδικασίας εκβιασμών και «παζαρέματος» (bargaining) ανάμεσα στις ενωσιακές αρχές και στην κυβέρνηση του κράτους μέλους στην οποία καταλογίζεται η ελλειμματική λειτουργία του εθνικού κράτους δικαίου, γεγονός που ομογενοποιεί την ενωσιακή προστασία του κράτους δικαίου, με την έννοια ότι γεφυρώνει την ουσιαστική προσέγγιση του κράτους δικαίου με την διαβουλευτικού χαρακτήρα μεθοδολογία που εφαρμόζει επί του κράτους δικαίου -και όχι μόνον επί αυτού- η οικονομική διακυβέρνηση της ΕΕ.

Καθόσον το Συμβούλιο ΕΕ είχε υποσχεθεί ότι ο μηχανισμός αιρεσιμότητας δεν θα χρησιμοποιούνταν έως ότου το Δικαστήριο επιβεβαιώσει τη νομιμότητά του, η Επιτροπή «έλαβε το ελεύθερο» να ενεργοποιήσει, για πρώτη φορά τον κανονισμό 2020/2092 εναντίον της Ουγγαρίας, μετά τις ανεπιτυχείς προσφυγές ακυρώσεως της πράξης που είχαν καταθέσει στο ΔΕΕ η ουγγρική και η πολωνική κυβέρνηση.⁸⁶ Η διαδικασία επιβολής των κυρώσεων ξεκίνησε τον Απρίλιο 2022, όταν η Επιτροπή πρότεινε στο Συμβούλιο ΕΕ την αναστολή του 65% των δημοσιονομικών δεσμεύσεων στο πλαίσιο τριών επιχειρησιακών προγραμμάτων του Ταμείου συνοχής (1 ) λόγω «παρατυπιών και συστημικών ελλείψεων» στη διαχείριση και τη χρήση των ευρωπαϊκών κονδυλίων (άρθρο 6§1 του κανονισμού)· η ουγγρική κυβέρνηση ανταποκρίθηκε γρήγορα στις απαιτήσεις της Επιτροπής, λαμβάνοντας μια σειρά μέτρων για την αντιμετώπιση των ανησυχιών σχετικά με τις δημόσιες συμβάσεις, τις συγκρούσεις συμφερόντων και τη διαφθορά, όμως το εκτελεστικό θεσμικό όργανο της Ένωσης θεώρησε ανεπαρκείς τις προσπάθειες της ουγγρικής κυβέρνησης και διατήρησε το αίτημά της για αναστολή της χρηματοδότησης. Το Συμβούλιο ΕΕ, αφού εξέτασε την πρόταση της Επιτροπής τον Δεκέμβριο του 2022, αποφάσισε με ειδική πλειοψηφία να υποστηρίξει την Επιτροπή, πλην όμως, κατ’ εφαρμογή της διακριτικής ευχέρειας που του αναγνωρίζεται από τον κανονισμό (άρθρο 6§11), μείωσε το ποσό της αναστολής χρηματοδότησης στο 55% των τριών αυτών προγραμμάτων, δηλαδή σε 6,3 δις. €, σε «αναγνώριση των μεταρρυθμιστικών προσπαθειών της Ουγγαρίας».⁸⁷

Της εφαρμογής του κανονισμού 2020/2092 επί της Ουγγαρίας είχε προηγηθεί, το 2021, η «δοσοληψία» Ευρωπαϊκής Επιτροπής-Ουγγαρίας επ’αφορμή της απόφασης της ουγγρικής κυβέρνησης να προκηρύξει δημοψήφισμα για την έγκριση νόμου, που υπό το πρόσχημα της απαγόρευσης της «προώθησης» της ομοφυλοφιλίας στα σχολεία δυσκόλευε τη ζωή της συγκεκριμένης κατηγορίας πολιτών. Η ουγγρική κυβέρνηση αρνήθηκε να συζητήσει την τροποποίηση του νόμου που αξίωσε η Επιτροπή, με αποτέλεσμα, άτυπα η Επιτροπή να μεταθέσει κατά τέσσερις μήνες την αξιολόγηση του εθνικού σχεδίου ανάκαμψης και ανθεκτικότητας, έως ότου η κυβέρνηση να αποφασίσει να συνδιαλλαγεί για το περιεχόμενο της επίμαχης νομοθεσίας. Επίσης, το Φεβρουάριο 2022, τόσο η ουγγρική όσο και η πολωνική κυβέρνηση είχαν απειλήσει -χωρίς επιτυχία όμως- να παρεμποδίσουν την ομόφωνη υιοθέτηση κοινής θέσης της ΕΕ για τον Ευρω-Αφρικανικό διάλογο αν η Ένωση δεν εκταμίευε μια πρώτη δόση (ύψους, αντίστοιχα, 5,9 και 7,2 δις €) των χρηματοδοτήσεων του Μηχανισμού ανάκαμψης και ανθεκτικότητας προς τις δυο χώρες. Η Ουγγαρία, περαιτέρω, αύξησε τις «επιδόσεις» της στο “bargaining” με την Ένωση με επίκεντρο την κατάσταση στο πεδίο της δικαιοσύνης και των ατομικών ελευθεριών : τον Ιανουάριο 2024 καταγράφηκε ως ευτράπελο από τον παγκόσμιο Τύπο η πρόταση την οποία, στη διάρκεια συνεδρίασης του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου με αντικείμενο τη χορήγηση ενωσιακής βοήθειας στην Ουκρανία, ο Γερμανός καγκελάριος Olaf Scholz έκανε προς τον Ούγγρο πρωθυπουργό Victor Orbán να «εξέλθει της αίθουσας για να πιεί … καφέ»(!) τη στιγμή που θα διεξαγόταν η ψηφοφορία για την απόφαση χορήγησης της βοήθειας, προς την οποία ο Ούγγρος πολιτικός αντιτασσόταν με απόλυτο τρόπο· η αποχή του Orbán από την ψηφοφορία άνοιξε το δρόμο στην Επιτροπή να χορηγήσει στην Ουγγαρία, δύο μήνες μετά, κονδύλια ύψους 10,3 δις € από το RRF, τα οποία μέχρι τότε δέσμευε εξαιτίας της προβληματικής κατάστασης που επικρατεί στην χώρα στον τομέα των δικαιωμάτων και των ελευθεριών. Ακόμη, στη διάρκεια των πρώτων μηνών του 2025 εκδηλώθηκε μια ακόμη αντίθεση του Ούγγρου πρωθυπουργού, στην απόφαση που επρόκειτο να ληφθεί, από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, με αντικείμενο την «ιδιοποίηση» από τις ενωσιακές και εθνικές αρχές των καταθέσεων ύψους 200 δις € Ρώσων «ολιγαρχών» σε ευρωπαϊκές Τράπεζες, ώστε να χρησιμοποιηθούν για την οικονομική και στρατιωτική βοήθεια στην Ουκρανία: η «εν θερμώ» απόφαση του Βελγίου να ζητήσει από το Συμβούλιο ΕΕ να κινήσει τη διαδικασία του άρθρου 7 ΣΕΕ για την επιβολή κυρώσεων στην Ουγγαρία, γρήγορα έδωσε της θέση της στον πραγματισμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, η οποία ανακοίνωσε ότι αντί της επιβολής κυρώσεων περισσότερο θα πιεστεί η Ουγγαρία να υπαναχωρήσει από την άρνησή της μόλις αποφασίσει να ξεκινήσει έρευνα για παράνομες επιδοτήσεις της Ουγγαρίας και της Κίνας υπέρ της κινεζικής εταιρίας BYD για το μεγάλ εργοστάσιο παραγωγής ηλεκτρικών αυτοκινήτων που κατασκευάζει στην Ουγγαρία.⁸⁸

Την ίδια ημέρα που το Συμβούλιο ΕΕ είχε αποφασίσει να εφαρμόσει επί της Ουγγαρίας τον κανονισμό της αιρεσιμότητας, η Επιτροπή αποφάσισε να αναστείλει την χορήγηση κονδυλίων ύψους 5,8 δις € από τον Μηχανισμό ανάκαμψης και ανθεκτικότητας, δυνάμει των εφαρμοστέων διατάξεων του ιδρυτικού κανονισμού 2021/241. Επ’ αφορμή της αναφοράς αυτής, αξίζει να επισημανθεί η νομική διάσταση του εν λόγω «διπλασιασμού» των νομικών μέσων επιβολής κυρώσεων από την Ένωση σε περίπτωση παραβίασης του κράτους δικαίου από κράτος μέλος.⁸⁹

Κρίσιμη διάταξη του κανονισμού 2021/241 είναι, εν προκειμένω, το άρθρο 22, που επιτρέπει τη μείωση μιας χρηματοδότησης που έχει δοθεί σε κράτος μέλος, την ανάκτηση κάθε ποσού που οφείλεται στον προϋπολογισμό της Ένωσης ή την απαίτηση πρόωρης εξόφλησης ενός δανείου στις ακόλουθες περιπτώσεις: απάτης, διαφθοράς και σύγκρουσης συμφερόντων σε βάρος των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης που δεν διορθώθηκαν από το κράτος μέλος ή σε περίπτωση σοβαρής αθέτησης υποχρέωσης που απορρέει είτε από σύμβαση δανείου είτε από συμφωνία νομικής δέσμευσης κεφαλαίων (άρθρο 22§5, εδάφιο πρώτο). Το πεδίο εφαρμογής του άρθρου 22 του κανονισμού RRF επικαλύπτει μερικώς εκείνο του κανονισμού της αιρεσιμότητας. Πράγματι, τόσο το άρθρο 22 όσο και ο κανονισμός 2020/2092 προορίζονται να εφαρμόζονται στις περιπτώσεις που ένα κράτος μέλος παραλείπει να αποτρέπει και να τιμωρεί την απάτη, τη διαφθορά και τη σύγκρουση συμφερόντων. Ο κανονισμός 2021/241 επανειλημμένα αναφέρεται στην ανάγκη ο Μηχανισμός ανάκαμψης και ανθεκτικότητας να εφαρμόζεται σε συμφωνία με τους δημοσιονομικούς κανόνες που θεσπίζονται βάσει του άρθρου 322 ΣΛΕΕ, ιδιαίτερα με τον κανονισμό της αιρεσιμότητας.⁹⁰ Όπως όμως ήδη έχει επισημανθεί, ο τελευταίος έχει ευρύτερο πεδίο εφαρμογής του κανονισμού RRF, αφού δεν καλύπτει μόνο τις περιπτώσεις απάτης, διαφθοράς και σύγκρουσης συμφερόντων.⁹¹

Η σημασία του «διπλασιασμού» της δυνατότητας επιβολής κύρωσης υπό τους όρους του κανονισμού 2020/2092 με την ειδική διάταξη που περιέχει ο κανονισμός RRF, έχει ιδίως να κάνει με την αποφυγή των αυστηρών και χρονοβόρων διαδικασιών εφαρμογής του κανονισμού της αιρεσιμότητας. Η διαδικασία της αιρεσιμότητας μπορεί να αποβεί μακρόχρονη. Απαιτεί πολυάριθμες ανταλλαγές απόψεων και επικοινωνίες ανάμεσα στο κράτος μέλος και την Επιτροπή, με το Συμβούλιο να αποφασίζει in fine εν είδη «διαιτητή», με ειδική πλειοψηφία. Η περίπτωση της επιβολής κυρώσεων σε βάρος της Ουγγαρίας το Δεκέμβριο 2022, για την οποία έγινε λόγως μόλις προηγουμένως, είναι επιβεβαιωτική αυτού του χαρακτηριστικού του κανονισμού 2020/2092. Αντίθετα, υπό τους όρους του άρθρου 22 του κανονισμού RRF, η Επιτροπή αποφασίζει μόνη της την επιβολή κυρώσεων. Δεσμεύεται, απλώς, να τηρεί την αρχή της αναλογικότητας, με το κράτος μέλος να έχει τη δυνατότητα να υποβάλει τις παρατηρήσεις του πριν από την πραγματοποίηση της μείωσης της χρηματοδότησης ή πριν ζητηθεί η πρόωρη εξόφληση ενός δανείου (άρθρο 22§5, δεύτερο εδάφιο). Εύλογα, όμως, η προσφυγή της Επιτροπής στη χρήση του άρθρου 22 του κανονισμού 2021/241 δεν μπορεί να επιφυλάσσεται παρά μόνο για τις χρηματοδοτήσεις που γίνονται υπό τους όρους του RRF. Ο κανονισμός της αιρεσιμότητας εμφανίζεται να έχει επικουρικό χαρακτήρα, γεγονός που προκύπτει από το άρθρο 6§1 αυτού και που επιβεβαιώνεται από τα Συμπεράσματα του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου της 10-11 Δεκεμβρίου 2020.⁹² Η Επιτροπή, πάλι, στις κατευθυντήριες οδηγίες που εξέδωσε το 2022 για την εφαρμογή του κανονισμού της αιρεσιμότητας τονίζει ότι όταν διαπιστώνει ότι υπάρχουν εύλογοι λόγοι να θεωρήσει ότι πληρούνται οι προϋποθέσεις για λήψη μέτρων δυνάμει του κανονισμού, προτού προχωρήσει σε κίνηση της διαδικασίας εξετάζει «αν άλλες διαδικασίες που προβλέπονται στην ενωσιακή νομοθεσία για την προστασία του προϋπολογισμού της Ένωσης δεν θα ήταν καταλληλότερες για την αποτελεσματική προστασία του προϋπολογισμού της Ένωσης», μνημονεύοντας ρητά, στη συνέχεια, ως τέτοια «άλλη» διαδικασία, τον «Μηχανισμό ΑΑ», πολλώ δε μάλλον που -συμπληρώνει- καθόσον «ορισμένα σχέδια ανάκαμψης και ανθεκτικότητας περιλαμβάνουν μέτρα που σχετίζονται άμεσα με ζητήματα κράτους δικαίου», η «ικανοποιητική εκπλήρωση» αυτών των σχεδίων «είναι αναγκαία για την αποδέσμευση των πληρωμών στο πλαίσιο του Μηχανισμού ΑΑ».⁹³

Λαμβάνοντας υπόψη την απλουστευμένη διαδικασία του άρθρου 22 του κανονισμού RRF σε σχέση με τη διαδικασία του κανονισμού 2020/2092, το ερώτημα που ανακύπτει είναι εάν η Επιτροπή, εφαρμόζοντας την πρώτη διαδικασία, δεσμεύεται να σέβεται τις προϋποθέσεις που έθεσε το ΔΕΕ με τις αποφάσεις του της 16^ης Φεβρουαρίου 2022 επί της νομιμότητας του κανονισμού της αιρεσιμότητας, όσον αφορά την εφαρμογή αυτού του κανονισμού. Είτε εφαρμόζεται το άρθρο 22 είτε ο κανονισμός 2020/2092, πρόκειται για αιρεσιμότητα που αποσκοπεί στην εξασφάλιση του σεβασμού του ενωσιακού δικαίου. Το Δικαστήριο, στις αποφάσεις της 16^ης Φεβρουαρίου 2022 έκρινε ότι ο κανονισμός έχει σκοπό την προστασία του προϋπολογισμού της Ένωσης έναντι επιζήμιων σε βάρος του συνεπειών «οι οποίες απορρέουν κατά τρόπο επαρκώς άμεσο» από παραβιάσεις των αρχών του κράτους δικαίου σε ένα κράτος μέλος, και «όχι την επιβολή κυρώσεων, αυτή καθεαυτήν, για τέτοιες παραβιάσεις».⁹⁴ Επομένως, για να «τιμωρηθεί» ένα κράτος συνεπεία των παραβιάσεων του κράτους δικαίου, αυτές πρέπει «να επηρεάζουν ή (να) απειλούν σοβαρά να επηρεάσουν τη χρηστή δημοσιονομική διαχείριση του προϋπολογισμού της Ένωσης ή την προστασία των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης κατά τρόπο επαρκώς άμεσο».⁹⁵ Ως εκ τούτου, τα «κατάλληλα μέτρα» του άρθρου 5§1 του κανονισμού 2020/2092 «επιβάλλεται να αρθούν εφόσον εκλείψει ο αντίκτυπος στην εκτέλεση του προϋπολογισμού, ακόμη και αν εξακολουθούν οι διαπιστωθείσες παραβιάσεις των αρχών του κράτους δικαίου από το κράτος μέλος».⁹⁶ Καθώς το άρθρο 22 του κανονισμού 2021/241 είναι ενταγμένο στην ενότητα «Προστασία των οικονομικών συμφερόντων της Ένωσης» της πράξης, θα μπορούσε να γίνει δεκτό ότι η Επιτροπή οφείλει να σέβεται τη διπλή προϋπόθεση που έθεσε το ΔΕΕ : την ύπαρξη προσβολής ή απειλής προσβολής του προϋπολογισμού της Ένωσης ή των οικονομικών συμφερόντων της και ενός επαρκώς άμεσου συνδέσμου ανάμεσα στις χρηματοδοτήσεις του RRF και την παραβίαση μιας από τις αρχές του κράτους δικαίου, πολλώ δε μάλλον που η απαίτηση του «επαρκώς άμεσου» συνδέσμου κάθε άλλο παρά άγνωστη είναι στη νομολογία του Δικαστηρίου.⁹⁷

VΙ

Ο ενωσιακός δικαστής μπροστά στην πολιτικοποίηση της επιβολής κυρώσεων επί των εκτροπών του κράτους δικαίου σε κράτος μέλος

Δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι η Επιτροπή, αφού προηγουμένως είχε εγκρίνει, το 2021, τα εθνικά σχέδια ανάκαμψης και ανθεκτικότητας τόσο της Ουγγαρίας όσο και της Πολωνίας, στη συνέχεια δεν αποδέσμευε κονδύλια του RRF υπέρ των δύο χώρων επειδή έκανε χρήση της διαδικασίας του άρθρου 22 του κανονισμού 2021/24 ή -το πιθανότερο- επειδή άσκησε, άτυπα, παρελκυστική τακτική, επικαλούμενη διοικητικές εμπλοκές και δυσχέρειες, κι ενώ σε κάθε περίπτωση υπέβοσκε η έντονα κριτική στάση του εκτελεστικού θεσμικού οργάνου της ΕΕ απέναντι στις δυο χώρες μέλη εξαιτίας της αρνητικής πολιτικής τους στις ενωσιακές αξιώσεις για σεβασμό του κράτους δικαίου στο εσωτερικό τους.⁹⁸ To βέβαιο είναι ότι το ήδη αναφερθέν «επεισόδιο» της αποχής του Ούγγρου πρωθυπουργού Orbán από τη συνεδρίαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Ιανουαρίου 2024, που «διευκόλυνε» την ομόφωνη απόφαση των παρόντων (;) κρατών μελών να χορηγήσουν οικονομική και στρατιωτική βοήθεια στην Ουκρανία, και η «ανταμοιβή» του από την Επιτροπή για τη στάση του εκείνη με τη μορφή της αποδέσμευσης των κονδυλίων χρηματοδότησης της Ουγγαρίας από τον Μηχανισμό ανάκαμψης και ανθεκτικότητας, προσλήφθηκαν με εξαιρετικά αρνητικό τρόπο από το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, η επιτροπή του οποίου για τις νομικές υποθέσεις (CoJur) αποφάσισε, τον Μάρτιο 2024, να προσβάλει με προσφυγή ακυρώσεως ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου τη σχετική απόφαση της Επιτροπής, καταγγέλλοντας, ταυτόχρονα, τον «εκβιασμό» (blackmail) του Ούγγρου πολιτικού σε βάρος της Ένωσης.⁹⁹

Περισσότερο επεισοδιακή και, αναντίλεκτα, νομικά ενδιαφέρουσα ήταν η πρόταση της Επιτροπής της 1^ης Ιανουαρίου 2022 προς το Συμβούλιο να αποδεσμευτούν υπέρ της Πολωνίας κονδύλια ύψους 36 δις € από το Μηχανισμό ανάκαμψης και ανθεκτικότητας, σύμφωνα με τους όρους του πολωνικού σχεδίου ανάκαμψης και ανθεκτικότητας που είχαν εγκριθεί από την Επιτροπή, με δικαιολογητική βάση τη δημοσιοποίηση από τον αρχηγό του κράτους σχεδίου νόμου, βάσει του οποίου θα καταργούνταν το πειθαρχικό τμήμα του Ανώτατου Δικαστηρίου, που η ύπαρξή και η επιζήμια για την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης λειτουργία του είχαν κυρωθεί με αλλεπάλληλες αποφάσεις του ΔΕΕ ένα χρόνο πριν.¹⁰⁰ Η γνωστοποίηση του προεδρικού νομοσχεδίου προκάλεσε την κατηγορηματική αντίθεση τόσo της φιλελεύθερης δημοκρατικής αντιπολίτευσης στο PiS όσο και των εθνικών ενώσεων δικαστών, σύμφωνα με τους οποίους το κείμενο υπολειπόταν κατά πολύ των προϋποθέσεων που συνάγονταν από τις αποφάσεις του ΔΕΕ ότι πρέπει να συντρέχουν ώστε να υπάρξει συμμόρφωση της Πολωνίας στην έννομη τάξη της Ένωσης (άρθρο 19§1, εδ. β ΣΕΕ και 47, εδ. β ΧΘΔ/ΕΕ).¹⁰¹ Από την άλλη μεριά, η Επιτροπή εμφανίστηκε με την απόφασή της αυτή να υποκύπτει στη νέα γεωπολιτική συγκυρία: ο ρωσοουκρανικός πόλεμος που ξέσπασε το Φεβρουάριο 2022 κατέστησε την Πολωνία, η οποία έκτοτε υποδέχθηκε στο έδαφός της σχεδόν 1,5 εκατομμύρια πρόσφυγες, απαραίτητο εταίρο στη συνολική εξωτερική πολιτική της ΕΕ.¹⁰² Όμως, είτε με τη μία είτε με την άλλη δικαιολογία, η πρόταση της Επιτροπής, πέραν του ότι συνάντησε άμεση και ασυνήθιστη αντίσταση εντός του κολλεγίου των Επιτρόπων (πέντε μέλη του, συμπεριλαμβανομένων δύο αντιπροέδρων της Επιτροπής, ψήφισαν εναντίον της πρότασης ή υπέβαλαν γραπτές ανησυχίες), παρήγαγε το στρεβλό αποτέλεσμα της χορήγησης σε μεμονωμένο κράτος μέλος -την Πολωνία- οικονομικών κινήτρων ώστε να συμμορφωθεί σε προϋφιστάμενες και γενικής ισχύος νομικές υποχρεώσεις, οι οποίες δεσμεύουν όλα τα κράτη μέλη και για τα οποία δεν προβλέφθηκε καμία οικονομική ανταμοιβή.¹⁰³

Το Συμβούλιο ΕΕ , με εκτελεστική απόφαση που έλαβε στις 22 Ιουνίου 2022, ενέκρινε την πρόταση της Επιτροπής και λίγε εβδομάδες αργότερα τέσσερις ευρωπαϊκές ενώσεις δικαστών, μέλη των οποίων είναι και οι ενώσεις Πολωνών δικαστών, προσέβαλαν ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου της ΕΕ με αίτηση ακυρώσεως την απόφαση του Συμβουλίου, θεωρώντας ότι τα τρία «ορόσημα» (milestones) που θέτει η απόφαση του Συμβουλίου σχετικά με τις μεταρρυθμίσεις στο δικαστικό σύστημα της Πολωνίας (μέτρα ενίσχυσης της ανεξαρτησίας και της αμεροληψίας των Πολωνών δικαστών, δικαστές σε βάρος των οποίων εκδόθηκαν αποφάσεις του πειθαρχικού τμήματος του ανώτατου δικαστηρίου να έχουν τη δυνατότητα πρόσβασης σε διαδικασία επανεξέτασης των αποφάσεων αυτών, ίδρυση δικαστηρίου «υπό την έννοια του άρθρου 19§1, εδ. β ΣΕΕ» που θα επανεξετάζει τις αποφάσεις του πειθαρχικού οργάνου), τα οποία πρέπει να εκπληρώσει η Πολωνία ώστε να εισπράξει τα προβλεφθέντα κονδύλια, δεν είναι συμβατά με το δίκαιο της ΕΕ, αφού ορίζονται πολύ ελαστικά, επιτρέποντας στην Πολωνία να μη συμμορφωθεί με τη νομολογία του Δικαστηρίου σχετικά με το κράτος δικαίου και την αποτελεσματική δικαστική προστασία. Το Γενικό Δικαστήριο απέρριψε την προσφυγή ως απαράδεκτη, με διάταξη της 4^ης Ιουνίου 2024.¹⁰⁴ Την εκλογίκευση που έχει συνεισφέρει η νομολογία του Δικαστηρίου στο εμπόδιο το οποίο εγείρει η Συνθήκη στην πρόσβαση των φυσικών ή νομικών προσώπων στο ένδικο βοήθημα της προσφυγής ακυρώσεως ενωσιακής πράξης κατά το άρθρο 263, εδ. δ ΣΛΕΕ (το πρόσωπο πρέπει να είναι αποδέκτης της πράξης ή αυτή να τον αφορά άμεσα και ατομικά ή η πράξη αν είναι κανονιστικού χαρακτήρα να το αφορά ατομικά χωρίς να περιλαμβάνει εκτελεστικά μέτρα) όταν η προσφυγή ασκείται από ένωση προσώπων, σύμφωνα με την οποία -μεταξύ άλλων- θα πρέπει, για να καταστεί παραδεκτή η προσφυγή, τα ίδια τα φυσικά πρόσωπα-μέλη της ένωσης να νομιμοποιούνταν να ασκήσουν παραδεκτώς την προσφυγή, το Γενικό Δικαστήριο την εφάρμοσε μεν με συνέπεια, πλην όμως κατά τρόπο που μετρίαζε το κανονιστικό βεληνεκές της εκτελεστικής απόφασης του Συμβουλίου.

Πράγματι, ο ενωσιακός δικαστής, προκειμένου να κρίνει αν η εκτελεστική απόφαση του Συμβουλίου, με το δεύτερο «ορόσημό» της που διελάμβανε ότι οι Πολωνοί δικαστές σε βάρος των οποίων είχαν εκδοθεί πειθαρχικές αποφάσεις θα πρέπει να έχουν τη δυνατότητα πρόσβασης σε διαδικασία επανεξέτασης των αποφάσεων αυτών, αφορούσε ατομικά τον καθένα από τους εν λόγω Πολωνούς δικαστές οι οποίοι ήταν μέλη της προσφεύγουσας ένωσης, διέταξε ότι η απόφαση του Συμβουλίου «δεν επέβαλε κατά τρόπο οριστικό, στο εν λόγω κράτος μέλος, συγκεκριμένες υποχρεώσεις στις σχέσεις του με τους δικαστές σε βάρος των οποίων έχουν εκδοθεί πειθαρχικές αποφάσεις»· συνεπώς, σύμφωνα με τη δικαστική διάταξη, η προσβαλλόμενη απόφαση δεν είχε ως αποτέλεσμα οι Πολωνοί δικαστές τους οποίους αφορούσαν οι πειθαρχικές αποφάσεις να μπορούν να υπαχθούν στις προϋποθέσεις του δεύτερου «ορόσημου» της εκτελεστικής απόφασης του Συμβουλίου, ούτε η εν λόγω πράξη της Ένωσης εγκαθίδρυε «συγκεκριμένο κανόνα άμεσα εφαρμοστέο στην περίπτωσή τους».¹⁰⁵

Περαιτέρω, η διάταξη του ενωσιακού δικαστηρίου, με σκοπό και σε συνέπεια με την πάγια νομολογία του ΔΕΕ να εξετάσει μήπως η επίδικη πράξη, καθόσον στρέφονταν εναντίον της μια ένωση προσώπων που εκπροσωπούσε όλους τους Πολωνούς δικαστές, όπως και τους δικαστές όλων των υπόλοιπων κρατών μελών της Ένωσης, «άμεσα επηρέαζε» όλα αυτά τα φυσικά πρόσωπα, κατέληξε σε αρνητικό πόρισμα εν προκειμένω, με τρόπο όμως που υπονόμευε την εν λόγω πάγια νομολογία του Δικαστηρίου. Πρόκειται, εδώ, για τις αποφάσεις του Δικαστηρίου με τις οποίες δόθηκε η δυνατότητα σε δικαστήρια κρατών μελών να αρνούνται την εκτέλεση ευρωπαϊκών ενταλμάτων σύλληψης εκδοθέντων από πολωνικά δικαστήρια, καθόσον στο πλαίσιο της πολωνικής έννομης τάξης τα θεμελιώδη δικαιώματα των εκζητούμενων υπήρχαν εύλογες πιθανότητες να μην καθίσταντο σεβαστά εξαιτίας του κλονισμού της ανεξαρτησίας και της αμεροληψίας της πολωνικής δικαιοσύνης. Επί παραδείγματι, το Δικαστήριο έχει κρίνει ότι η δικαστική αρχή της εκτέλεσης ευρωπαϊκού εντάλματος σύλληψης η οποία καλείται να αποφασίσει για την παράδοση προσώπου καταδικασμένου σε στερητική της ελευθερίας ποινή, μπορεί να αρνηθεί την έκδοση του προσώπου αυτού αν διαπιστώσει ότι συντρέχουν «σοβαροί και αποδεδειγμένοι λόγοι» για να θεωρηθεί ότι εξαιτίας της έλλειψης ανεξαρτησίας και αμεροληψίας του δικαστηρίου έκδοσης του εντάλματος σύλληψης «έχει προσβληθεί το θεμελιώδες δικαίωμα του προσώπου σε δίκαιη δίκη ενώπιον ανεξάρτητου και αμερόληπτου δικαστηρίου (…) το οποίο κατοχυρώνεται στο άρθρο 47, δεύτερο εδάφιο ΧΘΔ/ΕΕ».¹⁰⁶ Το Γενικό Δικαστήριο, στο επιχείρημα των προσφευγουσών ενώσεων ότι η υπονόμευση του κράτους δικαίου σε ένα κράτος μέλος «μπορεί να έχει άμεσα αποτελέσματα στη δυνατότητα των δικαστών των άλλων κρατών να ασκούν προσηκόντως τα καθήκοντά τους», απάντησε ότι οι εκτιμήσεις αυτές, «όσο σημαντικές κι αν είναι από πολιτική άποψη» (!) «δεν είναι ικανές να αποδείξουν ότι η προσβαλλόμενη απόφαση παράγει άμεσα αποτελέσματα επί της νομικής κατάστασης των δικαστών των άλλων κρατών μελών» ούτε των λοιπών Πολωνών δικαστών.¹⁰⁷

Προφανώς για το Γενικό Δικαστήριο, η προηγούμενη νομολογία του Δικαστηρίου, την οποία υπαινίχθηκαν οι προσφεύγουσες ευρωπαϊκές ενώσεις δικαστών, δημιούργησε ένα απλό «πολιτικό» προηγούμενο και όχι ό,τι, δι’ αυτής, πράγματι συνέβη: διαμορφώθηκε, κανονιστικά, η κατάσταση των «συστημικών πλημμελειών» του κράτους δικαίου στο εσωτερικό χώρας μέλους, που δικαιολογεί την αυξημένη προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων των προσώπων τα οποία υπόκεινται στην εν λόγω εθνική δικαιοδοσία.¹⁰⁸ Η αδιαφορία που το Γενικό Δικαστήριο επέδειξε στην κατάσταση των «συστημικών πλημμελειών» που πλήττουν τη δικαιοσύνη στην Πολωνία, την οποία ρητά επικαλέστηκαν οι προσφεύγουσες ενώσεις,¹⁰⁹ ήταν υποδειγματική: επιστεγάστηκε με την κρίση του, που υποστηρίχτηκε από μια νομολογία του ΔΕΕ η οποία -όμως- δεν προήλθε από αποφάσεις που δίκαζαν επί της προστασίας των θεμελιωδών δικαιωμάτων των προσώπων,¹¹⁰ ότι ναι μεν οι περιοριστικές προϋποθέσεις του παραδεκτού της προσφυγής ακυρώσεως κατά το άρθρο 263, εδ. δ ΣΛΕΕ πρέπει να ερμηνεύονται με γνώμονα το θεμελιώδες δικαίωμα των προσώπων σε αποτελεσματική δικαστική προστασία, τούτο, ωστόσο, «δεν πρέπει να καταλήγει σε κατάργηση των προϋποθέσεων αυτών, οι οποίες προβλέπονται ρητώς από τη Συνθήκη».¹¹¹

Τέλος, τον δρόμο που άνοιξαν οι αποφάσεις του Συμβουλίου και της Επιτροπής του 2022 σχετικά με την αποδέσμευση υπέρ της Πολωνίας των κονδυλίων του RRF, τον συνέχισε η Επιτροπή, με την κατάργηση του Μηχανισμού Ελέγχου και Συνεργασίας (του CVM) για τη Ρουμανία, ο οποίος είχε εγκαθιδρυθεί την επαύριο της προσχώρησης της Ρουμανίας -όπως και της Βουλγαρίας- στην Ένωση με σκοπό την υποβοήθηση της μεταρρύθμισης του εγχώριου δικαστικού συστήματος, την προβληματική κατάσταση του οποίου, από τη σκοπιά της ανεξαρτησίας του και της αποτελεσματικότητάς του, η Επιτροπή είχε στηλιτεύσει ήδη πριν οριστικοποιηθεί η ένταξη στην ΕΕ των δυο χωρών.¹¹² Η κατάργηση του CVM υλοποιήθηκε με την απόφαση υπ’ αριθ. 2023/1786 της Επιτροπής, η οποία, στην πράξη, κατάργησε την ιδρυτική απόφαση υπ’ αριθ. 2006/928 του CVM. Κι αυτή η ενωσιακή απόφαση, με την οποία ένα κράτος μέλος «ελαφρύνεται» από την πίεση που του ασκούν τα θεσμικά όργανα της Ένωσης στο πεδίο του κράτους δικαίου, προσβλήθηκε ενώπιον του Γενικού Δικαστηρίου, με προσφυγή ακυρώσεως, από επαγγελματική ένωση Ρουμάνων εισαγγελέων, σκοπός της οποίας είναι η διασφάλιση του σεβασμού της αξίας του κράτους δικαίου στη Ρουμανία, που υποστήριζε ότι η κατάργηση του CVM θα επηρεάσει άμεσα τα μέλη της, καθόσον, ελλείψει του μηχανισμού αυτού, θα είναι περισσότερο εκτεθειμένα σε παράνομες πειθαρχικές ενέργειες. Το Γενικό Δικαστήριο απέρριψε ως απαράδεκτη και αυτή την προσφυγή, με διάταξη της 3^ης Φεβρουαρίου 2025,¹¹³ εγείροντας ερωτήματα για τη συνεπή ερμηνεία που κάνει στη νομολογία του Δικαστηρίου.

Πράγματι, οι Ρουμάνοι εισαγγελείς, διαμαρτυρόμενοι ότι με την κατάργηση της ιδρυτικής απόφασης του CVM θα στερούνταν τη δυνατότητα που υποτίθεται ότι τους παρείχε αυτός ο ενωσιακός μηχανισμός να αποκρούουν τις εναντίον τους πειθαρχικές διώξεις, επικαλούνταν απόφαση του Δικαστηρίου του 2021, με την οποία, επί προσφυγής επαγγελματικής ένωσης Ρουμάνων δικαστών που ισχυρίζονταν ότι σειρά μεταρρυθμίσεων του δικαστικού συστήματος της χώρας δεν ήταν σύμφωνες με τους «στόχους αναφοράς» των μεταρρυθμίσεων τους οποίους όριζε η απόφαση 2006/928 στον τομέα του πειθαρχικού δικαίου των δικαστών, το Δικαστήριο είχε μεταξύ άλλων αποφασίσει ότι οι συγκεκριμένοι «στόχοι αναφοράς» είναι διατυπωμένοι «με σαφήνεια και ακρίβεια, χωρίς να συνοδεύονται από οποιαδήποτε προϋπόθεση» και, επομένως, είναι διατάξεις αμέσου αποτελέσματος.¹¹⁴ Όμως, το Γενικό Δικαστήριο, με τη διάταξη του 2025 επέλεξε να ανατρέξει στην απόφαση Van Gend en Loos του 1963 και την μετέπειτα εφαρμογή της από το ΔΕΚ, για να διαγνώσει -ορθά- ότι άμεσο αποτέλεσμα διάταξης του παραγώγου δικαίου δεν είναι μόνον αυτό που επαγγέλλεται η απόφαση Van Gend en Loos (η δημιουργία, από τη κοινοτική διάταξη που είναι σαφής, ακριβής και απαλλαγμένη αιρέσεων, δικαιωμάτων υπέρ των ιδιωτών, τα οποία αυτοί θα είναι σε θέση να προβάλλουν έναντι του κράτους που παραβιάζει τη διάταξη), αλλά είναι και η επικλησιμότητα της κοινοτικής διάταξης εναντίον κάθε εθνικής διάταξης που δεν είναι σύμφωνη με αυτή,¹¹⁵ συνάγοντας όμως από την εν λόγω δεύτερη εκδοχή του αμέσου αποτελέσματος την «τρίτη», δική του εκδοχή, ότι η κοινοτική διάταξη με τα δεδομένα χαρακτηριστικά απλώς «γεννά την εξουσία του εθνικού δικαστή να αφήνει ανεφάρμοστη κάθε εθνική ρύθμιση ή νομολογία που αντίκειται στο δίκαιο της Ένωσης».¹¹⁶ Ακολούθως, το Γενικό Δικαστήριο αποφάνθηκε ότι αυτήν ακριβώς την εκδοχή του αμέσου αποτελέσματος είχε κατά νού το Δικαστήριο όταν με την απόφασή του του 2021 έκρινε ότι οι «στόχοι αναφοράς» της απόφασης της Επιτροπής του 2006 ήταν «σαφείς, ακριβείς και απαλλαγμένοι προϋποθέσεων»· κατ’ επέκταση, σύμφωνα με το Γενικό Δικαστήριο, οι εν λόγω διατάξεις του 2006 δεν δημιουργούσαν δικαιώματα υπέρ των Ρουμάνων εισαγγελέων, ούτε επηρέαζαν τη νομική τους κατάσταση, σε τελική δε ανάλυση, αφού η καταργούμενη απόφαση δεν περιείχε διατάξεις αμέσου αποτελέσματος, ούτε η προσβαλλόμενη απόφαση της Επιτροπής του 2023 που την κατάργησε θα ήταν νοητό να θεωρείται ότι επηρεάζει τη νομική κατάσταση των μελών της προσφεύγουσας επαγγελματικής ένωσης ούτε ότι αφορά τα συγκεκριμένα πρόσωπα «άμεσα», όπως αντίθετα επιτάσσει το άρθρο 263, εδ. δ ΣΛΕΕ προκειμένου να κηρυχθεί παραδεκτή η προσφυγή ακυρώσεως. Πάντως, η διάταξη του 2025 του Γενικού Δικαστηρίου ήταν συνεπής προς τη συναφή απόφαση του Δικαστηρίου του 2021, κατά το ότι «χρύσωσε το χάπι» του απαραδέκτου της προσφυγής των εισαγγελέων, με το να επιβεβαιώσει την απόφαση του Δικαστηρίου του 2021 με την οποία αναγνωρίστηκε η επικλησιμότητα από τους ιδιώτες του άρθρου 19, εδ. β ΣΕΕ: οι Ρουμάνοι εισαγγελείς μπορούν, για να αντιμετωπίσουν δικαστικά τις άδικες -κατά την κρίση τους- πειθαρχικές διώξεις που υφίστανται, να επικαλούνται τη δικαστική προστασία που τους παρέχει το άρθρο 19, εδ. β ΣΕΕ, υπό την έννοια ότι «έναντι αυτών» απορρέει από την εν λόγω ρήτρα της Συνθήκης η υποχρέωση του κράτους μέλους να θεσπίζει τα ένδικα βοηθήματα και μέσα που είναι αναγκαία για να διασφαλίζεται η πραγματική δικαστική προστασία στους τομείς που διέπονται από το δίκαιο της Ένωσης.¹¹⁷

VΙΙ

Συμπερασματικά: η ευρωπαϊκή επίνευση στην αγωνία και τους αγώνες για τη δημοκρατία και το κράτος δικαίου στην εθνική κλίμακα

Ταύτιση του κράτους δικαίου με το δικαστικό σύστημα και την ανεξαρτησία της δικαιοσύνης εντός του κράτους μέλους· ουσιαστική –‘τετράπτυχη’- νοηματοδότηση από την Ένωση του κράτους δικαίου ως συστατικού στοιχείου της φιλελεύθερης δημοκρατίας και ως αντίπαλο δέος στην άνοδο του λαϊκισμού και των υπονομεύσεων της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης στα κράτη μέλη· αφοσίωση των εθνικών δικαστικών συστημάτων στο στόχο της οικονομικής μεγέθυνσης, με τη «συνηγορία» του ενωσιακού δικαστή· ευρωπαϊκές κυρώσεις επί των εκτροπών του εθνικού κράτους δικαίου, σε διελκυστίνδα μεταξύ της τήρησης του δικαίου και της εξυπηρέτησης πολιτικών σκοπιμοτήτων…

Αυτή είναι μια σύντομη, επιλεκτική και καταληκτική «απογραφή» των ψηφίδων που συνθέτουν το «παζλ» της αντίληψης της Ένωσης για το κράτος δικαίου, την οποία «έργω και λόγω» εμφυσά στα κράτη μέλη. Το ετερόκλιτο των ψηφίδων αυτών, εξ αρχής προτάθηκε από τη μελέτη να αρθεί, όπως και οι ψηφίδες να ομογενοποιηθούν, μέσα από την υπαγωγή τους στο θεσμικό επίτευγμα της ευρωπαϊκής οικονομικής διακυβέρνησης. Ο ανήσυχος και απαιτητικός αναγνώστης θα διερωτηθεί ποια υπεραξία η έννοια του κράτους δικαίου, όπως την αντιλαμβάνεται και τη νοηματοδοτεί η Ένωση, συνεισφέρει στις υποκείμενες σε αυτήν έννοιες και καταστάσεις (στη δημοκρατία, στην ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, στην πρόσβαση των ιδιωτών σε δίκαιη δίκη, στην προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων…), από τη στιγμή που η κάθε μια από αυτές περιβάλλεται με τη δική της νομιμοποίηση, έχει γερά ερείσματα στο θετό δίκαιο και επιτελεί τον προορισμό της με τα δικά της μέσα νομικής και πολιτικής δράσης. Εξάλλου, η ίδια η έννοια του κράτους δικαίου και η νοηματοδότησή της είναι αφ’ εαυτές, ανεξάρτητα δηλαδή από την ευρωπαϊκή εκφορά τους, «εναλλάξιμες» (interchargeables) με άλλους θεμελιώδεις κανόνες του δημοσίου δικαίου και, πέραν αυτού, της πολιτικής επιστήμης.¹¹⁸ Ποια είναι, άραγε, η ελκτική δύναμη, η ελκυστικότητα του κράτους δικαίου, ειδικά όπως την προωθεί στο κράτος μέλος η Ένωση με όλα, ανεξαιρέτως, τα θεσμικά της όργανα (στα οποία, κατά το άρθρο 13§1 ΣΕΕ, περιλαμβάνεται και το Δικαστήριο);

H ευρωπαϊκή αντίληψη του κράτους δικαίου που δοκιμάζεται στους κόλπους του εθνικού κράτους, η ρητορεία της Ένωσης επ’ αυτής και η εφαρμογή της στην πράξη, είναι ο τρόπος και το μέσο με τα οποία η ίδια η Ένωση επιβεβαιώνεται ως δημοκρατία. Από πολλές και διαφορετικές μεταξύ τους απόψεις, η δημοκρατική Ευρώπη δεν αποτελεί το διπλασιασμό της δημοκρατίας, όπως αυτή βιώνεται στο εθνικό κράτος. Μια από τις τυπολογίες της ευρωπαϊκής δημοκρατίας είναι εκείνη της «μη εκλογικής δημοκρατίας» (non–majoritarian democracy, démocratie non-électorale), σε αναντιστοιχία με την «εκλογική δημοκρατία» του εθνικού κράτους.¹¹⁹ Όλοι οι θεσμοί της Ένωσης, παρά την μη εκλογή τους -άμεσα ή έμμεσα- από τον (ανύπαρκτο) δήμο, νομιμοποιούνται στη συνείδηση των πολιτών, επειδή οι ευρωπαίοι πολίτες έχουν τη βαθιά πεποίθηση –η οποία δεν εκδηλώνεται πάντα στις σαφείς προτιμήσεις που εκφράζουν εντός του εκλογικού κύκλου– ότι είναι αποτελεσματικοί στην προστασία των δικαιωμάτων και στην προώθηση της ευημερίας. Επομένως, δεν πρόκειται για το ότι οι υπερεθνικοί θεσμοί είναι νομιμοποιημένοι παρά το γεγονός ότι δεν είναι αιρετοί, αλλά ότι ακριβώς επειδή δεν είναι αιρετοί είναι, ως εκ τούτου, σε θέση να προστατεύουν τα δικαιώματα των «ολίγων» και, μερικές φορές, τα δικαιώματα των «πολλών» έναντι των «ολίγων». Φυσικά, όπως συμβαίνει σε κάθε γραφειοκρατία, τα μη εκλεγμένα όργανα μπορεί να έχουν τα δικά τους συμφέροντα ούτε είναι απρόσβλητα από πιέσεις που μπορούν να ασκηθούν επάνω τους από ιδιωτικά συμφέροντα και lobbies. Ωστόσο, μπορεί να είναι σε καλύτερη θέση από τα αιρετά όργανα να λαμβάνουν υπόψη το γενικό συμφέρον της κοινότητας, δεδομένου ότι οι εκλεγμένοι αντιπρόσωποι συχνά υποκινούνται από βραχυπρόθεσμες εκτιμήσεις που συνδέονται με τις ανάγκες του εκλογικού σώματος.

Τα μεγέθη που μόλις μνημονεύτηκαν και οι συνακόλουθοι χαρακτηρισμοί, δεν πρέπει να ξενίσουν όποιον/α εξοικειώνεται με την επέκταση της Ευρώπης των αριθμών, των δεικτών και των ποσοτικών συγκρίσεων στο πεδίο του κράτους δικαίου, για την οποία αφιερώθηκε μεγάλο μέρος της ανάλυσης που προηγήθηκε. Έτσι, μια νέα τυπολογία αρμόζει στην ευρωπαϊκή δημοκρατία, ως «δημοκρατία των ολίγων». Ο χαρακτηρισμός «δημοκρατία των πολλών» αρμόζει, αυτονόητα, στο εθνικό κράτος. Η ευρωπαϊκή δημοκρατία είναι δέσμια των περιορισμένων, αλλά συγκεκριμένων αρμοδιοτήτων που της «ανατίθενται» -ή της «απονέμονται» σύμφωνα με την ελληνόγλωσση εκδοχή της Συνθήκης- από το εθνικό κράτος βάσει της Συνθήκης (άρθρο 4§1 ΣΕΕ, άρθρο 2§1 ΣΛΕΕ), που εκ των πραγμάτων περιορίζει το εύρος του προσωπικού πεδίου εφαρμογής των νομικών κανόνων και των πολιτικών της ΕΕ. Ωστόσο, είναι αυτή η «δημοκρατία των ολίγων» που με όπλο τη δική της, ουσιαστική προσέγγιση του κράτους δικαίου δρα πολλαπλασιαστικά στο εσωτερικό των κρατών μελών, των «δημοκρατιών των πολλών», προτρέποντας ή επιβάλλοντας μεταρρυθμίσεις και βελτιώσεις στη δομή του δημοκρατικού πολιτεύματος, επικεντρωμένες στην ανεξαρτησία της δικαιοσύνης, στην ποιότητα και την αποδοτικότητά της. Υπό αυτή τη γωνία αν δει κάποιος/α τα πράγματα, μπορεί να ερμηνεύσει τις αποφάσεις του Συμβουλίου και της Επιτροπής να αποδεσμεύσουν τις χρηματοδοτήσεις του RRF προς την Πολωνία σε μια περίοδο που ακόμη κυβερνούσε ο αυταρχικός μηχανισμός του PiS, ως διείσδυση της «δημοκρατίας των ολίγων» σε μια «δημοκρατία των πολλών», ως κρίσιμη επίδραση στις τύχες της. Δεν είναι εξάλλου κρυφό ότι η Ευρωπαϊκή Επιτροπή χρηματοδότησε με διακριτικότητα αλλά και με συστηματικότητα πολωνικές οργανώσεις της κοινωνίας πολιτών που αγωνίζονταν να απομακρύνουν από την κυβερνητική εξουσία, μέσα από τις δημοκρατικές διαδικασίες, το κομματικό καθεστώς του PiS, συμβάλλοντας έτσι στη νίκη του συνασπισμού των φιλελεύθερων πολιτικών δυνάμεων με την Αριστερά στις βουλευτικές εκλογές του Οκτωβρίου 2023.¹²⁰ Όσον δε αφορά, και πάλι, την αποδέσμευση των ευρωπαϊκών κονδυλίων υπέρ της Πολωνίας, το ΔΕΕ δεν θα μπορούσε να αποφασίσει «ελαφρά τη καρδία» υπέρ των Πολωνών δικαστών, που όσο εύλογη κι αν ήταν η εναντίωσή τους στις συγκεκριμένες ευρωπαϊκές αποφάσεις, άλλο τόσο δεν νομιμοποιούνταν να στερήσουν από το σύνολο των Πολωνών πολιτών την πρόσβαση στα υλικά μέσα διατήρησης της ευημερίας τους.

Η πολλαπλασιαστική δράση της ενωσιακής προσέγγισης του κράτους δικαίου και των πραγματοποιήσεών της στο εσωτερικό των κρατών μελών, έχει να κάνει με την nolens volens έμπρακτη δέσμευση αυτών να θωρακίσουν πληρέστερα την ανεξαρτησία και την ποιότητα της εγχώριας δικαιοσύνης, ως το κύριο, αναγκαίο θεσμικό ανάχωμα στον επελαύνοντα -σε όλα πλέον τα κράτη μέλη της Ένωσης- αυταρχικό λαϊκισμό. Δεν υπάρχει καθόλου διαθέσιμος χώρος στην παρούσα μελέτη για μια διεξοδική καταγραφή των εθνικών μεταρρυθμιστικών εγχειρημάτων στον τομέα του κράτους δικαίου, που γίνονται με αυτό ακριβώς το πολιτικό σκεπτικό. Στο πλαίσιο, όμως, μιας παραδειγματικής σταχυολόγησής τους, τα πρωτεία θα ανήκαν στη Γερμανία. Τον Δεκέμβριο 2024, τα δύο νομοθετικά σώματα της χώρας -το Bundestag και το Bundesrat– αποφάσισαν να ενισχύσουν σε «υπερθετικό» βαθμό την ανεξαρτησία του γερμανικού Ομοσπονδιακού Συνταγματικού Δικαστηρίου (Bundesverfassungsgericht, BVerfG),¹²¹ αφού προηγουμένως ο τρικομματικός σχηματισμός που κυβερνούσε τότε τη Γερμανία κατόρθωσε, μετά από πολύμηνες διαπραγματεύσεις, να καταλήξει στην πολιτική πρόταση για την μεταρρύθμιση του καθεστώτος του Δικαστηρίου της Καρλσρούης, με το σκεπτικό ότι η περαιτέρω θωράκιση της ανεξαρτησίας του δικαστηρίου είναι η καλύτερη «απάντηση» στις απειλές κατάλυσης της ανεξαρτησίας του σώματος που διακηρύσσουν ότι θα προκαλέσουν -οψέποτε κατορθώσουν να καταστούν κυβερνώσα πλειοψηφία- οι δυο κύριες πολιτικές δυνάμεις του αυταρχικού λαϊκισμού: η Alternative für Deutschland (AfD) και η Bündnis Sahra Wagenknecht (BSW).¹²² H ουσία της μεταρρύθμισης, η προσήλωσή της δηλαδή στην πολιτική στοχοθέτηση που την ενέπνευσε, ήταν να ενταχθούν στον Θεμελιώδη Νόμο οι ρυθμίσεις που περιλαμβάνονταν στην κοινή νομοθεσία και αφορούν τη σύνθεση του δικαστηρίου (16 μέλη, με 12ετή θητεία μη ανανεώσιμη), την εκλογή των μελών του (τα μισά ορίζονται από το Bundestag και τα άλλα μισά από το Bundesrat), τη διοικητική αυτονομία του (εκπόνηση από το ίδιο του εσωτερικού του κανονισμού) και την υποχρεωτικότητα των αποφάσεών του για όλα τα ομοσπονδιακά όργανα, τα Länder και τα εθνικά δικαστήρια· η θέση της ανεξαρτησίας του BVerfG στο «απυρόβλητο» του αναθεωρητισμού του AfD και του BSW εξασφαλίζεται από το ότι η αναθεώρηση της συνταγματικής ρύθμισης του καθεστώτος του δικαστηρίου απαιτεί την ψήφο των δύο τρίτων του αριθμού των μελών του ομοσπονδιακού κοινοβουλίου, ενώ η παρελθούσα κοινή νομοθεσία μπορούσε να αναθεωρηθεί από την απλή πλειοψηφία των μελών των δυο νομοθετικών σωμάτων. Μια νέα, πρόσθετη ρύθμιση που εντάχθηκε στον Θεμελιώδη Νόμο έχει να κάνει με την περίπτωση που το Bundestag ή το Bundesrat να μην καταφέρει να εκλέξει ένα μέλος, οπότε το έτερο νομοθετικό σώμα θα επιφορτίζεται με την εκλογή αυτή, έτσι ώστε να εξουδετερώνεται ο κίνδυνος της εμπλοκής στη σύνθεση του δικαστηρίου ενδεχομένως από ένα κόμμα που ανήκει στην κοινοβουλευτική μειοψηφία.

Η Πολωνία και η Ελλάδα είναι δυο από τις χώρες μέλη της Ένωσης που απασχόλησαν τις ενότητες που προηγήθηκαν. Στην Πολωνία, η κυβέρνηση που στηρίζεται από το συνασπισμό που κέρδισε τις βουλευτικές εκλογές του 2023 σε βάρος του «α-φιλελεύθερου» καθεστώτος του PiS, αγωνιά και αγωνίζεται να επαναφέρει σε κανονικότητα τη λειτουργία του δικαστικού συστήματος, που είχε αλωθεί από τη μακρόχρονη παραμονή των λαϊκιστικών δυνάμεων στην κρατική εξουσία, καθώς έχει απέναντί της την παρατεινόμενη επιρροή των δυνάμεων αυτών στη λήψη πολιτικών αποφάσεων: ο πρόεδρος της χώρας, που ανήκει στο PiS, (η θητεία του λήγει το Μάϊο 2025 και δεν δικαιούται επανεκλογής), υπεραμύνθηκε, τον Οκτώβριο 2024, της μη απόλυσης των μισών από τους 3,000 δικαστές και από τα μέλη του Συνταγματικού Δικαστηρίου, τους οποίους με αντισυνταγματικό τρόπο είχε διορίσει η προηγούμενη κυβέρνηση και που η νέα φιλελεύθερη κυβέρνηση προσπαθεί να απομακρύνει από τις θέσεις τους με νόμιμες διαδικασίες, με τα ακόλουθα λόγια: «θα υπερασπίζομαι τους δικαστές που έχω διορίσει μέχρι τέλους (…) δεν θα προδώσω ούτε τους μισούς, ούτε καν έναν από τους μισούς»(!).¹²³

Στο μεταξύ, τη νέα διακυβέρνηση της χώρας βαρύνουν οι κυρώσεις που εξακολουθούν να επιβάλλονται για τις εκτροπές από το κράτος δικαίου της απελθούσας κυβέρνησης των λαϊκιστών, τόσο οι κυρώσεις χρηματικής υφής όσο και οι «άϋλες» αλλά –και αυτές– βαθιά πολιτικές. Συγκεκριμένα, αφενός το Φεβρουάριο 2025 το Γενικό Δικαστήριο επιβεβαίωσε ότι η Πολωνία υποχρεούται να καταβάλει συνολικό ποσό ύψους περίπου 320,2 εκατομμ. € ως χρηματική ποινή επιβληθείσα από το Δικαστήριο στο πλαίσιο διαδικασίας παραβάσεως της Συνθήκης εξ αιτίας της νομοθεσίας που επέβαλε μεταβολές στην οργάνωση των τακτικών δικαστηρίων, στην εκλογή των μελών του Συνταγματικού Δικαστηρίου και του προέδρου του, και την εγκαθίδρυση του πειθαρχικού τμήματος του Ανώτατου Δικαστηρίου.¹²⁴ Αφετέρου, ένα μήνα αργότερα δημοσιοποιήθηκαν οι προτάσεις του γενικού εισαγγελέα επί της προσφυγής της Επιτροπής κατά της Πολωνίας για παραβίαση της Συνθήκης (άρθρο 19§1, εδ. β ΣΕΕ) και των γενικών αρχών του δικαίου της Ένωσης (αρχές της υπεροχής, της αυτοτέλειας, της αποτελεσματικότητας και της ομοιόμορφης εφαρμογής του ενωσιακού δικαίου, καθώς και της αρχής της δεσμευτικότητας των αποφάσεων του ΔΕΕ) εξαιτίας δύο αποφάσεων του πολωνικού Συνταγματικού Δικαστηρίου: του Ιουλίου 2021, με την οποία είχε κρίνει ότι τα προσωρινά μέτρα που επέβαλε το Δικαστήριο σχετικά με τα -μόλις προηγουμένως αναφερθέντα- νομοθετικά μέτρα οργάνωσης της δικαιοσύνης και διορισμού του προέδρου του Συνταγματικού Δικαστηρίου παραβίαζαν την αρχή της δοτής αρμοδιότητας της ΕΕ (άρθρο 4§1 ΣΕΕ) και έθιγαν την πολωνική συνταγματική ταυτότητα την οποία υποτίθεται ότι προστατεύει η Συνθήκη (άρθρο 4§2 ΣΕΕ), και του Οκτωβρίου της ίδιας χρονιάς, με την οποία επέκρινε την ερμηνεία του άρθρου 19§1 ΣΕΕ από το Δικαστήριο ως ασύμβατη προς το πολωνικό Σύνταγμα, επειδή η ερμηνεία αυτή αμφισβητεί την αρμοδιότητα των εθνικών δικαστηρίων να ελέγχουν τη νομιμότητα των διαδικασιών διορισμού των εθνικών δικαστών.¹²⁵ Ο γενικός εισαγγελέας πρότεινε την κήρυξη της παραβίασης της Συνθήκης από την Πολωνία λόγω των δυο δικαστικών αποφάσεων, μεταξύ άλλων επαναφέροντας στο προσκήνιο την προβληματική που εκτέθηκε λεπτομερώς στην ενότητα IV της μελέτης, σύμφωνα με την οποία το ΔΕΕ εναποθέτει στο άρθρο 19§1, εδ. β ΣΕΕ την υποχρέωση των κρατών μελών να διασφαλίζουν την ανεξαρτησία των εθνικών δικαιοδοτικών οργάνων, στο όνομα της πρόσβασης των «ιδιωτών» στην προστασία των δικαιωμάτων τους που αντλούν από το κατά βάση οικονομικής υφής δίκαιο της ΕΕ: η πολωνική εθνική ρύθμιση που αφορούσε το διορισμό του προέδρου του Συνταγματικού Δικαστηρίου και ορισμένων μελών του, τονίζουν οι προτάσεις, «δημιουργούν υψηλό κίνδυνο πολιτικής παρέμβασης (με την) εμπιστοσύνη των πολιτών στην ανεξαρτησία του οργάνου αυτού να έχουν υπονομευθεί βαθύτατα», χωρίς μάλιστα να καταλείπουν «(…) αμφιβολία ότι το Συνταγματικό Δικαστήριο δεν μπορεί να χαρακτηριστεί ως ανεξάρτητο και αμερόληπτο ‘δικαστήριο που έχει συσταθεί νομίμως’, όπως απαιτεί το άρθρο 19§1, εδ. β ΣΕΕ (…) αφού, πράγματι, (η επίδικη νομοθετική ρύθμιση) υπονομεύει τις δικαιολογημένες προσδοκίες των πολιτών ως προς την ικανότητα των εθνικών δικαστηρίων να εφαρμόζουν το δίκαιο της Ένωσης (…)».¹²⁶

Στην Ελλάδα, μέχρι σήμερα, ουδέποτε αμφισβητήθηκε από τα ανώτατα δικαστήρια η υπεροχή του ενωσιακού δικαίου,¹²⁷ αν και η πραγματολογική αυτή διαπίστωση πρέπει να συσχετιστεί με το χαμηλό βαθμό συμμετοχής της ελληνικής ιδιωτικής οικονομίας στο ευρωπαϊκό οικονομικό γίγνεσθαι, που αντανακλάται και στις ελάχιστες προδικαστικές αποφάσεις που έχουν εκδοθεί από το Δικαστήριο επ’ αφορμή προδικαστικών ερωτημάτων ελληνικών δικαστηρίων (κι ενώ, αντίθετα, υψηλές είναι οι επιδόσεις της Ελλάδας σε αποφάσεις του Δικαστηρίου για παραβιάσεις του ενωσιακού δικαίου).¹²⁸ Αντίθετα, ξενίζει δυσάρεστα η πρόσληψη, από διακεκριμένο τέως πρόεδρο ανώτατου δικαστηρίου της χώρας, αποφάσεων του Δικαστηρίου που αφορούν την παραβίαση του κράτους δικαίου στην Πολωνία εξαιτίας του μειωτικού για την ανεξαρτησία του ρόλου που επιφυλάχτηκε στο Συνταγματικό Δικαστήριο από την πολωνική νομοθεσία, από τις οποίες συνήγαγε ότι σε προέκταση και κατ’ ερμηνεία των αποφάσεων αυτών, οι ανώτατοι δικαστές σε όλα τα υπόλοιπα κράτη μέλη κινδυνεύουν να εκπέσουν, καταχρηστικά, σε ρόλο «ελεγχόμενου» από τη διοικητική γραφειοκρατία της Ένωσης για τις αποφάσεις που εκδίδουν σχετικά με την εφαρμογή του ενωσιακού δικαίου.¹²⁹

Οι αποφάσεις και οι λοιπές πράξεις των πολιτικών θεσμικών οργάνων της Ένωσης, καταρχάς, με τις οποίες συναρμόζεται η νομολογία του Δικαστηρίου, σχετικά με την «οικονομική διάσταση» που αρμόζει στο κράτος δικαίου και την εφαρμογή του στα κράτη μέλη, όπως συστηματικά αναλύθηκαν στις προηγηθείσες ενότητες, δημιουργούν ένα γόνιμο έδαφος ώστε το κράτος μέλος να αναστοχάζεται, δια των αρμόδιων φορέων της εκτελεστικής και της νομοθετικής εξουσίας του, επί της δικής του, αυτόνομης και αυτόβουλης συμβολής και δραστηριοποίησης στην ενίσχυση και τη διαρκή βελτίωση του κράτους δικαίου στο εσωτερικό του, με τους οποίους η επιχώρια δικαστική εξουσία πρέπει να συμβαδίζει, με πλήρη επίγνωση της ανεξαρτησίας της έναντι των άλλων δυο εξουσιών.

Είναι αέναα ζητούμενο στη χώρα μας η μεταρρύθμιση του δικαστικού συστήματος, εις τρόπον ώστε να αυξηθεί η ποιότητα και η αποτελεσματικότητά του και, εκτατικά, να κερδηθεί η εμπιστοσύνη προς αυτό των πολιτών και των φορέων της οικονομικής και παραγωγικής δραστηριότητας. Οι Πίνακες αποτελεσμάτων του Ευρωπαϊκού Εξαμήνου για τη δικαιοσύνη, οι δράσεις που καλούνται από τον Μηχανισμό Ανάκαμψης και Ανθεκτικότητας να επιτευχθούν στο πεδίο της οργάνωσης του δικαστικού συστήματος, οι ετήσιες εκθέσεις της Επιτροπής για το κράτος δικαίου, οι αποφάσεις του Δικαστηρίου με την ευρύτερη δεσμευτικότητα η οποία τις χαρακτηρίζει, είναι οι σταθεροί «δείκτες» που οδηγούν το ελληνικό κράτος δικαίου, με την οικονομική και πολιτική του διάσταση, στην καρδιά του δημοκρατικού πολιτεύματος. Είναι ενθαρρυντικό το πόσο στενά συνδεδεμένο με το δημοκρατικό πολίτευμα βλέπει ο εν ενεργεία ανώτατος δικαστής τη λειτουργία της ελληνικής δικαιοσύνης, προωθώντας την άμεση και ευθεία επικοινωνία της με την κοινωνία, παράλληλα με τις συντεταγμένες μεθόδους της λογοδοσίας των δικαστών προς το κοινωνικό σώμα δια των αποφάσεών τους ως πράξεων ενσάρκωσης της δημοκρατίας (δημοσιότητα των αποφάσεων, ειδική και εμπεριστατωμένη αιτιολόγησή τους, υποχρεωτική δημοσίευση της γνώμης της μειοψηφίας σε αποφάσεις πολυμελών συνθέσεων, άρθρωση ευσύνοπτου δικαιικού λόγου, που να θεμελιώνεται σε σαφή νομικά επιχειρήματα).¹³⁰

Η Ένωση, από τη μεριά της, δια της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, δεν μπορεί παρά να συνεχίσει να επινοεί πρωτοβουλίες που προσεγγίζουν ακόμη περισσότερο τη δικαιοσύνη, ως πρωτεύοντα θεσμό του κράτους δικαίου, με την κοινωνία και τη δημοκρατία. Η πλέον πρόσφατη εξέλιξη στον τομέα αυτό είναι η οργάνωση, τον Μάρτιο 2025, με πρωτοβουλία του επιτρόπου για τη δημοκρατία, τη δικαιοσύνη και το κράτος δικαίου Μichael McGrath του πρώτου «Φόρουμ Ανώτατου Επιπέδου για τη Δικαιοσύνη στην Υπηρεσία της Ανάπτυξης», με συμμετοχή εκπροσώπων των ευρωπαϊκών κυβερνήσεων, του Ευρωκοινοβουλίου και του περιβάλλοντος των επιχειρήσεων, με σκοπό την «τόνωση της ανταγωνιστικότητας και την εξασφάλιση ανάπτυξης χωρίς αποκλεισμούς προς όφελος των πολιτών και των επιχειρήσεων της ΕΕ», όπου μεταξύ άλλων προκρίθηκε, ως μια από τις συνέχειες στην πρωτοβουλία αυτή, η επεξεργασία μιας κοινής, ευρωπαϊκής θέασης του μέλλοντος του αστικού και του δικαίου των εταιριών.¹³¹ Και έπεται, μετά βεβαιότητας, συνέχεια…-

Την Πέμπτη 13 Μαρτίου αναπτύχθηκε στο φύλλο της εφημερίδας Τα Νέα ένας ενδιαφέρων διάλογος ανάμεσα στον καθηγητή Νίκο Αλιβιζάτο και στον έμπειρο δημοσιογράφο Γιάννη Πρετεντέρη για τον ρόλο του Προέδρου της Δημοκρατίας. Μια παλαιά συζήτηση, θα έλεγε κανείς, στην οποία δράττομαι της ευκαιρίας να συνεισφέρω.

Γιατί το ερώτημα του ρόλου του Προέδρου εξακολουθεί να μας συνεπαίρνει, όταν με κάθε ευκαιρία τονίζουμε ότι ο ρόλος του είναι συμβολικός;

Πρώτον, δεν θα πρέπει να υποτιμάμε τη δύναμη των συμβόλων. Ένας από τους λόγους για τους οποίους η μοναρχία δεν επέστρεψε στη Γαλλία, ώστε να καταργήσει την Γ΄Γαλλική Δημοκρατία, ήταν το ότι o διεκδικητής του θρόνου Ερρίκος, κόμης του Σαμπόρ, δεν ανεχόταν να υπηρετήσει υπό την τρίχρωμη σημαία της Γαλλικής Επανάστασης, αδιαμφισβήτητο ήδη σύμβολο του γαλλικού έθνους.

Δεύτερον, κομβικές αρμοδιότητες του Προέδρου εγγυώνται τη συγκρότηση των άμεσων οργάνων του κράτους σύμφωνα με τη δημοκρατική αρχή. Ο Πρόεδρος κηρύσσει τη λήξη της τετραετούς βουλευτικής περιόδου, ακόμη και άνευ προσυπογραφής. Επίσης, διορίζει τον επόμενο πρωθυπουργό σύμφωνα με τη δεδηλωμένη -πράγμα που επιτρέπει τον εμποτισμό της εκτελεστικής εξουσίας με τη δημοκρατική αρχή- ακόμη και, πάλι, άνευ της προσυπογραφής του απερχόμενου πρωθυπουργού. Αυτά σημαίνουν ότι ο Πρόεδρος προστατεύει το Σύνταγμα από τις ορέξεις μιας κυβέρνησης που επιθυμεί να γίνει δικτατορική.

Θα αντέτασσε κάποιος ότι τα παραπάνω γραφική σημασία έχουν σε μια ώριμη δημοκρατία. Θα πρέπει, όμως, να αναρωτηθούμε εάν η δημοκρατία μας παραμένει ώριμη και για έναν ακόμη λόγο, ότι δηλαδή βασίζεται σε θεσμούς που λειτουργούν ως αντίβαρα στην ανεξέλεγκτη βούληση της πλειοψηφίας. Από τη σκοπιά αυτή, ο Πρόεδρος αποτελεί θεσμικό αντίβαρο όταν εγγυάται την τακτική διενέργεια των εκλογών και την επιτυχή έκφραση της λαϊκής εντολής στην κορυφή της εκτελεστικής εξουσίας, που είναι πλέον σαφέστατα ο πρωθυπουργός.

Αλλά υπάρχει και κάτι άλλο. Πράγματι, η διαρχία στην κορυφή της εκτελεστικής εξουσίας και ο πολιτικός ρόλος του Προέδρου έπαυσαν με την αναθεώρηση του 1986, η οποία έτσι, ορθώς κατά τη γνώμη μου, κατέστησε το πολίτευμά μας γνήσια κοινοβουλευτικό. Η αναθεώρηση του 1986, όμως, καθώς και η αναθεώρηση του 2019 άφησαν άθικτο τον εγγυητικό ρόλο του Προέδρου ως προς την τήρηση του Συντάγματος. Αυτός ο ρόλος εκδηλώνεται τόσο με τον θεσμό της αναπομπής των νόμων όσο και με τον έλεγχο νομιμότητας των προεδρικών διαταγμάτων, όπως επισημαίνει ο καθηγητής Αλιβιζάτος. Κοντολογίς, ο Πρόεδρος πράγματι δεν πρέπει να επεμβαίνει στην πολιτική διαδικασία ή να διαταράσσει τη λειτουργία της κοινοβουλευτικής αρχής, αλλά σε πρόδηλες παραβιάσεις του Συντάγματος, τυπικές ή ουσιαστικές, δεν επιτρέπεται να παραμένει απαθής. Με ευπρέπεια και αυτοσυγκράτηση πρέπει να επιβεβαιώνει τον εγγυητικό ρόλο του Συντάγματος και τη διακριτότητα του ρόλου του Προέδρου στο πολίτευμα.

Τέλος, ο Πρόεδρος είναι βέβαια ανώτατο όργανο του κράτους, είναι όμως και φορέας πολιτικής ελευθερίας ο ίδιος. Ή αλλιώς, εάν δεν ήταν φορέας πολιτικής ελευθερίας, δεν θα ήταν ούτε Πρόεδρος. Η ιδιότητα της πολιτικής ελευθερίας προϋποτίθεται σε όποιο αξίωμα. Στο πλαίσιο λοιπόν της πολιτικής ελευθερίας ο Πρόεδρος δύναται να παραιτηθεί για οποιονδήποτε λόγο του υπαγορεύει η συνείδησή του. Και μπορεί πλέον, μετά την αναθεώρηση του 2019, ο Πρόεδρος εύκολα να αντικαθίσταται, αλλά -όπως είπαμε και στην αρχή- ας μην υποτιμάμε τη δύναμη των συμβόλων.

Δημοσιεύτηκε στην εφημερίδα Τα Νέα στις 27 Μαρτίου 2025.