Στη διεθνή σκακιέρα ο Εμφύλιος πόλεμος (1946-1949) είναι αντίποινο του Ιωσήφ Στάλιν στους πολλούς συμμοριτοπολέμους που υποδαυλίζουν οι Δυτικοί, και πρωτίστως οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, μέσα στη δική του ζώνη επιρροής μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο.

Με την πασίγνωστη γραπτή συμφωνία που γίνεται στη Μόσχα στις 9 Οκτωβρίου 1944 μεταξύ του Ουίνστον Τσώρτσιλ, πρωθυπουργού του Ηνωμένου Βασιλείου, και του Στρατάρχη Ιωσήφ Στάλιν, γενικού γραμματέα του Κομμουνιστικού Κόμματος της Ε.Σ.Σ.Δ., η Ελλάς ανήκει στην αγγλική σφαίρα επιρροής κατά 90% και στη ρωσική κατά 10%, ενώ η Ρουμανία, αντιστρόφως, στην αγγλική κατά 10% και στη ρωσική κατά 90%. Στη Γιουγκοσλαβία η επιρροή μοιράζεται μισή μισή, 50% σε καθεμία από τις δύο Μεγάλες Δυνάμεις της Ευρώπης. Το έγγραφο στο οποίο αποκρυσταλλώνεται η σύμπτωση των βουλήσεων, γραμμένο από τον Τσώρτσιλ και επισημειωμένο από τον Στάλιν, μπορεί κανείς να το βρει εύκολα στο Διαδίκτυο. Οι δύο ηγέτες δεν χρησιμοποιούν χαρτοπετσέτα και ο σχετικός αστικός θρύλος είναι αβάσιμος, αν και χαρακτηριστικός της εποχής εκείνης.

Φυσικά, πριν τεθεί το ζήτημα στη διάσκεψη των δύο ηγετών προηγούνται οι απαραίτητες διπλωματικές προπαρασκευές. Η άμεση αποδοχή της συγκεκριμένης κατανομής μεγάλου μέρους της Ευρώπης από τον σοβιετικό ηγέτη δεν εκπλήσσει, αν αναλογισθεί κανείς το πώς είχαν συμπεριφερθεί προς την πατρίδα του οι διάφορες χώρες και όχι μόνον αυτές οι τρεις. Η Ρουμανία τής επιτίθεται με όλο τον στρατό της, το 1941, στην επιχείρηση Μπαρμπαρόσα και η Γιουγκοσλαβία ανθίσταται 10 ημέρες στον γερμανικό στρατό, το 1941, και μετά έχει το σημαντικότερο αντάρτικο υπό τον κομμουνιστή ηγέτη Τίτο. Η Ελλάς είναι σύμμαχος της Αγγλίας από την πρώτη στιγμή, ιδίως με τη Σύμβαση της 1ης Δεκεμβρίου 1939 (β.δ. 8ης Δεκεμβρίου 1939, Φ.Ε.Κ. Α΄ 85, 1940), με την οποία ξαναρχίζει η καταβολή τοκομεριδίων ομολογιακών δανείων εισηγμένων στο Χρηματιστήριο του Λονδίνου, και με τη συμφωνία της 22ας Ιανουαρίου 1940, με την οποία οι εφοπλιστές θέτουν στη διάθεση των Άγγλων τα πλοία τους. Ακολουθεί, την 28η Οκτωβρίου, το Όχι του Μεταξά και του Γεωργίου Β΄. Έτσι οι Ρώσοι δεν αισθάνονται τον παραμικρό κίνδυνο από τη νοτιότερη βαλκανική χώρα, την οποία μάλιστα περιβάλλει αγγλοκρατούμενη θάλασσα. Όταν ο Στάλιν διαβλέπει κίνδυνο, ξέρει να λαμβάνει τα μέτρα του. Η Ε.Σ.Σ.Δ. δεν φαίνεται να είχε το 10% πριν από τον πόλεμο, αλλά να το αποκτά με τη συμφωνία των Τσώρτσιλ και Στάλιν. Με άλλα λόγια, το 10% είναι αντικείμενο της συναλλαγής, παραχώρηση του Τσώρτσιλ και κέρδος του Στάλιν, που δεν ξέρουμε αν το διεκδίκησε. Η Ρωσία, μία από τις τρεις μεγάλες Δυνάμεις, καταλαμβάνει περίπου το ένα τρίτο της Γερμανίας –τι το φυσιολογικότερο;–, καθώς και ανενδοίαστα την ενδιάμεση Πολωνία, που οι Δυτικοί θυσιάζουν σε έναν πολύ επώδυνο συμβιβασμό. Οι Άγγλοι κρατούν την Ελλάδα, όπως και προπολεμικά. Στη σελίδα των ποσοστών υπάρχουν γραμμένες με το χέρι του Τσώρτσιλ τέσσερις λέξεις για την Ελλάδα: «σε συμφωνία με τις Η.Π.Α. (in accord with U.S.A.)». Η υπόμνηση αυτή φανερώνει ότι ο Πρωθυπουργός της Μεγάλης Βρεταννίας –και όχι μόνον αυτός– γνωρίζει καλά ότι με το τέλος του πολέμου πλησιάζει και το τέλος της αυτοκρατορίας. Η συναίσθηση αυτή του αναποδράστου, ίδιον των πολύ ισχυρών πνευμάτων, δίνει ακόμη μεγαλύτερη ηθική αξία στην απόφαση του ιδίου και του μεγάλου λαού του να πολεμήσουν μέχρις εσχάτων κατά του ναζισμού και του φασισμού.

Η Συμφωνία των ποσοστών ανανεώνεται στη Γιάλτα και τηρείται από τότε μέχρι σήμερα, αν και υφίσταται ορισμένες μικρές και ελεγχόμενες εκλείψεις. Έτσι, το Κ.Κ.Ε. είχε γραφεία στην Αθήνα έως τον αναγκαστικό νόμο 509, που εκδίδεται στις 27 Δεκεμβρίου 1947 με εισήγηση του υπουργού δικαιοσύνης Χρήστου Λαδά (το παρωνύμιό του: «εαμοβούλγαρος»…) όταν ο «Δημοκρατικός Στρατός Ελλάδας», τον οποίο ελέγχει το Κ.Κ.Ε., συγκροτεί την «Προσωρινή Δημοκρατική Κυβέρνηση της Ελεύθερης Ελλάδας» στις 23 Δεκεμβρίου 1947. Πρωθυπουργός της είναι ο Μάρκος Βαφειάδης, βουλευτής του ΠΑΣΟΚ από το 1985 έως τον θάνατό του το 1992. Την προσωρινή Κυβέρνηση δεν αναγνωρίζει κανένα κράτος, ούτε καν η Κυβέρνηση του Χο Τσι Μινχ.

Η μεγάλη απόδειξη του σεβασμού της Συμφωνίας είναι το γεγονός ότι από τις εκλογές του 1946 μέχρι τώρα ισχύει εκλογικό σύστημα αναλογικής -συνήθως ενισχυμένης και ενίοτε, και μόνον από το 1989 και μετά, απλής- που εξασφαλίζει την παρουσία των κομμουνιστών στη βουλή. Υπάρχει όμως μία και μοναδική εξαίρεση. Στις εκλογές του 1952, εφαρμόζεται πλειοψηφικό σύστημα, όπως άλλωστε ήταν ο κανόνας προπολεμικά. Το πλειοψηφικό αποκλείει την παρουσία του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας στη βουλή. Τον σχετικό νόμο τον ψηφίζει μάλιστα η βουλή με πρωτοβουλία της Κυβερνήσεως Νικολάου Πλαστήρα, συμμαχίας της Εθνικής Προοδευτικής Ενώσεως Κέντρου και του Κόμματος των Φιλελευθέρων, και τον υπερψηφίζει ο Ελληνικός Συναγερμός του Στρατάρχη Αλέξανδρου Παπάγου. Εξαιτίας μάλιστα του πλειοψηφικού εκλογικού συστήματος στις εκλογές του 1952, που γίνονται μόλις 14 μήνες και μία εβδομάδα μετά τις προηγούμενες (9 Σεπτεμβρίου 1951 και 16 Νοεμβρίου 1952), ακόμη και ο εκλογικός συνασπισμός της Ε.Π.Ε.Κ. του Πλαστήρα και του Κ.Φ. του Σοφοκλή Βενιζέλου υφίσταται δεινή ήττα με 34,40% των έγκυρων ψηφοδελτίων και μόνον 61 έδρες επί 300. Το συνολικό εκλογικό αποτέλεσμα του 1952 διαμορφώνει την πολιτική σκηνή μέχρι το 1963. Τη διεθνή ευθύνη για αυτή τη νομοθετική αλλαγή και τον επακόλουθο εξοστρακισμό των κομμουνιστών από τη βουλή για τριάμισυ έτη την αναλαμβάνουν οι Η.Π.Α., που έχουν πάρει τη θέση της Μεγάλης Βρεταννίας στην περιοχή της Ανατολικής Μεσογείου. Την ευθύνη προς την Ε.Σ.Σ.Δ., μεγάλη Δύναμη νικήτρια του Πολέμου, δεν μπορεί να την αναλάβει ο Έλληνας πρωθυπουργός, που δεν συνέπραξε στη Συμφωνία των ποσοστών ούτε έχει την απαραίτητη ισχύ για να επωμισθεί κάτι τόσο βαρύ. Δημόσια δήλωση υπέρ του πλειοψηφικού κάνει ο Αμερικανός πρεσβευτής Πιουριφόυ. Έτσι γίνεται καλύτερα αντιληπτό το σύνθημα του Κ.Κ.Ε. «Τι Παπάγος, τι Πλαστήρας», ορθότατο από κομμουνιστική σκοπιά. Βρισκόμαστε σε έξαρση του Ψυχρού πολέμου, ιδίως στην Κορέα. Εκεί μάλιστα ο Σοφοκλής Βενιζέλος, όταν είναι πρωθυπουργός, στέλνει εκστρατευτικό σώμα, ώστε να πείσει ότι ο ελληνικός στρατός είναι αξιόμαχος και να γίνει δεκτή η χώρα στο ΝΑΤΟ το 1952. Παρομοίως, το 1919, ο πατέρας του στέλνει εκστρατευτικό σώμα στην Ουκρανία, διότι η Ελλάς είναι σύμμαχος της τελευταίας στιγμής στον πρώτο παγκόσμιο πόλεμο και η συνεισφορά της στη νίκη μικρή. Το εκστρατευτικό σώμα της Κορέας επαναπατρίζεται τον Δεκέμβριο 1955, δηλαδή πριν από τις εκλογές της 19ης Φεβρουαρίου 1956. Με το αναλογικό εκλογικό σύστημα το Κ.Κ.Ε. είναι πάντοτε μέσα στη βουλή με κοινοβουλευτική ομάδα, μόνο που πριν από τη στρατιωτική δικτατορία εμφανίζεται υπό τον μανδύα της Ενιαίας Δημοκρατικής Αριστεράς, αφού έχει διαλυθεί με τον α.ν. 509/1947.

Την απόδειξη αυτή επιρρωνύουν και άλλα ιστορικά γεγονότα, ενίοτε λησμονημένα αν και άκρως διαφωτιστικά. Τα κυριότερα είναι τα εξής χρονολογικώς.
Tο Κ.Κ.Ε. έχει στελέχη υψηλής ποιότητας, τους Κούτβηδες, αποφοίτους μιας καλής «σχολής ευελπίδων» στη Μόσχα, όπου σπουδάζει και ο Χο Τσι Μινχ. Στο Κομμουνιστικό Πανεπιστήμιο Εργαζομένων της Ανατολής (ΚΟΥΤΒ), όπως σε κάθε παρόμοια σχολή, το πρώτο που μαθαίνει κανείς είναι η πειθαρχία. Ο Ιγνάτιος Λογιόλα, πρώην στρατιωτικός και ιδρυτής του επιδραστικότερου τάγματος (του κατ’ εξοχήν Τάγματος!), διακηρύσσει ότι τα μέλη του οφείλουν πειθαρχία ακριβώς σαν να ήταν πτώματα («perinde, ac si cadaver essent»). Και επίσης ότι πρέπει να είμαστε πάντοτε πρόθυμοι να πιστεύσουμε ότι αυτό που φαίνεται μαύρο είναι άσπρο, αν έτσι αποφαίνεται η εκκλησιαστική ιεραρχία. Η κομμουνιστική ιεραρχία είναι παραπλήσια της εκκλησιαστικής. Η διείσδυση του Κ.Κ.Ε. στον λαό εξηγείται από το ότι ρωσικό κόμμα υπάρχει στην Ελλάδα από την εποχή του Κολοκοτρώνη, από το ότι με τον πόλεμο η κομμουνιστική ιδεολογία διαχέεται σε όλη την Ευρώπη και ακόμη πάρα πέρα και από το υψηλό επαγγελματικό επίπεδο των στελεχών του, ενώ τα άλλα κόμματα τα αποτελούν ερασιτέχνες, που εξ ορισμού ασκούν την πολιτική στην φιλελεύθερη δημοκρατία. Ο ερασιτέχνης πολύ δύσκολα αντιμετωπίζει τον επαγγελματία. Σε αυτά προστίθεται η βαθύτατη και εκτεταμένη φτώχεια, συνέπεια πρωτίστως της Κατοχής, αλλά και της Μικρασιατικής καταστροφής. Η δημοφιλία του Κ.Κ.Ε. δεν είναι διόλου επαρκής για να κερδίσει εκλογές, οπότε η χρήση βίας καθίσταται περιττή. Τότε το Κ.Κ.Ε. διαθέτει το απαραίτητο λαϊκό έρεισμα για τη διεξαγωγή ανταρτοπολέμου.

Το Εθνικό Συμβόλαιο του Λιβάνου υπογράφεται στις 20 Μαΐου 1944 και η απόβαση των Συμμάχων στη Νορμανδία πραγματοποιείται στις 6 Ιουνίου 1944, μόλις 17 ημέρες αργότερα, για να γίνει ο χερσαίος πόλεμος για τον Χίτλερ διμέτωπος και να ανακουφισθεί σημαντικά ο Ερυθρός Στρατός. Στον Λίβανο η αντιπροσωπία του Κ.Κ.Ε. υφίσταται οξύτατη κριτική, και μάλιστα ακούει τα εξ αμάξης από τον Γεώργιο Καρτάλη («Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωσις») για τη δολοφονία του Συνταγματάρχη Δημητρίου Ψαρρού (17 Απριλίου 1944). Καταλογίζουν στο Κ.Κ.Ε. το κίνημα της Μέσης Ανατολής (του ίδιου μηνός) και την εν γένει στάση του στην κατεχόμενη Ελλάδα. To ξεμπρόστιασμα και ο εξάψαλμος γίνονται εκ του ασφαλούς, διότι είναι ήδη δεδομένο ότι το Κ.Κ.Ε. θα υπογράψει θέλοντας και μη. Πράγματι, ο Πέτρος Ρούσος (Κ.Κ.Ε.) και οι Στέφανος Σαράφης και Μιλτιάδης Πορφυρογένης (Ε.Α.Μ.) υπογράφουν. Στο Συνέδριο του Λιβάνου όλοι μένουν «σύμφωνοι ότι η στάσις της Μέσης Ανατολής απετέλεσεν έγκλημα εναντίον της πατρίδος» (Γ. Παπανδρέου). Προφανώς, οι κομμουνιστές έχουν διαταγές από τη Μόσχα και ο Στάλιν, ηγέτης που κρατεί τον λόγο του, βοήθησε σε κάτι δευτερεύον τους Αγγλοαμερικανούς συμμάχους του, που είναι καλοί μαζί του.

Το Σύμφωνο της Καζέρτας της 26ης Σεπτεμβρίου 1944, που υπογράφει εκ μέρους του Ε.Λ.Α.Σ. ο στρατηγός Σαράφης, ορίζει ότι «1. Όλαι αι ανταρτικαί δυνάμεις αι δρώσαι εν Ελλάδι τίθενται υπό τας διαταγάς της Ελληνικής Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητος. 2. Η Ελληνική Κυβέρνησις θέτει τας δυνάμεις ταύτας υπό τας διαταγάς του Στρατηγού Σκόμπι…». Είναι γνωστό τι σημαίνει παράβαση στρατιωτικής διαταγής εν καιρώ πολέμου. Ακόμη, το Σύμφωνο ορίζει: «5. Τα Τάγματα Ασφαλείας θεωρούνται όργανα του εχθρού. Θα χαρακτηρισθούν ως εχθρικοί σχηματισμοί, εκτός αν παραδοθούν συμφώνως προς διαταγάς εκδοθησομένας παρά του Στρατηγού Διοικητού των εν Ελλάδι δυνάμεων», δηλαδή του Σκόμπι ή διαδόχου του. Η διατύπωση είναι ανεπαισθήτως αριστοτεχνική: «θεωρούνται», δεν είναι. «Θα χαρακτηρισθούν», δεν χαρακτηρίζονται. Επίσης, «εκτός εάν παραδοθούν», δηλαδή, έτσι και παραδοθούν, δεν χαρακτηρίζονται. Μάλιστα η παράδοσή τους δεν θα είναι δύσκολη και δεν υπάρχει άλλη προϋπόθεση. Θα γίνει «συμφώνως προς διαταγάς εκδοθησομένας παρά του Στρατηγού», δηλαδή ο Στρατηγός λαμβάνει εξουσιοδότηση να κανονίσει τους όρους κατά το δοκούν και μέχρι να εκδώσει τις διαταγές του τα Τάγματα Ασφαλείας ούτε χαρακτηρίζονται ως εχθρικοί σχηματισμοί ούτε υπάρχει διαδικασία για να παραδοθούν. Αυτά λοιπόν -μια κρυπτοαμνηστία- ορίζει το κείμενο που υπογράφει ο Σαράφης… Το ξέρει τάχα κανείς στις ημέρες μας; Τότε εναλλακτική λύση για την τύχη των ταγματασφαλιτών είναι η άτεγκτη εφαρμογή των ποινικών νόμων, με άλλα λόγια μια μακρότατη σειρά εκατόμβες…

Σε επιστολή προς τον Α. Ήντεν, υπουργό του των εξωτερικών –και διάδοχό του, το 1955–, ο Τσώρτσιλ γράφει στις 7 Νοεμβρίου 1944: «προβλέπω με βεβαιότητα σύγκρουση με το Ε.Α.Μ.». Δηλαδή οι Άγγλοι γνωρίζουν ότι επίκειται το κομμουνιστικό Δεκεμβριανό κίνημα, που γίνεται μετά τη Συμφωνία των ποσοστών και που ο μέγιστος αυτός ηγέτης της φιλελεύθερης δημοκρατίας αντιμετωπίζει αναλόγως. Το κίνημα λήγει με τη νίκη των κυβερνητικών και αγγλικών δυνάμεων στη μάχη των Αθηνών. Όποιος απασχολεί αγγλικά στρατεύματα πριν λήξει ο πόλεμος είναι αντικειμενικά σύμμαχος του Χίτλερ. Εν προκειμένω τα αγγλικά στρατεύματα είχαν μεταφερθεί από την Ιταλία Οι κυβερνητικές δυνάμεις αρχικώς περιέρχονται σε δεινή θέση και έτσι χρησιμοποιούν και ταγματασφαλίτες, που άλλο που δεν θέλουν για να λευκανθούν. Μόνον ένας ευήθης θα περίμενε η Κυβέρνηση να μη χρησιμοποιήσει τους ταγματασφαλίτες. Είναι λοιπόν πολύ χρήσιμο να εξετασθεί αν τα στελέχη του Κ.Κ.Ε. εξωθούν την Κυβέρνηση επί τη βάσει σχεδίου και, αν είναι έτσι, ποιος το εκπόνησε. Ο Τσώρτσιλ έρχεται στην Αθήνα χριστουγεννιάτικα και αναγκάζει τον βασιλίσκο της Ελλάδος –και όχι των Ελλήνων, από το 1936–, τον Γεώργιο Β΄, που οφείλει το στέμμα του στην Αγγλία, να διορίσει αντιβασιλέα τον Αρχιεπίσκοπο Δαμασκηνό (ν. 80 περί αντιβασιλείας κατά την αποδημίαν του Βασιλέως, 31 Δεκεμβρίου 1944). Στις 3 Ιανουαρίου 1945, σχηματίζει Κυβέρνηση ο Στρατηγός Πλαστήρας, ο αρχηγός της Επαναστάσεως του 1922.
Ο Μαύρος Καβαλάρης επιβάλλει με το κύρος του την τάξη στις κόκκινες προσφυγικές συνοικίες. Στις 12 Φεβρουαρίου 1945, δηλαδή μόλις την επομένη της λήξεως των εργασιών στη Γιάλτα και παρουσία του Άγγλου υπουργού Μεσογείου Χάρολντ Μακμίλλαν (του μετέπειτα πρωθυπουργού), η Κυβέρνηση Πλαστήρα συνάπτει με το Ε.Α.Μ. τη Συνθήκη της Βάρκιζας, που υπογράφουν οι «Γεώργιος Σιάντος, Γραμματεύς της Κεντρικής Επιτροπής του Κομμουνιστικού Κομματος της Ελλάδος, Δημήτριος Παρτσαλίδης, Γραμματέας της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ, και Ηλίας Τσιριμώκος, Γενικός Γραμματεύς της Ενώσεως Λαϊκής Δημοκρατίας (ΕΛΔ) [και το 1965 πρωθυπουργός των αποστατών], αποτελούντες την υπό της Κεντρικής Επιτροπής του ΕΑΜ προσηκόντως εξουσιοδοτημένην αντιπροσωπείαν». Με τη Συνθήκη το Ε.Α.Μ. αναλαμβάνει να διαλύσει τον Ε.Λ.Α.Σ., που κατά τα άρθρα 4-6 θα αφήσει ελεύθερους τους ομήρους, θα αποστρατευθεί και θα καταθέσει τα όπλα. Ενώ οι συμβαλλόμενοι συμπράττουν ισοτίμως, η Συμφωνία της Βάρκιζας κυρώνεται με συντακτική πράξη (23/1945) και αποκτά ηυξημένη τυπική ισχύ. Με αυτό τον τρόπο δηλώνεται ποια είναι η ανώτατη (ή με άλλον όρο, απολύτως ταυτόσημο, κρατική) εξουσία, που έχει το μονοπώλιο της νόμιμης βίας. Η Συμφωνία προβλέπει ότι εντός του 1945 «θα διεξαχθεί εν πάση ελευθερία και γνησιότητι δημοψήφισμα, το οποίον θα τερματίσει οριστικώς το πολιτειακόν ζήτημα», και «θα επακολουθήσουν ως τάχιστα … εκλογαί Συντακτικής Συνελεύσεως». Προφανώς, ο όρος για πρόταξη του δημοψηφίσματος μεθοδεύει την επιστροφή του Γεωργίου Β΄, που πολέμησε κατά του Άξονα.

Ύστερα από υπόδειξη των Συμμάχων, η Κυβέρνηση του Ναυάρχου Πέτρου Βούλγαρη προτάσσει τις εκλογές και όχι το δημοψήφισμα (31 Μαρτίου και 1η Σεπτεμβρίου 1946). Η πρόταξη θεωρείται παρέμβαση κατά του Γεωργίου Β΄, διότι το δημοψήφισμα θεωρείται δεδομένο υπέρ της βασιλείας και με την πρόταξή τους οι εκλογές δεν επηρεάζονται από το αποτέλεσμά του. Οι έδρες της Βουλής του 1946 αυξάνονται σε 354, δήθεν επειδή αυτή είναι αναθεωρητική, αλλά στην πραγματικότητα επειδή έτσι υπάρχει χώρος για να αναδειχθεί σημαντικός αριθμός κομμουνιστών βουλευτών χωρίς να θιγούν υπερμέτρως τα πολιτικά τζάκια. Τις εκλογές τις διεξάγει, με υπόδειξη της Αγγλίας, αμιγώς βενιζελική Κυβέρνηση Θεμιστοκλή Σοφούλη, που κατά τον σχηματισμό της διαθέτει την «κατ’ αρχήν ανοχή… του Κ.Κ.Ε. και ολόκληρης της εαμικής Αριστεράς» (απόφαση Π.Γ. του Κ.Κ.Ε.). Το Κ.Κ.Ε. όμως απέχει από τις εκλογές για να μη τις νομιμοποιήσει. Οι εχθροπραξίες του Εμφυλίου αρχίζουν μάλιστα την παραμονή τους με την προσβολή από αντάρτες, του Σταθμού Χωροφυλακής στο Λιτόχωρο. Στο δημοψήφισμα για την επιστροφή του Γεωργίου Β΄ το Κ.Κ.Ε. δεν απέχει για να προσεταιρισθεί βενιζελικούς και, ει δυνατόν, να τους καπελώσει..

Στο βιβλίο της Diana Preston «Οκτώ μέρες στη Γιάλτα: πώς ο Τσόρτσιλ, ο Ρούζβελτ και ο Στάλιν μοίρασαν τον κόσμο » (Μεταίχμιο, 2020) υπάρχουν καίριες πληροφορίες για την αντιμετώπιση της Ελλάδας. Ο Στάλιν λέει, στις 9 Φεβρουαρίου 1945, ότι τρέφει «απόλυτη εμπιστοσύνη στη βρετανική πολιτική στην Ελλάδα» (σ. 393). Και έχει δίκιο, διότι το κομμουνιστικό κίνημα του Δεκεμβρίου 1944 έχει κατασταλεί προ 40 ημερών. Την ίδια ημέρα, ο ηγεμών της Ε.Σ.Σ.Δ. «επαίνεσε τη διατύπωση για την εξάλειψη του Φασισμού, και είπε πως με “μία μικρή αλλαγή“ –μια ρητή δήλωση πως θα παρεχόταν ιδιαίτερη υποστήριξη “στους πολιτικούς ηγέτες των χωρών εκείνων που είχαν συμμετάσχει ενεργά στον αγώνα κατά των γερμανών κατακτητών“- θα ήταν σε θέση να την αποδεχθεί» (σ. 392). Τέτοιοι Έλληνες ηγέτες ήταν δύο, ο Μεταξάς, που δεν ζούσε, και ο Γεώργιος Β΄. Ετσι, συμμετέχοντας στο δημοψήφισμα το Κ.Κ.Ε. νομιμοποιεί την επάνοδο του Γεωργίου Β΄, ο Στάλιν ναν καλά. Πάντοτε στη Γιάλτα, στις 8 Φεβρουαρίου 1945, οι τρεις Μεγάλοι συζήτησαν εν συντομία «τις τρέχουσες εξελίξεις στην Ελλάδα, όπου ο Στάλιν διαβεβαίωσε τον Τσόρτσιλ πως δεν έχει καμία επιθυμία να επέμβει αλλά απλώς να μαθαίνει τα γεγονότα, και ο Τσόρτσιλ ανταπέδωσε λέγοντας πως ήταν “πραγματικά υπόχρεος προς τον Στρατάρχη Στάλιν που δεν είχε εκδηλώσει κάποιο ιδιαίτερο ενδιαφέρον για τα ζητήματα της Ελλάδας”» (σ. 360). Η διπλωματική γλώσσα δεν χρειάζεται εδώ μετάφραση. Σε άλλη στιγμή των συνομιλιών, ο Τσώρτσιλ λέει ότι «η βρετανική κυβέρνηση θα καλωσόριζε τυχόν διεθνείς παρατηρητές» στις πρώτες εκλογές στην Ελλάδα και σε αυτό συμφωνεί ο Ρούζβελτ (σ. 390). Πράγματι, στις εκλογές της 31ης Μαρτίου 1946 είναι παρούσα η «Συμμαχική αποστολή για την παρακολούθηση των ελληνικών εκλογών» (AMFOGE) με 1.200 Βρεταννούς, Γάλλους και Αμερικανούς παρατηρητές, ενώ ο Στάλιν δεν στέλνει Σοβιετικούς για να μην αποδεχθεί παρατηρητές των συμμάχων του στην Πολωνία. Ενδιαμέσως στη διάσκεψη του Πότσνταμ, στις 17 Ιουλίου 1945, «Ο Στάλιν … θυμίζει εμφατικά» στον Τσώρτσιλ «πως δεν είχε παρέμβει στην Ελλάδα» (σ. 551).

Ειρήσθω εν παρόδω, στις 13 Φεβρουαρίου 1945, επομένη της υπογραφής της Συνθήκης της Βάρκιζας, ξεκινά ο βομβαρδισμός της Δρέσδης. Η Φλωρεντία του Έλβα είναι θεμιτός στόχος, διότι αποτελεί μεγάλο διοικητικό και σιδηροδρομικό κόμβο, από τον οποίο προωθούνται στρατεύματα κατά των Ρώσων, και διότι έχει σημαντική πολεμική βιομηχανία (π.χ., Τσάις). Ο Στάλιν από καιρό ζητεί αυτή τη χάρη για να πάρει μιαν ανάσα, ενώ οι Άγγλοι δεν ξεχνούν την τύχη του Κόβεντρυ.
Την επομένη, 14 Φεβρουαρίου 1945, ο Τσώρτσιλ βρίσκεται πάλι στην Αθήνα, όπου ο αντιβασιλεύς Αρχιεπίσκοπος Δαμασκηνός τον παρουσιάζει σε μια λαοθάλασσα που τον επευφημεί με έξαλλο ενθουσιασμό.

Κατά τη διάρκεια του Εμφυλίου η βοήθεια του Στάλιν προς το αντάρτικο είναι γνωστή, π.χ. με εφόδια και με βάσεις έξω από την ελληνική επικράτεια, κυρίως στο Μπούλκες της Γιουγκοσλαβίας. Η βοήθεια όμως είναι οπωσδήποτε μετρημένη, ώστε το αντάρτικο να μη νικά, αλλά να συντηρείται, να καταφθείρει τη χώρα και να έχει «αποτέλεσμα να αιματοκυλισθεί εκ νέου ο Λαός μας, να κατερειπωθή όλη σχεδόν η ύπαιθρος και επίσης … να μη πραγματοποιηθή η ανανέωσις και ο εκσυγχρονισμός των συνταγματικών μας θεσμών» (Μάνεσης, 1967). Όταν ο Τίτο διαρρηγνύει τις σχέσεις του με τον Στάλιν, κλείνει τα σύνορα και ο πόλεμος τελειώνει περίπου ένα έτος γρηγορότερα. Τα σύνορα ο Τίτο δεν τα κλείνει αμέσως, διότι αυτό θα το θεωρούσαν τότε ανοικτή προδοσία.

Ο Εμφύλιος πόλεμος κρίνεται ήδη το 1947, όταν αναγγέλλονται το Δόγμα Τρούμαν και το Σχέδιο Μάρσαλ. Το Δόγμα Τρούμαν μάλιστα παρέχει την αμερικανική βοήθεια δωρεάν, όχι ως δάνειο. Γιατί όμως οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι τόσο γενναιόδωρες; Διότι τα παθήματα της Ελλάδας δεν οφείλονται σε δική της υπαιτιότητα, αλλά η Ελλάς είναι ένα πιόνι που πληρώνει τη νύφη για χάρη τους μέσα στον Ψυχρό πόλεμο. Οι Αμερικανοί συμπεριφέρονται ως άρχοντες με όλη την αμφισημία του όρου. Ο Στάλιν δεν κτυπά τους μεγάλους συμμάχους του στον παγκόσμιο πόλεμο που μόλις έχει τελειώσει, αλλά ένα μικρό εταίρο τους. Μπορεί να το κάνει εύκολα, διότι εδώ κατέχει το 10%. Επί πλέον, η σοβιετική πολιτική δεν διαφοροποιείται από την εποχή που ο Λένιν και ο Τρότσκυ προσφέρουν στον Κεμάλ το πρώτο οξυγόνο όταν ο Ελληνισμός δίνει αγώνα για την επιβίωσή του. Μ’ ένα σμπάρο δυο τρυγόνια.
Γιατί άραγε ο Στάλιν είναι τόσο δυσμενής προς τη μικρή Ελλάδα, που δεν διανοείται να τον θίξει; Και όμως ο ηγεμών του κομμουνιστικού κόσμου δεν υπερβαίνει το μέτρον. Απλώς εφαρμόζει τους κανόνες του πολέμου και ο Ψυχρός καλά κρατεί. Τον πειράζουν μέσα στη ζώνη επιρροής του και, αν δεν πληρώσει με το ίδιο νόμισμα, χάνει το κύρος του και δεν μπορεί να διαπραγματευθεί τουλάχιστο να σταματήσουν να τον ενοχλούν. Η Ελλάς είναι στη ζώνη των Δυτικών και αποτελεί τον ευκολότερο στόχο γεωγραφικά και χάρη στις δυνάμεις που ελέγχει εδώ άλλοτε η Κομιντέρν και μεταπολεμικώς η Κομινφόρμ. Τι συγκεκριμένα κάνουν οι Δυτικοί στον Στάλιν και αυτός δεν μπορεί να το ανεχθεί; Συντηρούν συμμοριτοπολέμους μέσα στη δική του ζώνη επιρροής.
Μετά τη νίκη του 1945, τον Ανατολικό Συνασπισμό, ακόμη και την ίδια τη Σοβιετική Ένωση, κατατρύχουν διάσπαρτοι ανταρτοπόλεμοι. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των Αδελφών του Δάσους με δυνάμεις περίπου 50.000 συμμορίτες στις τρεις βαλτικές χώρες. Στο Διαδίκτυο διαβάζει κανείς ότι τους ενισχύει και η ουδέτερη Σουηδία και ότι στις συγκρούσεις φονεύονται 40.000 σοβιετικοί στρατιώτες και 23.000 Αδελφοί του Δάσους έως το 1953. Τότε, μετά τον θάνατο του Στάλιν, η νέα σοβιετική ηγεσία τούς προσφέρει κάποια αμνηστία, αλλά ορισμένοι πυρήνες τους επιβιώνουν έως την ανάκτηση της ανεξαρτησίας των τριών Δημοκρατιών με την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Παρόμοια ανταρτικά κινήματα είναι, μεταξύ άλλων, η Ρουμανική Αντικομμουνιστική Αντίσταση
–άντε να τους βρεις και να τους εξοντώσεις στα Καρπάθια!–, οι Καταραμένοι Στρατιώτες με κατά προσέγγιση 53.000 μαχητές στην Πολωνία (1944-1963!) και ο Ουκρανικός Επαναστατικός Στρατός (έως το 1949 ή το 1956), του οποίου οι επιζώντες αναγνωρίζονται, το 2019, ως αντιστασιακοί. Στην Ελλάδα δεν είναι γνωστό αν ο Ζελένσκυ τους έδωσε σύνταξη. Τις τάξεις τέτοιων ένοπλων ομάδων επανδρώνουν συχνά συνεργάτες των Γερμανών ή μέλη ποικίλων καταπιεσμένων φυλετικών ή άλλων μειονοτήτων ή Μουσουλμάνοι (π.χ., Τάταροι), που τρομάζει η αθεΐα, ή απλοί πατριώτες που δεν θέλουν τον κομμουνισμό και εξακολουθούν να αναγνωρίζουν τις προπολεμικές Κυβερνήσεις τους. Τα διάφορα χαρακτηριστικά ενίοτε συντρέχουν.

Η περίπτωση της Ελλάδος δεν είναι μοναδική. Η Ε.Σ.Σ.Δ. υποθάλπει αντιδυτικές ένοπλες οργανώσεις στον Τρίτο Κόσμο και στη σφαίρα των Αδεσμεύτων, π.χ. το Κόμμα Εργασίας στη Νότιο Κορέα (1946-1949;), τον Απελευθερωτικό Στρατό των Λαών της Μαλαισίας από το 1948 και πολλές άλλες πριν και μετά τον θάνατο του Στάλιν. Οι ένοπλοι βέβαια δεν κάθονται με σταυρωμένα χέρια. Ο Ψυχρός πόλεμος διεξάγεται θερμά στην περιφέρεια. Από τις ανοικτές εχθροπραξίες σώζονται πάντως τα μέλη του ΝΑΤΟ και του Συμφώνου της Βαρσοβίας. Ο Σοφοκλής Βενιζέλος ήταν σοφός και πατριώτης και το Έθνος τού οφείλει πολλά.

H χρονική αλληλουχία των γεγονότων και το διεθνές περίγραμμά τους αποδεικνύουν ότι ο Εμφύλιος πόλεμος είναι αντίποινο –όχι ανταπόδοση– του Στάλιν προς τις Δυτικές Δημοκρατίες. Ο ηγεμών αποφασίζει και διατάσσει και όλος ο στρατός εκτελεί τις διαταγές του. Ειδεμή… *

* Δημοσιεύθηκε στον Τιμητικό Τόμο για τον Προκόπιο Παυλόπουλο, 2024. Τα κείμενα που χρησιμοποιήθηκαν τα βρίσκει κανείς προχείρως στη συλλογή των Αντ. Παντελή, Στ. Κουτσουμπίνα και Τρ. Γεροζήση, Κείμενα συνταγματικής ιστορίας, τ. Β΄, 1993.

Ακροδεξιά πολιτικά κόμματα, που πέραν του φασιστικού και μισαλλόδοξου λόγου που ενσταλάζουν στο κοινωνικό σώμα τοποθετούν ψηλά στην πολιτική ατζέντα τους την περιστολή των ατομικών και πολιτικών ελευθεριών και την αποδυνάμωση των αντίβαρων της δημοκρατίας στην πρωταρχία των πλειοψηφιών που κυβερνούν, επελαύνουν στα τελευταία χρόνια ή απειλούν να επελάσουν ολοένα συχνότερα στην κυβερνητική εξουσία της μιας ή της άλλης χώρας της Ευρώπης και, ευρύτερα, του Δυτικού κόσμου. Σπανίζουν οι αποφάσεις των δημοκρατικών πολιτευμάτων με τις οποίες να θέτουν εκτός νόμου ακροδεξιά κόμματα ή πολιτικά μορφώματα ή να αποκλείουν αξιωματούχους αυτών από το να είναι υποψήφιοι για οποιοδήποτε πολιτειακό αξίωμα. Στην Ευρώπη, στο δεύτερο μισό του 20^ου αιώνα, μόνον η παλιά Δυτική Γερμανία και η Ελλάδα ήταν οι δύο χώρες που έθεσαν εκτός νόμου τους εχθρούς της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας: η μεν πρώτη όταν απαγόρευσε στη δεκαετία του 1950 το Sozialistische Reichspartei Deutschlands και το ΚΚ Γερμανίας, η δε χώρα μας όταν έθεσε εκτός νόμου, από το 1945 έως το 1974, το ΚΚΕ, ως συνέπεια της βίαιης κατάλυσης του δημοκρατικού πολιτεύματος που επιχείρησε και της συντριβής του στον εμφύλιο πόλεμο που ακολούθησε (1944-1949).

Το έργο της αποτροπής των κινδύνων για τη δημοκρατία, τους οποίους συνεπάγεται η ακροδεξιά πολιτική πράξη και ρητορία, φέρουν σε πέρας τα συστημικά κόμματα ή κόμματα του δημοκρατικού τόξου, που απομονώνουν τις αντιδημοκρατικές δυνάμεις είτε μέσω της μεταξύ τους συμμαχίας και της δημιουργίας «υγειονομικών ζωνών» είτε αναθεωρώντας δημόσιες πολιτικές τους σε τρόπο ώστε να μειώνονται οι κοινωνικές ανισότητες και η κοινωνική δυσφορία, οι οποίες, διαφορετικά, τροφοδοτούν την εκλογική δεξαμενή της αντιδημοκρατικής ακροδεξιάς.¹  Αρκετά πρόσφατα είναι τα παραδείγματα της Πολωνίας και της Βραζιλίας, όπου αποκαθηλώθηκαν από την κυβερνητική εξουσία, τα πολιτικά καθεστώτα αντίστοιχα του κόμματος Νόμου και Δικαιοσύνης (PiS) και του Jair Bolsonaro χάρη στη συσπείρωση, εναντίον τους, των δημοκρατικών κομμάτων με τις δυνάμεις της κοινωνίας των πολιτών.

Στον αντίποδα αυτού του υποδείγματος της «ανεκτικής», απέναντι στους αντιπάλους και τους υπονομευτές της, ευρωπαϊκής-δυτικής δημοκρατίας, σκιαγραφείται στην κοιτίδα του σύγχρονου ρεπουμπλικανισμού, στη Γαλλία, εδώ και λίγο περισσότερο από ένα χρόνο, με έναν ιδιότυπο για τα ευρωπαϊκά πολιτικά δεδομένα τρόπο, το περίγραμμα μιας «μαχόμενης» (εναντίον των εχθρών της) δημοκρατίας.

Η έννοια της μαχόμενης δημοκρατίας επινοήθηκε το 1930 από τον Γερμανό νομoμαθή Karl Lowenstein, με την προσδοκία να αποκτoύσε αυτή την ιδιότητα η δημοκρατία της Βαϊμάρης καταπολεμώντας και διαλύοντας το ναζιστικό κόμμα το οποίο απεργαζόταν την οριστική της κατάλυση.² Την μαχόμενη δημοκρατία αναπαριστάνουν οι αποφάσεις της νομοθετικής ή/και της εκτελεστικής εξουσίας μιας χώρας, με τις οποίες εισάγονται δραστικοί περιορισμοί στις ατομικές και πολιτικές ελευθερίες (στο παθητικό εκλογικό δικαίωμα, στην ελευθερία της έκφρασης) προσώπων ή συλλήβδην πολιτικών δυνάμεων που αποδεδειγμένα απεργάζονται την υπονόμευση ή την κατάργηση του δημοκρατικού πολιτεύματος· την αντικατάστασή του από μια «αντιφιλελεύθερη» (illiberal) δημοκρατία ή από ένα ωμά απολυταρχικό σύστημα διακυβέρνησης.

H προσφυγή στις νομικές κατά βάση ρυθμίσεις που εισάγουν την «μαχόμενη» δημοκρατία στη Γαλλία θα έμοιαζε με απόλυτο αναχρονισμό, αν δεν διεκδικούσε το πρωτείο αυτό η Ελλάδα: το 2023 αναθεωρήθηκε ο εκλογικός νόμος με αντικείμενο την κατάργηση του δικαιώματος καθόδου στις ευρωεκλογές κομμάτων που η ηγεσία τους έχει καταδικαστεί ακόμη και πρωτόδικα σε ποινή κάθειρξης για εγκλήματα κατά της ζωής, ώστε να αποτραπεί η συμμετοχή στις ευρωεκλογές της περιβεβλημένης με την ιδιότητα του πολιτικού κόμματος εγκληματικής οργάνωσης «Χρυσή Αυγή».³ Περαιτέρω, με την ίδια διάταξη του εκλογικού νόμου έχει ασκηθεί δίωξη εναντίον των 11 βουλευτών του κόμματος «Σπαρτιάτες» και του ήδη έγκλειστου ιθύνοντα νου της Χρυσής Αυγής Κασιδιάρη για εξαπάτηση του εκλογικού σώματος, που μπορεί να καταλήξει στην ποινική καταδίκη και την έκπτωση των βουλευτών από το αξίωμά τους, επειδή η εισαγγελική έρευνα απέδειξε ότι ο έγκλειστος εγκληματίας καθοδηγούσε και καθοριστικά συνέβαλε, το 2023, στην εκλογική κάθοδο και την εκλογή των «Σπαρτιατών» στην Βουλή.⁴

Στη Γαλλία, στη διαρκή εκλογική άνοδο του προπύργιου της ρατσιστικής και αντιδημοκρατικής ακροδεξιάς «Εθνικής Συσπείρωσης», κυρίως δε στην αταλάντευτη επιδίωξη της ηγέτιδας του κόμματος Μαρίν Λε Πεν να εκλεγεί πρόεδρος της Γαλλίας (με ορίζοντα, πλέον, τις προεδρικές εκλογές του 2027), τείνει να ορθωθεί ένα εμπόδιο όχι από τη νομοθετική ή την εκτελεστική εξουσία, αλλά από τη δικαστική. Οι δυο πρώτες εξουσίες φαίνεται να έχουν εξαντλήσει την παρέμβασή τους για την «μαχητική» διάταξη της δημοκρατίας απέναντι στις δυνάμεις που την υπονομεύουν, με τη θέσπιση του νόμου 2021-1109 για την υποστήριξη του σεβασμού στις αρχές του ρεπουμπλικανισμού.⁵ Ο Γάλλος νομοθέτης θεωρεί ότι η ταυτοτική αναδίπλωση στην οποία ενδίδουν πολλοί πολίτες υπό την επίδραση θρησκευτικών δογμάτων, κυρίως δε το ριζοσπαστικό ισλάμ, προάγουν τον «αποσχισμό» (séparatisme) και αποτελούν τους δυο κύριους εχθρούς των βασικών αρχών του ρεπουμπλικανισμού (της δημοκρατικής διακυβέρνησης ως συστήματος δικαιοσύνης, της συμμετοχής των πολιτών στη λήψη των αποφάσεων, της στήριξης των κοινών αγαθών), προς απάντηση των οποίων επιστρατεύονται μέτρα ευρείας κλίμακας, που αφορούν τόσο στη δημόσια όσο και την ιδιωτική ζωή.

H δόλια υπεξαίρεση κονδυλίων του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου από την Μαρίν Λε Πεν, όταν ήταν αρχηγός της Εθνικής Συσπείρωσης και ευρωβουλευτής, την οδήγησε στο ειδώλιο του κατηγορουμένου. Μετά από ακροαματική διαδικασία που διήρκεσε περισσότερο από τρεις μήνες, ο εισαγγελέας της έδρας πρότεινε στο δικαστήριο την καταδίκη της Λε Πεν σε φυλάκιση πέντε χρόνων(εκ των οποίων τα δυο σε κατ’ οίκο περιορισμό), σε πρόστιμο 300 χιλιάδων ευρώ και, ως παρεπόμενη ποινή, σε έκπτωση, προσωρινά εκτελεστή, από το δικαίωμα του εκλέγεσθαι για μια πενταετία. Η απόφαση του δικαστηρίου θα εκδοθεί στις 31 Μαρτίου 2025. Αν οι δικαστές καταδικάσουν τη Λε Πεν, συν τοις άλλοις, στην πενταετή έκπτωση από το παθητικό εκλογικό δικαίωμα, η κάθοδος της ως υποψήφιας στις εκλογές του 2027 για την ανάδειξη του νέου προέδρου της Γαλλικής δημοκρατίας θα είναι αδύνατη.

Η ακροδεξιά πολιτικός χαρακτήρισε την πρόταση του εισαγγελέα και, ακόμη χειρότερα, το ενδεχόμενο του ενστερνισμού της από τη δικάζουσα σύνθεση, ως «θανάσιμο πλήγμα στη δημοκρατία». Ο επικοινωνιακός μηχανισμός της Εθνικής Συσπείρωσης ανέσυρε από το χρονοντούλαπο της ιστορίας το φόβητρο εγκαθίδρυσης μιας «κυβέρνησης των δικαστών»,⁶ που θα διώκει πολιτικά πρόσωπα τα οποία έλκουν τη νομιμοποίησή τους ευθέως από τη λαϊκή ετυμηγορία. Για την ακροδεξιά και τον λαϊκισμό, ευρύτερα, οι επιδέξιοι θεσμοί του κράτους δικαίου, με πρώτο και καλύτερο την ανεξάρτητη και αμερόληπτη δικαιοσύνη, που στις φιλελεύθερες δημοκρατίες έχουν σχεδιαστεί για να ελέγχουν το πολιτικό προσωπικό και να δημιουργούν μηχανισμούς εξισορρόπησης, εμποδίζουν τη μόνη νομιμοποίηση που μετράει: αυτήν του κυρίαρχου λαού. Ο Βούλγαρος πολιτειολόγος Ivan Kratsev, συνοψίζει ως εξής τη «φιλοσοφία» της «αντιφιλελεύθερης δημοκρατίας»: υπόσχεται στους πολίτες ό,τι η φιλελεύθερη δημοκρατία δεν μπορεί να τους προσφέρει: η πλειοψηφία, έτσι και εκλεγεί, να μπορεί να κάνει ό,τι θέλει.

Η πολιτικά φορτισμένη νομική συζήτηση στη Γαλλία για την υποθήκευση της πολιτικής φιλοδοξίας της Μαρίν Λε Πεν στην τελεσίδικη δικαστική κρίση για την εκλογιμότητά της, φαίνεται ομόφωνα να καταλήγει στο πόρισμα ότι η δικαστική κρίση δεν θα επιφέρει την έκπτωση της Λε Πεν από το βουλευτικό αξίωμα που ήδη κατέχει, παρά μόνο θα φράξει το δρόμο της προς την προεδρία της Γαλλίας.⁷ Η ισχύουσα νομοθεσία, από τη μεριά της, η αποκαλούμενη “νόμος Sapin II” του 2016, προφανώς διαισθανόμενη τον κίνδυνο η επιβολή ποινής στέρησης του εκλογικού δικαιώματος ως παρεπόμενης ποινής μιας σοβαρής ποινικής καταδίκης να ταυτιστεί στη συνείδηση των πολιτών ως ενσάρκωση, ειδικά από τη δικαστική εξουσία, της δημοκρατίας ως «μαχόμενης», τροποποίησε τον ποινικό νόμο ορίζοντας ότι η στέρηση του εκλογικού δικαιώματος ως παρεπόμενη ποινή μπορεί να μην επιβάλλεται κατόπιν, όμως, απόφασης ειδικά αιτιολογημένης, για λόγους που έχουν να κάνουν με τις ιδιαίτερες περιστάσεις του διωκόμενου εγκλήματος και με την προσωπικότητα του κατηγορουμένου. Της νομοθεσίας αυτής είχε προηγηθεί απόφαση του Συνταγματικού Συμβουλίου , με την οποία είχε κριθεί ότι η επιβολή της παρεπόμενης ποινής, για να συνάδει προς το Σύνταγμα, πρέπει να προβλέπεται κλιμακωτά (από 1 έως 5 χρόνια).⁸

Η κατεύθυνση της επιείκειας του δικαστή στην επιβολή της παρεπόμενης ποινής στέρησης του δικαιώματος του εκλέγεσθαι, την οποία άνοιξε ο νομοθέτης, εμφανώς τηρήθηκε από το δικαστήριο που απάλλαξε «λόγω αμφιβολιών», τον Φεβρουάριο 2024, τον σημερινό πρωθυπουργό της Γαλλίας François Bayrou, από κατηγορίες για εγκλήματα ανάλογα με εκείνα που εικάζεται ότι διέπραξε η Λε Πεν. Ωστόσο, στην ίδια υπόθεση, οκτώ πρόσωπα που συνέπραξαν με τον Bayrou στην υπεξαίρεση ευρωπαϊκών κονδυλίων καταδικάστηκαν σε ποινές φυλάκισης και στέρησης του δικαιώματος του εκλέγεσθαι με αναστολή. Επίσης, ο τέως πρόεδρος της Γαλλίας Ζακ Σιράκ δεν διέτρεξε τον κίνδυνο να καταδικαστεί σε στέρηση του εκλογικού του δικαιώματος όταν δικάστηκε για υπεξαίρεση δημόσιων πόρων, όταν ήταν δήμαρχος του Παρισιού, αφού διώχτηκε 22 χρόνια (!) μετά τα επίδικα περιστατικά κι ενώ, πλέον, βρισκόταν σε βιολογική αδυναμία να ασκήσει τα εκλογικά του δικαιώματα. Όμως, ανάλογη επιείκεια δεν επιδείχτηκε από το δικαστήριο που καταδίκασε, τον Δεκέμβριο 2024, τον τέως πρόεδρο Νικολά Σαρκοζί για τις παράνομες τηλεφωνικές παρακολουθήσεις. Ο Σαρκοζί καταδικάστηκε σε τρία χρόνια φυλάκιση (εκ των οποίων το ένα σε κατ’ οίκο περιορισμό), καθώς και σε τρία χρόνια στέρησης του παθητικού εκλογικού δικαιώματος. Κι αυτός θα εμποδιστεί να θέσει υποψηφιότητα για την προεδρία της Γαλλίας το 2027, αν βέβαια υποτεθεί ότι μέχρι τότε θα έχει διατηρήσει αλώβητο το πολιτικό κύρος που απαιτείται για ένα τέτοιο αξίωμα: την επαύριον της καταδίκης του ανακοίνωσε ότι θα ενάγει τη Γαλλική Δημοκρατία ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των δικαιωμάτων του Ανθρώπου για παραβίαση, εξ αιτίας της «άδικης» καταδίκης του, της Ευρωπαϊκής Σύμβασης των δικαιωμάτων του ανθρώπου· αν όντως προσφύγει στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, θα είναι ο μοναδικός πολιτικός που ενώ στη διάρκεια που ασκούσε το ύπατο πολιτειακό αξίωμα υπερασπίστηκε τη χώρα του, ως όφειλε εκ του Συντάγματος, ενώπιον του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου από παραβάσεις της Σύμβασης, μετά την αφυπηρέτησή του επιδιώκει την καταδίκη της από το ίδιο Δικαστήριο.

Οι Γάλλοι δικαστές, είτε καταδικάσουν την Μαρίν Λε Πεν σε ένα χρόνο στέρησης του δικαιώματος του εκλέγεσθαι είτε σε πέντε χρόνια, είτε της επιτρέψουν να είναι υποψήφια στις προεδρικές εκλογές του 2027 είτε την εμποδίσουν, εκτίθενται στην κρίση των πολιτών, στο όνομα των οποίων εκδίδουν τις αποφάσεις τους, και στους οποίους λογοδοτούν με τους συντεταγμένους, στη δημοκρατία, τρόπους (την τήρηση της νομιμότητας, την ειδική και εμπεριστατωμένη αιτιολόγηση των αποφάσεων, τη δημοσίευση της γνώμης της μειοψηφίας στις αποφάσεις, την τήρηση δικαιικού λόγου θεμελιωμένου σε επιχειρήματα, την αρχή της δημοσιότητας).⁹ Όπως και αν αποφασίσουν στη συγκεκριμένη υπόθεση, θα έχουν κάνει ένα αποφασιστικό βήμα για να ικανοποιήσουν την διάχυτη στο δικαστικό σώμα της χώρας ανάγκη χειραφέτησής τους από την πολιτική εξουσία.¹⁰

Οι δικαστές εν μέσω πολιτικής (και θεσμικής) κρίσης

Το δικαστικό σώμα της Γαλλίας είναι επιβαρυμένο με την κληρονομιά του βοναπαρτισμού, ως επιβοηθητικός παράγοντας της εκτελεστικής εξουσίας και της ισχυρής, δημόσιας και ιδιωτικής διοίκησης. Δεν είναι τυχαίο ότι το Σύνταγμα του 1958 της 5ης Γαλλικής Δημοκρατίας εξακολουθεί να μην θεωρεί τα δικαστήρια ως «εξουσία» (pouvoir), αλλά ως «αρχή» (autorité), εγγυητής της οποίας είναι ο ίδιος ο πρόεδρος της δημοκρατίας (άρθρο 64). Το ανώτατο διοικητικό δικαστήριο της Γαλλίας, το Conseil d’ État, εξακολουθεί από τον 19^ο αιώνα να προεδρεύεται από τον εκάστοτε πρωθυπουργό της χώρας. Η μομφή «κυβέρνηση των δικαστών» δεν του αποδίδεται μόνο από την άκρα δεξιά της Μαρίν Λε Πεν. Ο χαρακτηρισμός προσάπτεται στο δικαστικό σώμα από κάθε μερίδα της πολιτικής τάξης που, ανεξάρτητα από την ιδεολογική της ταυτότητα, θεωρεί ότι αυτό υφαρπάζει, με αποφάσεις του, τη δική της εξουσία. Παλιότερα, στα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, ο σοσιαλιστής πολιτικός André Philip διακήρυττε ότι «η κυριαρχία ανήκει στο λαό, όχι στους δικαστές»· ο στρατηγός de Gaulle του αποκρινόταν λέγοντας «στη Γαλλία, το καλύτερο ανώτατο δικαστήριο είναι ο λαός».¹¹ Στις μέρες μας, ο Σαρκοζί, επί της προεδρίας του (2007-2012), θεωρούσε ότι στοχοποιούνταν από τη δικαστική εξουσία και ότι τα μέλη της ήταν «αμείλικτα» (sans relâche) εναντίον του, χωρίς μάλιστα να έχει μεταβάλει τη στάση του ούτε επ’ αφορμή της νέας δίκης στην οποία σύρεται εντός του 2025 για την παράνομη χρηματοδότηση της προεκλογικής του εκστρατείας του 2007 από τον τότε δικτάτορα της Λιβύης Καντάφι. Επί της προεδρίας Μακρόν, ο υπουργός Εσωτερικών της προηγούμενης κυβέρνησης Bruno Retailleau, o οποίος προέρχονταν από το κεντροδεξιό ντεγκωλικό κόμμα, είχε δηλώσει επ’ αφορμή δικαστικών αποφάσεων που δεν διατάσσουν την απέλαση αντικανονικών μεταναστών ότι «η ασφάλεια των Γάλλων είναι πολύ σοβαρή υπόθεση για να αφεθεί (στα χέρια) του κράτους δικαίου», εισπράττοντας μεταξύ άλλων απαντήσεων κι εκείνη του προέδρου του Συνταγματικού Συμβουλίου Laurent Fabius, ότι «το κράτος δικαίου με την ανεξάρτητη δικαιοσύνη ως έμβολό της, είναι η προϋπόθεση της δημοκρατίας».¹²

H τάση χειραφέτησης των δικαστών από την κηδεμονία της πολιτικής οξύνθηκε τον τελευταίο χρόνο, μέσα στις συνθήκες πολιτικής αστάθειας την οποία προκάλεσε ο πρόεδρος Μακρόν με την απόφασή του να προκηρύξει πρόωρες βουλευτικές εκλογές, τον Ιούλιο 2024, αφού προηγουμένως το κόμμα που τον υποστηρίζει είχε υποστεί σημαδιακή ήττα στις ευρωεκλογές του Ιουνίου 2024, θεωρώντας (εσφαλμένα, εκ του αποτελέσματος) ότι με τον τρόπο αυτό θα θωράκιζε την πολιτική ηγεμονία του απέναντι στην άνοδο των λαϊκιστικών δυνάμεων των δυο άκρων του πολιτικού φάσματος. Απέναντι σε μια νομοθετική εξουσία παραλυμένη από την τριχοτόμηση του κομματικού συστήματος και σε διαδοχικές κυβερνήσεις που αδυνατούν να ανταποκριθούν στις προσδοκίες των πολιτών αφού βρίσκονται «στο έλεος» της καταψήφισής τους από ετερόκλιτες πλειοψηφίες, οι Γάλλοι δικαστές, επιλαμβανόμενοι ζητημάτων που είτε συνεγείρουν ολόκληρη την κοινωνία είτε ανήκουν στον σκληρό πυρήνα της κρατικής κυριαρχίας (στις εξωτερικές σχέσεις της χώρας), καλύπτουν τα κενά ρύθμισης ή πολιτικής απόφασης που αφήνουν στο διάβα τους οι δυο άλλες εξουσίες, εμποτίζοντας έτσι το κοινωνικό σώμα με την ήρεμη δύναμη την οποία αποπνέει μια αληθινή εξουσία.

Στην πρόσφατη δίκη των βιαστών, στο Μαζάν, της Ζιζέλ Πελικό, που συγκλόνισε όχι μόνο τη Γαλλία αλλά και ολόκληρη την Ευρώπη, οι δικαστές υπερέβησαν το γράμμα του ποινικού νόμου, ο οποίος ως μόνα αποδεικτικά στοιχεία του βιασμού αναγνωρίζει την άσκηση βίας, καταναγκασμού, απειλής ή αιφνιδιασμού (άρθρο 222-23 του Ποινικού Κώδικα), και καταδίκασαν σε βαριές ποινές φυλάκισης τον σύζυγο της Πελικό και τους λοιπούς 50 κατηγορούμενους με μόνο αποδεικτικό στοιχείο την έλλειψη συναίνεσης της Πελικό στη σεξουαλική πράξη, αφού ο σύζυγός της Ντομινίκ Πελικό την είχε προηγουμένως ναρκώσει. Ένα μικρό απόσπασμα της μείζονος δικαστικής σκέψης, επέχει θέση ιστορικού ντοκουμέντου: «Διαπιστώθηκε ότι το προηγούμενο σχέδιο του Ντομινίκ Πελικό να καταστρέψει την ικανότητα της Ζιζέλ Πελικό να σκέφτεται και να διακρίνει ωφέλησε πλήρως κάθε έναν από τους συγκατηγορουμένους του, ότι καθένας από αυτούς, έχοντας ενημερωθεί επαρκώς για την κατάσταση αναλγησίας της Ζιζέλ Πελικό και έχοντας τη δυνατότητα να διακόψει τη δράση του ανά πάσα στιγμή ενόψει μιας αδρανούς και αναίσθητης γυναίκας, παρέκαμψε σκόπιμα την ελεύθερη συναίνεση του θύματος, επιβάλλοντάς της πράξεις σεξουαλικής φύσης, παρουσία και με την ενεργό συμμετοχή του Ντομινίκ Πελικό».¹³

Ίσης αξίας ιστορικό ντοκουμέντο με την ετυμηγορία για τους βιασμούς στο Μαζάν, είναι και η απόφαση του Εφετείου του Παρισιού του Αυγούστου 2024, με την οποία επικυρώθηκε το ένταλμα σύλληψης του (έκπτωτου σήμερα) δικτάτορα της Συρίας Μπασάρ Αλ Άσαντ για την ευθύνη που υπέχει στον βομβαρδισμό, το 2013, των προαστίων της Δαμασκού με το θανατηφόρο χημικό όπλο σαρίν και τη δολοφονία χιλιάδων αμάχων πολιτών. Η σύλληψη του Άσαντ είχε εκζητηθεί από επιζώντες του βομβαρδισμού και τέσσερις μη κυβερνητικές οργανώσεις, κατ’ εφαρμογή της γαλλικής νομοθεσίας που επιτρέπει τη δίωξη εγκλημάτων κατά της ανθρωπότητας και γενοκτονίας που έχουν διαπραχθεί εκτός της γαλλικής επικράτειας. Η οριστική κρίση επί του εντάλματος εκκρεμεί ενώπιον του γαλλικού Αρείου Πάγου. H στέρεη νομική επιχειρηματολογία της εφετειακής απόφασης, σύμφωνα με την οποία η απόδοση ευθυνών για διεθνή εγκλήματα υπερισχύει οποιουδήποτε ισχυρισμού περί ασυλίας «ακόμη και από έναν εν ενεργεία αρχηγό κράτους» (η Εθνική Εισαγγελία κατά της τρομοκρατίας είχε ζητήσει από το εφετείο την ακύρωση του εντάλματος σύλληψης, επικαλούμενη την ασυλία του αρχηγού κράτους, η οποία παραδοσιακά προστατεύει τους εν ενεργεία αρχηγούς κρατών από την ξένη δικαιοδοσία), εικάζεται ότι δεν θα αφήσει πολλά περιθώρια στο Ακυρωτικό Δικαστήριο να αποφασίσει (τον Μάρτιο 2025) υπέρ της ακύρωσης του εντάλματος σύλληψης του Άσαντ.¹⁴ Αν το ένταλμα επικυρωθεί, οι Γάλλοι δικαστές θα έχουν σταθεί στο ύψος που απαιτεί το κρίσιμο λειτούργημα της απονομής διεθνούς δικαιοσύνης, πολλώ δε μάλλον που η γαλλική κυβέρνηση κατάφερε στον διεθνή αυτό θεσμό ένα σοβαρό πλήγμα, αρνούμενη κατηγορηματικά, το Νοέμβριο 2924, κάθε προοπτική να εφαρμόσει στο εθνικό έδαφος το ένταλμα σύλληψης του Ισραηλινού πρωθυπουργού Νετανιάχου που εξέδωσε το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο για τα εγκλήματα γενοκτονίας και κατά της ανθρωπότητας, τα οποία εικάζεται ότι αυτός έχει διαπράξει σε βάρος των Παλαιστινίων της Λωρίδας της Γάζας, επειδή θεώρησε ότι ο Νετανιάχου καλύπτεται, ως εν ενεργεία πρωθυπουργός, από διπλωματική ασυλία.

Απέναντι στην ακεραιότητα και την ανεξαρτησία που επιδεικνύουν οι Γάλλοι δικαστές όταν στοιχίζονται με την πολιτική εξουσία, η προεδρία του Μακρόν τείνει να αντιτάξει μια αμήχανη «φυγή προς τα εμπρός». Η δικαστής Magali Lafourcade, που είναι μέρος της ελίτ η οποία περιστοιχίζει τον Γάλλο πρόεδρο, με πρόσφατη αρθρογραφία της επιχειρεί να «αναθέσει» τη «μαχητική» στάση της δημοκρατίας απέναντι στους εχθρούς της, στους ίδιους τους πολίτες, καθιστώντας τους «αληθινούς πρωταγωνιστές του πολιτικού συστήματος».¹⁵ Οι αναφορές της Lafourcade ήταν ευθής στην εμπειρία αναζωογόνησης του δημοκρατικού πολιτεύματος που προώθησε ο Μακρόν μέσω του θεσμού των συνελεύσεων πολιτών (conventions citoyennes). Για συγκεκριμένα θέματα δημόσιας πολιτικής συγκροτήθηκαν, καθόλη τη διάρκεια της προεδρίας του, συνελεύσεις αποτελούμενες από ολιγάριθμο μεν, αλλά αντιπροσωπευτικό δείγμα πολιτών, οι οποίοι επιλέγονταν με κλήρωση και με τη βοήθεια αλγορίθμου, με αντικείμενο την επεξεργασία προτάσεων (στην οποία οι πολίτες επικουρούνταν από ανεξάρτητους εμπειρογνώμονες) που, στη συνέχεια, η κυβέρνηση διαβίβαζε στην Εθνοσυνέλευση για να καταστούν νόμος του κράτους.¹⁶ Για τη δικαστή Lafourcade, η νομοθετική κατοχύρωση της σύγκλισης συνελεύσεων πολιτών θα παράσχει μια νέα νομιμοποίηση στο δημοκρατικό σύστημα διακυβέρνησης: η κοινωνιολογική αναντιστοιχία μεταξύ των βουλευτών και της υπόλοιπης κοινωνίας, η δύναμη των λόμπι και ο υποβιβασμός της Εθνοσυνέλευσης σε θάλαμο καταγραφής των επιθυμιών της κυβέρνησης, σημαίνουν ότι είναι αναγκαία η υπέρβαση της «εκλογικής δημοκρατίας».

Σε όλη τη διάρκεια της πολιτικής κρίσης που πρόκυψε από τις ευρωεκλογές του Ιουνίου 2024 και συνεχίζεται μέχρι σήμερα, πρόσθετες συνηγορίες υπέρ της νομοθετικής κατοχύρωσης του θεσμού των συνελεύσεων πολιτών κατατέθηκαν στο δημόσιο διάλογο, όμως η στάση απέναντί τους του προέδρου Μακρόν ήταν αντιφατική. Ο δεύτερος από τους πρωθυπουργούς που διόρισε κατά τη δεύτερη προεδρική θητεία του, ο Gabriel Attal, είχε φτάσει στο σημείο να εισηγηθεί την κατάρτιση, για το 2025, ενός «συμμετοχικού κρατικού προϋπολογισμού» (budget participatif), υπό την έννοια ότι θα δίνεται σε κάθε φορολογούμενο πολίτη η δυνατότητα να καθορίζει σε ποιες δημόσιες δαπάνες θα κατευθύνεται ένα συγκεκριμένο ποσοστό των αμέσων φόρων που καταβάλει. Από την άλλη όμως μεριά, το επίσημο κρατικό όργανο που είναι θεσμοθετημένο για να συντονίζει τις συγκροτήσεις συνελεύσεων πολιτών, η Εθνική Επιτροπή για τον Δημόσιο Διάλογο, πρόσφατα αποδυναμώθηκε, καθώς η κυβέρνηση Barnier αποφάσισε ότι ούτε συνελεύσεις πολιτών ούτε άλλες μορφές άμεσης συμμετοχής των πολιτών στη λήψη δημόσιων αποφάσεων θα είναι επιτρεπτή, όταν οι αποφάσεις αυτές αφορούν θέματα βιομηχανικών εγκαταστάσεων (παραγωγής ενέργειας ιδίως, είτε από εναλλακτικές πηγές, είτε πυρηνικής ενέργειας).

Από τη μεριά τους, οι συνταγματολόγοι διερευνούν και προτείνουν συντεταγμένες οδούς εξόδου από την πολιτική και θεσμική κρίση στην οποία έχει εμπλακεί η 5^ηΓαλλική Δημοκρατία. Για τον πιο επικοινωνιακά προβεβλημένο από αυτούς, τον καθηγητή Dominique Rousseau, η διέξοδος θα πρέπει να συνίσταται σε μια δραστική αναθεώρηση του Συντάγματος του 1958, που να περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την κατοχύρωση του θεσμού των συνελεύσεων πολιτών, αλλά και την επανίδρυση του Συνταγματικού Συμβουλίου ως «καθαρόαιμου» συνταγματικού δικαστηρίου, στο οποίο άμεσα οι πολίτες θα μπορούν να προσφεύγουν αμφισβητώντας της συνταγματικότητα ενός νόμου.¹⁷ Άλλος,¹⁸ πάλι, ισχυρίζεται ότι η διέξοδος από την κρίση θα επέλθει όταν όλοι οι πολιτειακοί παράγοντες της χώρας ασκήσουν με συνέπεια μόνο τις εξουσίες που το ισχύον Σύνταγμα τους έχει χορηγήσει: ο πρόεδρος να ασκεί τις αποκλειστικές εξουσίες που του αναγνωρίζονται στο πεδίο της εθνικής άμυνας και της εξωτερικής πολιτικής και να παύσει να «μάχεται» εναντίον των άκρων του πολιτικού φάσματος σαν κοινός «κομματάρχης», η δε κυβέρνηση και η Εθνοσυνέλευση «να καθορίζουν και να καθοδηγούν», όπως επί λέξει επιτάσσει το Σύνταγμα (άρθρο 20), την πολιτική στην καθημερινότητά της· ή, απλοϊκά ειπωμένο, ο πρόεδρος να ασχολείται με τη Γαλλία και η κυβέρνηση και η Εθνοσυνέλευση με τους Γάλλους!

Πάντως, μέχρι να δοθεί η δέουσα συντεταγμένη λύση στην πολιτική και θεσμική κρίση που καταπονεί σήμερα τη Γαλλία, οι δικαστές της είναι βέβαιο ότι θα «ασχολούνται» και με τη Γαλλία και με τους Γάλλους!

Με αισθήματα ιδιαίτερης τιμής αποδέχθηκα την ευγενική πρόταση του συναδέλφου Καθηγητή κ. Λίνου-Αλεξάνδρου Σισιλιάνου να προεδρεύσω, κατά βάση συνοψίζοντας, την ενότητα αυτή του επιστημονικώς εξαιρετικά «πολυπρισματικού» Συνεδρίου του «Ιδρύματος Μαραγκοπούλου». Συνεδρίου, το οποίο έχει ως κεντρικό θέμα «50 χρόνια ΕΣΔΑ: Αλληλεπιδράσεις με τους επιμέρους κλάδους του Δικαίου».

Εισαγωγικώς ας μου επιτραπεί να εκθέσω, περιληπτικώς βεβαίως, τα εξής:

Ι. Η κανονιστική «καθολικότητα» της ΕΣΔΑ
Κατ’ αρχάς αποτελεί, από επιστημονική έποψη, γεγονός αναμφισβήτητο -ως γενικώς πλέον αποδεκτό- ότι η Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ), υπό την δικονομικώς, και όχι μόνο, διαρκή και πολλαπλώς συνεκτική εγγυητική παρέμβαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), συνιστά κανονιστικώς την οιονεί αυθεντική «κοιτίδα» και το αντίστοιχο οιονεί «αρχετυπικό» «λίκνο» των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στον ευρύτερο χώρο του Διεθνούς Δικαίου. Και τούτο, διότι παρά το ότι η ρυθμιστική εμβέλεια της ΕΣΔΑ καλύπτει μόνο τις Έννομες Τάξεις των Κρατών-Μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης που οργανώνονται σύμφωνα με τις κύριες αρχές της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, καθολική είναι, από πλευράς Νομικής Επιστήμης, η παραδοχή πως η ΕΣΔΑ συνθέτει το πιο «στιβαρό» κανονιστικώς σύμπλεγμα κανόνων δικαίου σε όλο το φάσμα της Διεθνούς Έννομης Τάξης, υπό την καταλυτική εν προκειμένω συνδρομή της δικαιϊκής «αιγίδας» του ΕΔΔΑ, ως εξίσου «στιβαρού» κανονιστικώς κυρωτικού μηχανισμού ως προς την αποτελεσματική εφαρμογή των κανόνων δικαίου της ΕΣΔΑ στην πράξη.

ΙΙ. ΕΣΔΑ και Δημόσιο Δίκαιο
Όπως είναι ευνόητο, ακριβώς λόγω της ρυθμιστικής ιδιοσυστασίας των κανόνων δικαίου της ΕΣΔΑ που προεχόντως οργανώνουν το κανονιστικό πλαίσιο προστασίας των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η επίδρασή της γίνεται κατ’ αρχήν «αισθητή» στο επίπεδο του Δημόσιου Δικαίου των Έννομων Τάξεων των Κρατών-Μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης. Και δη του συνόλου του Δημόσιου Δικαίου. Πολλώ μάλλον όταν ναι μεν το Συνταγματικό Δίκαιο -μ’ επικεφαλής το κατά περίπτωση Εθνικό Σύνταγμα- είναι εκείνο, το οποίο εντός των ως άνω Έννομων Τάξεων καθορίζει τις γενικές γραμμές ρύθμισης των κανονιστικών «συντεταγμένων» της ακώλυτης άσκησης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Όμως, και από την άλλη πλευρά, όσο και αν πρωτίστως για ερευνητικούς και διδακτικούς σκοπούς το Δημόσιο Δίκαιο υποδιαιρείται σ’ επιμέρους κλάδους, κατ’ ουσία -και συγκεκριμένα σύμφωνα με την εγγενή δικαιϊκή του υπόσταση- το Δημόσιο Δίκαιο εμφανίζει μιαν ιδιάζουσα «άρρηκτη» ενότητα. Κάτι το οποίο άλλωστε καθίσταται σαφώς προφανές κατά την ερμηνεία και εφαρμογή των εν γένει κανόνων δικαίου που θεσπίζουν, καθ’ οιονδήποτε τρόπο, τις lato sensu εγγυήσεις της προμνημονευόμενης ακώλυτης άσκησης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

ΙΙΙ. ΕΣΔΑ και Έννομη Τάξη
Όμως η ίδια, κατά τα προεκτεθέντα, ρυθμιστική ιδιοσυστασία των κανόνων δικαίου της ΕΣΔΑ περί των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου καταδεικνύει, και μάλιστα ευθύς αφότου άρχισε η εφαρμογή τους, μ’ ενάργεια ότι η κανονιστική επίδρασή τους εκτείνεται όχι μόνο στο ευρύτερο πεδίο του Δημόσιου Δικαίου των Έννομων Τάξεων των Κρατών-Μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης αλλά και στο σύνολο των κανόνων δικαίου του lato sensu Ιδιωτικού Δικαίου αυτών των Έννομων Τάξεων. Τούτο συνάγεται, προδήλως, εκ του ότι πέραν εκείνης του Δημόσιου Δικαίου αναλόγως «άρρηκτη» είναι και η ενότητα της κάθε Έννομης Τάξης εν συνόλω -άρα και αυτής των Κρατών-Μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης- λαμβανομένης υπόψη της εκ της ίδιας της κανονιστικής τους υφής και εφαρμοστικής λειτουργίας τους διαρκούς και άκρως συμπληρωματικής μεταξύ τους αλληλεπίδρασης των κάθε είδους κανόνων της κατά την ερμηνεία τους, κατά κύριο δε λόγο την συστηματική, και κατά την επέκεινα εφαρμογή τους στην πράξη. Πραγματικά, και καθ’ ό μέτρο οι περί των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου κανόνες δικαίου της ΕΣΔΑ κατά τον ίδιο τον κανονιστικό τους προορισμό «διεισδύουν» ρυθμιστικώς σε όλο το φάσμα των σχέσεων μεταξύ των μελών του οικείου κοινωνικού συνόλου, αντιστοίχως και αναλόγως ασκούν, αμέσως ή εμμέσως, καθοριστική επιρροή και σε όλο το φάσμα των κρίσιμων έννομων σχέσεων που υπόκεινται στους κανόνες δικαίου των επιμέρους Έννομων Τάξεων των Κρατών-Μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης. Και δη ανεξάρτητα από το σε ποιον κλάδο ανήκουν συστηματικώς οι κατά τα ως άνω κανόνες δικαίου, π.χ. του Δημόσιου Δικαίου -συμπεριλαμβανομένου, κατά την ορθότερη επιστημονική άποψη, του Ποινικού Δικαίου, ουσιαστικού και δικονομικού- ή του Ιδιωτικού Δικαίου, και πάλι ουσιαστικού αλλά και δικονομικού. Υπ’ αυτό το πρίσμα νομικής ανάλυσης ουδόλως απέχει από την κανονιστική πεμπτουσία του κανόνα δικαίου, υπό την γενική θεσμική του θεώρηση, η προσέγγιση εκείνη η οποία καταλήγει στο συμπέρασμα πως, κατ’ αποτέλεσμα, δημιουργείται μια πραγματική δικαιϊκή «όσμωση» μεταξύ του in globo κανονιστικού περιεχομένου της ΕΣΔΑ από την μία πλευρά και των Έννομων Τάξεων των Κρατών-Μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης από την άλλη.

ΙV. ΕΣΔΑ και Σύνταγμα
Η ανάλυση που προηγήθηκε παρέχει, οπωσδήποτε κατά την γνώμη μου, και μιαν επαρκώς ασφαλή νομική οδό για την επεξήγηση της αναγκαίας «αρμονικής» κανονιστικής συνύπαρξης κατά την ταυτόχρονη εφαρμογή των κανόνων δικαίου της ΕΣΔΑ και των κανόνων δικαίου που εμπεριέχονται στο υπέρτερης τυπικής ισχύος Σύνταγμα κάθε Κράτους-Μέλους του Συμβουλίου της Ευρώπης. Αναφέρομαι εδώ στο συγκεκριμένο αυτό ειδικό ζήτημα των κανονιστικών σχέσεων μεταξύ ΕΣΔΑ και Συντάγματος, δοθέντος ότι ουδείς μπορεί ν’ αμφισβητήσει νομικώς ότι οι κανόνες δικαίου της ΕΣΔΑ υπερέχουν, κατ’ αρχήν, τυπικώς εκείνων των κανόνων δικαίου των Έννομων Τάξεων των Κρατών-Μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης οι οποίοι έχουν οιονεί «υποσυνταγματική» ισχύ. Κάτι τέτοιο όμως δεν μπορεί, και πάλι από νομική σκοπιά, να γίνει a priori δεκτό και σε ό,τι αφορά την σχέση των κανόνων δικαίου της ΕΣΔΑ με τους κανόνες δικαίου ενός εκάστου των Συνταγμάτων των Κρατών-Μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης, ιδίως δε εκείνων των Κρατών-Μελών τα οποία είναι και μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Τούτο οφείλεται στο ότι, καθ’ ό μέτρο οι κανόνες δικαίου της ΕΣΔΑ είναι και μέρος των κανόνων του εν γένει Διεθνούς Δικαίου, από νομική επιστημονική έποψη και άποψη δεν μπορεί να γίνει κανονιστικώς δεκτό πως οι κανόνες δικαίου τους οποίους θεσπίζει η ΕΣΔΑ υπέρκεινται, άνευ άλλου τινός, τυπικώς των κανόνων δικαίου των επιμέρους Συνταγμάτων των Κρατών-Μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης καθώς και των κανόνων δικαίου του Ευρωπαϊκού Δικαίου, πρωτογενούς και παραγώγου -άρα και του εν γένει Ευρωπαϊκού Κεκτημένου- προκειμένου περί των Κρατών-Μελών του που είναι και μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Επομένως, και μένοντας εδώ μόνο στο θέμα του Συντάγματος, πρέπει να γίνει δεκτό και ότι το ζήτημα μιας ενδεχόμενης «σύγκρουσης» των κανόνων δικαίου της ΕΣΔΑ με τους κανόνες δικαίου των επιμέρους Συνταγμάτων των Κρατών-Μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης δεν είναι νομικώς εφικτό να επιλυθεί αποκλειστικώς δια της οδού μιας μορφής κανονιστικής ιεράρχησης μεταξύ τους. Ιδίως δε αν αναλογισθούμε ότι η αποτελεσματική εφαρμογή των κανόνων δικαίου της ΕΣΔΑ μπορεί να διασφαλισθεί μόνο διά της «αρμονικής» ρυθμιστικής συνύπαρξης, κατά την in concreto εφαρμογής τους, μ’ εκείνους των κατά τα προεκτεθέντα Συνταγμάτων. Αυτή η «αποστολή» της διασφάλισης μιας τέτοιας «αρμονικής» ρυθμιστικής συνύπαρξης βαρύνει πολύ περισσότερο από την μια πλευρά το ΕΔΔΑ και, από την άλλη, τ’ αρμόδια Δικαστήρια -και πρωτίστως τ’ Ανώτατα- των Κρατών-Μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης. Και τούτο μπορεί και πρέπει να επισυμβαίνει, με συνέπεια και διάρκεια, από την μεν πλευρά του ΕΔΔΑ δια της όσο το δυνατόν περισσότερο σύμφωνης ερμηνείας των κανόνων δικαίου της ΕΣΔΑ με τους κάθε φορά εφαρμοστέους κανόνες δικαίου του Συντάγματος του κάθε Κράτους-Μέλους του Συμβουλίου της Ευρώπης- ιδίως αν πρόκειται για Κράτος-Μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης- κατ’ εξοχήν αν και εφόσον οι τελευταίοι αυτοί κανόνες θεσπίζουν in concreto ένα κανονιστικώς πιο ευνοϊκό, ως επαρκέστερο εγγυητικώς, καθεστώς ακώλυτης άσκησης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Από δε την πλευρά των εχόντων κάθε φορά δικαιοδοσία δικαστικών οργάνων του κάθε Κράτους-Μέλους του Συμβουλίου της Ευρώπης, δια της όσο το δυνατόν περισσότερο σύμφωνης ερμηνείας των κανόνων δικαίου του Συντάγματός του με τους αντιστοίχως εφαρμοστέους κανόνες δικαίου της ΕΣΔΑ, βεβαίως αν και εφόσον οι τελευταίοι θεσπίζουν in concreto ένα κανονιστικώς ίσο, πολύ δε περισσότερο ένα πιο ευνοϊκό ως επαρκέστερο εγγυητικώς, καθεστώς ακώλυτης άσκησης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Σημειωτέον, ότι η ίδια αυτή ερμηνευτική προσέγγιση είναι η ενδεδειγμένη και όταν πρόκειται για την άσκηση ανάλογης δικαιοδοσίας εκ μέρους των αρμόδιων κατά περίπτωση δικαιοδοτικών οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι φανερό ότι η προεκτεθείσα ερμηνευτική μέθοδος εμφανίζει και το πρόσθετο πλεονέκτημα, σύμφωνα με το οποίο έτσι ευνοείται, τουλάχιστον σε μεγάλο βαθμό, και ο κατά το δυνατόν πλήρης «σεβασμός» κρίσιμων αποφάσεων του ΕΔΔΑ από τα εκάστοτε αρμόδια όργανα, και προεχόντως τα δικαιοδοτικά, των Κρατών-Μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης, όταν σήμερα, δυστυχώς, οι αντίθετες τάσεις πολλαπλασιάζονται ανησυχητικώς, ακολουθώντας μάλιστα σχεδόν γεωμετρική πρόοδο.

Καταληκτικώς, ας μου επιτραπεί επιπροσθέτως να τονίσω ότι κάθε άλλη ερμηνευτική επιλογή για την οριοθέτηση των αντίστοιχων πεδίων εφαρμογής των κανόνων δικαίου της ΕΣΔΑ και των κανόνων δικαίου των Έννομων Τάξεων των Κρατών-Μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης όχι μόνο δεν είναι σε θέση ν’ αποτρέψει ενδεχόμενες δυσλειτουργίες ή και «συγκρούσεις» μεταξύ τους. Αλλά, όλως αντιθέτως, θα οδηγήσει, και δη οιονεί νομοτελειακώς, σε κανονιστικές εντάσεις -και, εν τέλει, σε πραγματικά κανονιστικά «αδιέξοδα»- οι οποίες σίγουρα θα πλήξουν καιρίως τον ίδιο τον «πυρήνα» της ρυθμιστικής εμβέλειας των κανόνων δικαίου της ΕΣΔΑ. Εν τέλει δε την ίδια την ενότητα του Συμβουλίου της Ευρώπης οδηγώντας την, μοιραίως, σε καταστάσεις λανθάνουσας ή και εμφανούς περαιτέρω αποδυνάμωσής της. Και η προοπτική αυτή είναι τόσο περισσότερο επικίνδυνη έως σχεδόν «ζοφερή», όσο αφενός η ακώλυτη άσκηση των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου αλλοιώνεται, καταδήλως, και στην «Γηραιά Ήπειρό» μας υπό τα «καυδιανά δίκρανα» και πάνω στην «προκρούστεια κλίνη» των αυθαιρεσιών καθεστώτων τα οποία ρέπουν, πολλές φορές δίχως κανένα πρόσχημα, προς την αυθαιρεσία και την έμπρακτη αμφισβήτηση της πεμπτουσίας σημαντικών πτυχών της Δημοκρατικής Αρχής και, κατ’ αποτέλεσμα, της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας εν γένει. Και, αφετέρου και συνακόλουθα, μια τέτοια δυσοίωνη προοπτική τείνει, δίχως αμφιβολία αλλά και δίχως βάσιμες ελπίδες «επιστροφής», προς την κανονιστική απαξίωση της ΕΣΔΑ ως εμβληματικού διεθνώς «προτύπου» υπεράσπισης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Και τούτο, σε μιαν εποχή όπου η αξία του Ανθρώπου και η ελεύθερη ανάπτυξη της προσωπικότητάς του «συνθλίβονται» πια υπό το «κυκλώπειο» βάρος της ουσιαστικώς αχαλίνωτης «επικυριαρχίας» του «οικονομικού» επί του «θεσμικού».

* Παρέμβαση, υπό την ιδιότητα του προεδρεύοντος, στο Συνέδριο του Ιδρύματος Μαραγκοπούλου της 13ης Δεκεμβρίου 2024.

Το Σύνταγμα μας σχεδιάζει κανονιστικά τον «φέροντα σκελετό» του εκλογικού συστήματος. Το άρθρο 54 παρ. 1 Συντ. αναθέτει στην Βουλή να το διαρρυθμίσει, μάλιστα με ευρύτερη συναίνεση. Διαφορετικά, αυτό εφαρμόζεται στις μεθεπόμενες εκλογές από την ψήφισή του, ώστε να μην μπορεί καθεμιά κοινοβουλευτική πλειοψηφία να εισάγει ρυθμίσεις που θα εξυπηρετούν τα συγκυριακά της συμφέροντα.
Ο νομοθέτης, όμως, δεν είναι ελεύθερος να διαμορφώνει τον εκλογικό νόμο. Το Σύνταγμα θεσπίζει τις αρχές που ρυθμίζουν την ψήφο και ενεργούν ως παράμετροι συγκρότησης του εκλογικού συστήματος. Έτσι προβλέπει ρητά, ότι οι βουλευτές εκλέγονται με άμεση, καθολική και μυστική ψηφοφορία, ενώ η ισότητα της ψήφου απορρέει από την ίδια την λαϊκή κυριαρχία και προσλαμβάνει το πλήρες νόημά της ως αρχή της ισοδυναμίας της ψήφου. Τούτο σημαίνει πως το εκλογικό σύστημα πρέπει να διασφαλίζει, ότι η ψήφος καθενός εκλογέα θα ασκεί την ίδια επιρροή στην διαμόρφωση του εκλογικού αποτελέσματος, δηλαδή, ότι η ίδια εκλογική δύναμη των κομμάτων θα επιδρά χωρίς σημαντικές διαφοροποιήσεις στην κατανομή των εδρών καθεμιάς εκλογικής περιφέρειας.

Το εκλογικό σύστημα οφείλει, επομένως, να διασφαλίζει την αναλογική εκπροσώπηση των κομμάτων στην Βουλή: κατά το Σύνταγμα το εκλογικό σύστημα πρέπει να οδηγεί στην ανανέωση της σύνθεσης της λαϊκής αντιπροσωπείας, αλλά και στην ανάδειξη κυβέρνησης, σύμφωνα με τις επίκαιρες επιλογές του εκλογικού σώματος. Για τον λόγο αυτό, και ο στόχος της κυβερνητικής σταθερότητας αποτελεί μια από τις παραμέτρους για την επιλογή του εκλογικού συστήματος, που μπορεί να κάμπτει κάπως την αναλογικότητα της κατανομής των εδρών, προκειμένου να αποφεύγονται ο κατακερματισμός των κοινοβουλευτικών δυνάμεων και ο κίνδυνος της ακυβερνησίας.

Στην πράξη, πάντως, η αναλογική εκπροσώπηση των πολιτικών δυνάμεων νοθεύεται και η ισοδυναμία της ψήφου εξαϋλώνεται. Ενδεικτικά, τα εκλογικά συστήματα αποδίδουν στο πρώτο κόμμα σημαντικά μεγαλύτερο ποσοστό εδρών στην Βουλή σε σχέση με το ποσοστό του στο εκλογικό αποτέλεσμα. Με την πρόβλεψη «bonus», η κοινοβουλευτική υπεραντιπροσώπευση του πρώτου κόμματος παραμένει υψηλότατη, με τον δείκτη αντιπροσώπευσής του να κυμαίνεται μεταξύ 121% και 200% . Το ΑΕΔ δεν έστερξε να ελέγξει την αντισυνταγματικότητα των σχετικών ρυθμίσεων και τα εκλογικά συστήματα στήριξαν για μεγάλο χρονικό διάστημα τον δικομματισμό, ευνοώντας συγκεκριμένες πολιτικές δυνάμεις.
Εξού, μπροστά και στην ρευστοποίηση του κομματικού σκηνικού, πυκνώνουν οι φωνές που προτείνουν την συνταγματοποίηση των πλειοψηφικών χαρακτηριστικών του εκλογικού νόμου. Πρόκειται για επιστροφή στην εποχή της ψήφου με σφαιρίδιο, την οποία η αμοιβαία δυσπιστία των κομματικών σχηματισμών είχε εντάξει στο Σύνταγμα του 1864, προκαλώντας μακρόχρονες αγκυλώσεις. Οι σύγχρονες αδυναμίες του κομματικού συστήματος δεν δικαιολογούν τον αναχρονισμό. Αντίθετα, η ιστορία και η συγκριτική ανάλυση δείχνουν ότι το εκλογικό σύστημα πρέπει να παραμένει «ανοιχτό», για να μπορεί ο νομοθέτης να μεταβάλλει τις συνιστώσες του, ενόψει της πραγμάτωσης της λαϊκής κυριαρχίας στην μεταβαλλόμενη ιστορική συγκυρία.

Σήμερα, το δημοκρατικό πρόταγμα που παραμένει μετέωρο, είναι αυτό για εκλογικό σύστημα ικανό να «μετουσιώνει» τις πολιτικές επιλογές του λαού σε κοινοβουλευτική και κυβερνητική πράξη. Είναι, λοιπόν, κρίσιμο, στην προσεχή συνταγματική αναθεώρηση να αναζητηθούν εγγυήσεις, ώστε να εξυπηρετείται η ισοδυναμία της ψήφου και να εξασφαλίζεται ότι η λαϊκή εντολή θα επηρεάζει πραγματικά το νομοθετικό και κυβερνητικό έργο . Αλλιώς, η πολιτική απάθεια θα ενισχύεται και η αυτοκυβέρνηση του λαού θα μοιάζει με χίμαιρα.

Δημοσιεύτηκε στο Βήμα της Κυριακής της 3/11/2024

Ι

Ο προεδρεύων, Ε΄ Αντιπρόεδρος της Βουλής, στη συνεδρίαση της Ολομέλειάς της την 22α Νοεμβρίου 2024 ανακοίνωσε την αποχώρηση δύο (2) ακόμη βουλευτών από την κοινοβουλευτική ομάδα του «Συνασπισμού της Ριζοσπαστικής Αριστεράς-Προοδευτική Συμμαχία» και την ανεξαρτητοποίησή τους. Έτσι, επισημοποιήθηκε τυπικά η ανατροπή, άραγε προ στιγμής(;), στη σειρά κατάταξης των κοινοβουλευτικών δυνάμεων. Η έως τότε δεύτερη περιορίστηκε στους είκοσι εννέα (29) βουλευτές, συνολικά δέκα οκτώ (18) λιγότερους από όσους είχαν αναδειχθεί υπό τη σημαία της στην εκλογική αναμέτρηση της 24ης και της 25ης Ιουνίου 2023, και στη θέση της βρέθηκε το «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα-Κίνημα Αλλαγής». Διαθέτοντας τριάντα ένα (31) βουλευτές είναι, πλέον, η μεγαλύτερη σε δύναμη κοινοβουλευτική ομάδα που δεν μετέχει στην κυβέρνηση. Δηλαδή, κατέστη αξιωματική αντιπολίτευση έπειτα από δέκα πέντε σχεδόν έτη, πιο πρόσφατη και χρονικά τελευταία υπήρξε στη Βουλή του 2007, και τούτη τη φορά ως συνασπισμός περισσότερων πολιτικών κομμάτων.

ΙΙ

Η εξέλιξη είναι μοναδική στην κοινοβουλευτική μας ιστορία. Ουδέποτε, τουλάχιστον μεταπολεμικά και μεταπολιτευτικά, είχε σημειωθεί εναλλαγή στη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης στη διάρκεια της βουλευτικής περιόδου. Ακόμη και όταν, κατ’ ακραία εξαίρεση, η απόσταση μεταξύ της δεύτερης και της τρίτης σε δύναμη κοινοβουλευτικής ομάδας υπήρξε οριακή ή απλώς μικρή, από μόνη της δεν αποδείχθηκε αρκετή, προκειμένου να αποκτήσει το ενδεχόμενο επικαιρότητα. Άλλωστε, για να λάβει χώρα απαιτούνται, πρωτίστως, πολιτικές διεργασίες ικανές να πυροδοτήσουν ανακατατάξεις ή μετακινήσεις, όχι μεμονωμένες αλλά σε ευρεία έκταση, και να καταλήξουν στη σημαντική αποδυνάμωση ή, αντιστοίχως, στην όμοια ενίσχυση των εμπλεκομένων συνθέσεων. Τέτοια χαρακτηριστικά και μάλιστα σε πρωτοφανή ένταση απαντώνται στην περίπτωση του «Συνασπισμού της Ριζοσπαστικής Αριστεράς-Προοδευτική Συμμαχία». Πριν ακόμη συμπληρωθούν δέκα οκτώ (18) μήνες από τις τελευταίες γενικές βουλευτικές εκλογές, έχει ήδη αντιμετωπίσει δύο «βίαιες» διασπάσεις, διαρκείς, συχνά εκτός ελέγχου, πολιτικές αντιπαραθέσεις και την ανάγκη να αναδείξει δύο φορές νέο αρχηγό του.

ΙΙΙ

Ανεξαρτήτως της ένταξής τους σε συγκεκριμένη κοινοβουλευτική ομάδα, οι βουλευτές και οι ομάδες τους ανήκουν στη συμπολίτευση ή στην αντιπολίτευση. Πρόκειται για κατηγοριοποίηση τόσο παλιά όσο ο κοινοβουλευτισμός και η κοινοβουλευτική αρχή στην εξελιγμένη μορφή τους. Η συμπολίτευση είναι, κατά κανόνα, μονοκομματικής σύνθεσης και περιλαμβάνει τους βουλευτές που έχουν παράσχει και εξακολουθούν να περιβάλουν με την εμπιστοσύνη τους την κυβέρνηση. Αντιθέτως, την αντιπολίτευση, απαρτίζουν περισσότερες της μίας κοινοβουλευτικές ομάδες, αλλά ο συνολικός αριθμός των μελών τους υπολείπεται, κατά κανόνα, εκείνου της κυβερνητικής πλειοψηφίας. Η πρώτη σε δύναμη από τις κοινοβουλευτικές ομάδες της αντιπολίτευσης αποτελεί την αξιωματική και οι λοιπές συνθέτουν την ελάσσονα. Αν και η διάκριση είναι γνωστή από μακρού στην κοινοβουλευτική πράξη και στην επιστήμη, ο νομοθέτης είτε δεν αναφέρεται σε αυτήν είτε, συνήθως, την αγνοεί, υποτιμώντας, μάλλον, τη σημασία της.
Ο συνταγματικός νομοθέτης στη μοναδική διάταξη αυξημένης τυπικής ισχύος που τον απασχολεί ο συσχετισμός δυνάμεων στη Βουλή προκρίνει την αναφορά στο ποσοτικό κριτήριο, την κοινοβουλευτική δύναμη. Όταν επικρατεί η σχετικά πλειοψηφική εκδοχή της δεδηλωμένης, δηλαδή όταν δεν έχει προκύψει από τις γενικές βουλευτικές εκλογές μονοκομματική αυτοδυναμία, οι αρχηγοί καθενός από τα τρία πρώτα σε αριθμό βουλευτών πολιτικά κόμματα λαμβάνουν, διαδοχικά, τη διερευνητική εντολή και αναζητούν ευρύτερες συμπράξεις ή συναινέσεις για το σχηματισμό βιώσιμης κυβέρνησης (άρθρο 37 παρ. 3 πρότ. 1 Συντ.). H ίδια επιλογή στη διατύπωση, δηλαδή η αναφορά στην κοινοβουλευτική δύναμη, υιοθετείται, με δύο σημειακές εξαιρέσεις, και από τον Κανονισμό της Βουλής. Ορίζει, εν πρώτοις, ότι αρχηγός της αξιωματικής αντιπολίτευσης, είναι ο Πρόεδρος της μεγαλύτερης σε δύναμη κοινοβουλευτικής ομάδας που δεν μετέχει στην κυβέρνηση και, υπό αυτήν του την ιδιότητα, απολαμβάνει τα δικαιώματα που του αναγνωρίζει ο Κανονισμός και οι κείμενες διατάξεις (άρθρο 20 ΚτΒ). Εξάλλου, από τις πέντε (5) προ ημερησίας διατάξεως συζητήσεις κατά τη διάρκεια κάθε (τακτικής) βουλευτικής συνόδου, το θέμα των οποίων επιλέγει η αντιπολίτευση, τις δύο (2) τις προκαλεί η αξιωματική (άρθρο 143 παρ. 2 εδάφ. γ΄ πρότ. 1 ΚτΒ).

IV

Οι γενικές βουλευτικές εκλογές της 24ης-25ης Ιουνίου 2023 διεξήχθησαν ένα περίπου μήνα μετά τις ατελέσφορες όμοιες προηγούμενες και με εκλογικό σύστημα τη γνωστή παραλλαγή της ενισχυμένης αναλογικής των δύο πρώτων δεκαετιών του διανυόμενου αιώνα και μοναδική διαφοροποίηση την κλιμακωτή πριμοδότηση (bonus) σε έδρες του νικητή τους. Για πρώτη φορά μεταπολιτευτικά, ανεξαρτήτως της εκδοχής της δεδηλωμένης που επικρατεί και με την εξαίρεση της ιδιάζουσας πολιτικής συγκυρίας στη Βουλή του Νοεμβρίου του 1989, η αξιωματική αντιπολίτευση ανέδειξε μόλις σαράντα οκτώ (48) βουλευτές. Όσα ακολούθησαν την παραίτηση του Αλ. Τσίπρα και οι, τουλάχιστον, αμφιλεγόμενες, συχνά προκλητικές, δηλώσεις ή επιλογές του εξωκοινοβουλευτικού διαδόχου του στην αρχηγία του «Συνασπισμού της Ριζοσπαστικής Αριστεράς-Προοδευτική Συμμαχία», θα θέσουν το κόμμα σε διαρκή πολιτική περιδίνηση.
Πριν από ένα έτος η αποχώρηση δύο (2) και ελάχιστες ημέρες αργότερα άλλων εννέα (9) βουλευτών, μεταξύ των οποίων ήταν και εκείνη που είχε διεκδικήσει την ηγεσία του πολιτικού κόμματος, και ευάριθμων μελών του κεντρικού καθοδηγητικού οργάνου σηματοδότησε τον πρώτο σταθμό σε μια προδιαγεγραμμένη πορεία συρρίκνωσης. Την κορύφωσή της συνιστούν η μομφή στο πρόσωπο του τότε αρχηγού και ο αποκλεισμός του από τη διαδικασία ανάδειξης του νέου. Ο τελευταίος σταθμός συμπίπτει με τις πρόσφατες ανεξαρτητοποιήσεις. Η επισημοποίησή τους μείωσε τη σύνθεση της κοινοβουλευτικής ομάδας του δεύτερου σε εκλογική απήχηση πολιτικού κόμματος. Τα νέα αριθμητικά δεδομένα έφεραν το «Συνασπισμό της Ριζοσπαστικής Αριστεράς-Προοδευτική Συμμαχία» στην τρίτη θέση της κατάταξης των κοινοβουλευτικών δυνάμεων και στην ελάσσονα αντιπολίτευση.
Η οριακή διαφορά του, υπολείπεται μόλις δύο (2) βουλευτές, από τη νέα αξιωματική αντιπολίτευση δεν επιτρέπει πάντως να χαρακτηριστεί η εναλλαγή οριστική στην απομένουσα διάρκεια της διανυόμενης βουλευτικής περιόδου. Στο επικρατούν ρευστό κοινοβουλευτικό περιβάλλον, με τους ανεξάρτητους να αριθμούν ήδη είκοσι ένα (21) μέλη, τίποτε δεν αποκλείει την εκδήλωση, ίσως και αμέσως μετά την εκλογή του νέου αρχηγού του «Συνασπισμού της Ριζοσπαστικής Αριστεράς-Προοδευτική Συμμαχία», πρωτοβουλίας για την ενίσχυση της κοινοβουλευτικής του ομάδας και την αύξηση του αριθμού των βουλευτών του. Η επιτυχής έκβασή της, δηλαδή η ανταπόκριση κάποιων από την ευάριθμη δεξαμενή των διαθέσιμων προς ένταξη σε κοινοβουλευτική ομάδα ή η επιστροφή των βουλευτών της «Νέας Αριστεράς», θα σημάνει, άνευ ετέρου, την επαναφορά του στην αξιωματική αντιπολίτευση. Έτσι, η νωπή νέα πραγματικότητα θα αποδειχθεί, εντέλει, παρένθεση και μάλιστα βραχεία.

V

1. Η τοποθέτηση πολιτικού κόμματος στην αξιωματική αντιπολίτευση, ιδιαίτερα όταν διαθέτει σημαντική σε αριθμό κοινοβουλευτική εκπροσώπηση, συνδέεται με αξιοσημείωτες πολιτικές ή επικοινωνιακές επενέργειες. Το φέρνει, περισσότερο από τις λοιπές δυνάμεις της αντιπολίτευσης, αντιμέτωπο στη Βουλή και την κοινωνία με την πλειοψηφία και τις επιλογές της. Δεν είναι τυχαίο ότι σε αρκετές Ευρωπαϊκές χώρες σχηματίζει σκιώδη κυβέρνηση με τα μέλη της να παρακολουθούν και να ελέγχουν τους ομόλογούς τους Υπουργούς. Η αξιωματική αντιπολίτευση διατηρεί, επίσης, την, κατά βάση εύλογη, ρεαλιστική προσδοκία να αναλάβει μετά τις γενικές βουλευτικές εκλογές τη διακυβέρνηση της χώρας.
Έτσι, το προεκλογικό της πρόγραμμα προβάλλεται επικοινωνιακά με μεγαλύτερη πειστικότητα ως η εναλλακτική κυβερνητική πρόταση. Ειδικά για το «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα-Κίνημα Αλλαγής» και παρά την ισχνή, μοναδική στην κοινοβουλευτική μας ιστορία, κοινοβουλευτική του δύναμη, η επιστροφή στη θέση που κατείχε ως αυτοτελές πολιτικό κόμμα επί περίπου δέκα πέντε (15) έτη από τα τριάντα πέντε (35) συνολικά της εποχής του παραδοσιακού δικομματισμού μπορεί να σηματοδοτήσει, αν τη διαχειριστεί με ευρηματικούς και πειστικούς πολιτικούς και επικοινωνιακούς χειρισμούς, τη ζητούμενη, επί μία και πλέον δεκαετία, επανεκκίνηση, αφήνοντας οριστικά στο χρονοντούλαπο της ιστορίας το «μνημονιακό άγος».
2. Η επαναφορά στην αξιωματική αντιπολίτευση ενός από τους δύο πρωταγωνιστές του μεταπολιτευτικού πολιτικού κύκλου και για όσο χρόνο θα παραμείνει στη θέση αυτή, δεν έχει, παρά τα όσα διακινήθηκαν σε μερίδα του Τύπου, πολλές και πάντως ιδιαίτερης σημασίας νομικές επενέργειες. Ο Πρόεδρος της κοινοβουλευτικής του ομάδας εγκαθίσταται στο γραφείο που διατίθεται στον αρχηγό της μεγαλύτερης σε δύναμη, η οποία όμως δεν μετέχει στην κυβέρνηση. Εξάλλου, ο αριθμός των μετακλητών υπαλλήλων που διορίζονται με απόφαση του Προέδρου της Βουλής αυξάνεται, παρά το γεγονός ότι η κατανομή και η διαβάθμιση τους καθορίζονται αναλόγως της κοινοβουλευτικής δύναμης (άρθρο 18 παρ. 4 πρότ. 2 ΚτΒ), και η νέα αξιωματική αντιπολίτευση θα έχει στη διάθεσή της εννέα (9) έναντι έξι (6) πριν, δηλαδή τρεις (3) περισσότερους, απασχολούμενους αυτής της κατηγορίας [άρθρο 35 παρ. 1 περίπτ. Στ υποπεριπτ. β) και γ) ΚτΒ/Μέρος Προσωπικό]. Δικαιούται, επίσης, θέση Αντιπροέδρου, αντί εκείνης του Γραμματέα, στην Επιτροπή Ευρωπαϊκών Υποθέσεων (άρθρο 32Α παρ. 3 πρότ. 3 ΚτΒ) και Γραμματέα στην επιτροπή για τα εθνικά ή τα θέματα γενικότερου ενδιαφέροντος (άρθρο 45 παρ. 3 ΚτΒ).
Ως αξιωματική αντιπολίτευση μπορεί να προκαλέσει δύο (2), αντί της μιας (1), συζητήσεις προ ημερησίας διατάξεως (άρθρο 143 παρ. 2 εδάφ. γ΄ ΚτΒ). Βουλευτής της και ο αναπληρωματικός του ορίζονται από τον Πρόεδρο της κοινοβουλευτικής ομάδας στη σύνθεση της επιτροπής που ελέγχει τα οικονομικά των πολιτικών κομμάτων και τις δηλώσεις περιουσιακής κατάστασης των υπόχρεων πολιτικών προσώπων (άρθρο 1 παρ. 1 περίπτ. ιε΄ του ν. 3023/2002, σε συνδυασμό με το άρθρο 3Α παρ. 2 περίπτ. ι΄ το ν. 3213/2003, όπως ισχύουν). Αντιθέτως, διαφοροποιήσεις δεν εντοπίζονται στο χρόνο ομιλίας του αρχηγού της αξιωματικής αντιπολίτευσης, είναι ο ίδιος με εκείνον των άλλων πολιτικών αρχηγών (άρθρα 97 παρ. 2, 103 παρ. 2, 108 παρ. 5, 109 παρ. 7, 110 παρ. 5, 121 παρ. 6, 123 παρ. 4, 142 παρ. 4 και 6, 143 παρ. 4 ΚτΒ), στις συζητήσεις όμως παίρνει το λόγο, κατά περίπτωση, πριν ή μετά τον Πρωθυπουργό. Δεδομένης, τέλος, της οριακής διαφοράς που χωρίζει τη δεύτερη από την τρίτη στη σειρά κατάταξής τους κοινοβουλευτική ομάδα, δεν υπάρχουν μεταβολές στη συγκρότηση των σχηματισμών, κάθε μορφής, της Βουλής, αφού η σύνθεσή τους διαμορφώνεται αναλόγως της κοινοβουλευτικής δύναμης (άρθρα 29 παρ. 3 εδάφ. β΄, 31 παρ. 5 και 49Α παρ. 2 εδάφ. β΄ πρότ. 1 ΚτΒ).

VΙ

1. Το προεδρείο της Βουλής απαρτίζουν ο Πρόεδρος, οι Αντιπρόεδροι, τρεις (3) Κοσμήτορες και έξι (6) Γραμματείς (άρθρο 6 παρ. 1 ΚτΒ). Με την εξαίρεση της συμπολίτευσης από τις τάξεις της οποίας προέρχονται οι τρεις (3) πρώτοι, κατά τη σειρά, Αντιπρόεδροι, κάθε κοινοβουλευτική ομάδα της αντιπολίτευσης εκλέγει έναν (Αντιπρόεδρο) (άρθρο 6 παρ. 2 εδάφ. α΄ πρότ. 4 ΚτΒ). Έτσι, ο τέταρτος Αντιπρόεδρος, ένας Κοσμήτορας και ένας Γραμματέας προέρχονται από τη δεύτερη σε δύναμη κοινοβουλευτική ομάδα (άρθρο 6 παρ. 2 εδάφ. α΄ πρότ. 2 ΚτΒ), ένας βουλευτής της είναι μέλος της τριμελούς επιτροπής που καταμετρά τις ψήφους στη διαδικασία εκλογής (άρθρο 8 παρ. 2 πρότ. 2 ΚτΒ), ενώ από την τρίτη (κοινοβουλευτική ομάδα) προέρχονται ο πέμπτος Αντιπρόεδρος και, επίσης, ένας Γραμματέας (άρθρο 6 παρ. 2 εδάφ. α΄ πρότ. 3 ΚτΒ).
Η θητεία των Αντιπροέδρων διαρκεί όσο και η βουλευτική περίοδος (άρθρο 9 παρ. 1 πρότ. 1 ΚτΒ), διατηρούν όμως το αξίωμά τους και μετά τη λήξη της ή τη διάλυση της Βουλής και έως την έναρξη των εργασιών της νέας (άρθρο 9 παρ. 2 πρότ. 1 ΚτΒ), εκείνη των Γραμματέων και των Κοσμητόρων διαρκεί όσο η τακτική σύνοδος στην οποία εκλέχθηκαν, διατηρούν όμως το αξίωμά τους έως την έναρξη των εργασιών της νέας (συνόδου) και την εκλογή των διαδόχων τους (άρθρο 6 παρ. 2 πρότ. 2 ΚτΒ). Η θητεία όλων λήγει αυτοδικαίως, όταν απωλέσουν την ιδιότητα του μέλους της κοινοβουλευτικής ομάδας από την οποία προέρχονται (άρθρο 9 παρ. 2 εδάφ. β΄ ΚτΒ). Τέλος, οι θέσεις του προεδρείου, που χηρεύουν από οποιαδήποτε αιτία, συμπληρώνονται αμέσως με την εκλογή των νέων μελών για το υπόλοιπο της θητείας των αντικαθιστώμενων (άρθρο 9 παρ. 1 εδάφ. α΄ ΚτΒ).
2. Ο Κανονισμός της Βουλής δεν ρυθμίζει την εναλλαγή κοινοβουλευτικών ομάδων στη θέση της αξιωματικής αντιπολίτευσης κατά τη διάρκεια της βουλευτικής περιόδου. Πρόκειται για εξέλιξη, την οποία δεν θα μπορούσε να έχει υπόψη του ο νομοθέτης. Γι’ αυτό, το κενό δεν πρέπει να προκαλεί απορίες και μπορεί να καλυφθεί ερμηνευτικά. Η νέα αξιωματική αντιπολίτευση διέθετε ήδη τον πέμπτο Αντιπρόεδρο και έναν Κοσμήτορα στις θέσεις του προεδρείου της Βουλής. Έτσι, η αναβάθμισή της επιβάλλει, εν πρώτοις, τη συμπλήρωση της εκπροσώπησής της με ένα Γραμματέα και η εκλογή του επιβάλλεται να διενεργηθεί αμέσως. Ερευνητέο παραμένει, αν θα απαιτηθεί νέα εκλογή του τέταρτου και του πέμπτου Αντιπροέδρου, προκειμένου να αντικαταστήσουν εκείνους που είχαν αναδειχθεί υπό τον προηγούμενο συσχετισμό στις δυνάμεις των δύο πρώτων κοινοβουλευτικών ομάδων της αντιπολίτευσης.
Σε μερίδα του Τύπου υποστηρίχθηκε ότι η διενέργεια εκλογής δεν είναι αναγκαία και θα αρκούσε η αναρίθμηση, δίχως πάντως να διευκρινίζεται πώς και από ποιόν, της σειράς των δύο θέσεων. Δηλαδή, να ονομαστούν ο τέταρτος Αντιπρόεδρος πέμπτος και, αντιστρόφως, ο πέμπτος τέταρτος. Στην άποψη φαίνεται να προσφέρει ανομολόγητο έρεισμα η πρόβλεψη του Κανονισμού της Βουλής ότι η θητεία των Αντιπροέδρων διαρκεί όσο και η βουλευτική περίοδος. Ωστόσο, η εν λόγω ρύθμιση καθορίζει το χρονικό πέρας, για την ακρίβεια τη λήξη της θητείας τους, και δεν καταλαμβάνει τις περιπτώσεις που ανακύπτει σχετικό ζητήματα κατά τη διάρκειά της. Όταν η κατάληψη συγκεκριμένης θέσης συνδέεται με τη σειρά κατάταξης και την κοινοβουλευτική δύναμη, η ανατροπή και, αντιστοίχως, η μεταβολή της συνιστούν, ερμηνευτικά, λόγο χηρείας. Δηλαδή, λόγο που επιβάλει την κένωσή της (θέσης) και την, εκ νέου, πλήρωσής της για το υπόλοιπο της καθορισμένης θητείας. Υπό τον επικρατούντα συσχετισμό δυνάμεων, για την επιλογή του τέταρτου και του πέμπτου Αντιπροέδρου, πρέπει, λοιπόν, να διεξαχθεί νέα ψηφοφορία και μάλιστα άμεσα, ακόμη αν οι προτάσεις των δύο κοινοβουλευτικών ομάδων παραμείνουν στα ίδια πρόσωπα.

VΙΙ

Ο αριθμός των Αντιπροέδρων που συμμετέχουν στη σύνθεση του προεδρείου δεν καθορίζεται, σε αντίθεση με όσα προβλέπονται για τους Κοσμήτορες και τους Γραμματείς, στον Κανονισμό της Βουλής. Συνεπώς, δεν είναι, εκ των προτέρων, γνωστός και, πολύ περισσότερο, σταθερός. Κάθε κοινοβουλευτική ομάδα, με την εξαίρεση της συμπολίτευσης, εκλέγει έναν Αντιπρόεδρο (άρθρο 6 παρ. 2 εδάφ. α΄ πρότ. 4 ΚτΒ). Γι’ αυτό, ο αριθμός τους συναρτάται ευθέως προς εκείνον των κοινοβουλευτικών ομάδων της αντιπολίτευσης. Επισημαίνεται ότι οι Αντιπρόεδροι στο σύνολό τους είναι, μεταξύ άλλων, μέλη της Διάσκεψης των Προέδρων της Βουλής. Δηλαδή, του συλλογικού οργάνου της, το οποίο εκλέγει, με την αυξημένη-ειδική πλειοψηφία των τριών πέμπτων (3/5) των μελών του, τις συνθέσεις των συνταγματικά κατοχυρωμένων ανεξάρτητων αρχών (άρθρο 101Α παρ. 2 προτ. 3 και 4 Συντ.).
Ο Κανονισμός της Βουλής δεν ρυθμίζει, επίσης, την αντιμετώπιση κοινοβουλευτικής ομάδας που συγκροτείται, κατά πρώτον, στη διάρκεια της βουλευτικής περιόδου, εν γένει αλλά και ειδικά για την εκλογή σε θέση Αντιπροέδρου προερχόμενου από τις τάξεις της. Η παράλειψη θα μπορούσε να θεωρηθεί, εν πολλοίς, αναμενόμενη. Πρόκειται για εξέλιξη που δεν είχε αποκτήσει μεταπολιτευτικά επικαιρότητα έως την 5η Δεκεμβρίου 2023, οπότε συγκροτήθηκε η «Νέα Αριστερά». Ο γενικός και αδιάστικτος κανόνας κάθε κοινοβουλευτική ομάδα και ένας Αντιπρόεδρος επιβάλλει την εκλογή του, ανεξαρτήτως της στιγμής που θα συγκροτηθεί και την παύση του, όταν η κοινοβουλευτική ομάδα διαλυθεί. Σε λίγες ημέρες η «Νέα Αριστερά» συμπληρώνει ένα έτος ζωής, δίχως όμως να έχει αποκτήσει ακόμη Αντιπρόεδρο. Τούτο μπορεί, ενδεχομένως, να φαίνεται δικαιολογημένο και, εν πολλοίς, επιδιωκόμενο σε όσους δεν επιθυμούν τη μεταβολή της σύνθεσης της Διάσκεψης των Προέδρων και, ιδίως, την αριθμητική αύξηση της βάσης για τον υπολογισμό της αυξημένης-ειδικής πλειοψηφίας.
Είναι όμως, τουλάχιστον, δυσεξήγητο ο δικαιούχος θέσης Αντιπρόεδρου να σιωπά και να μην τη διεκδικεί. Η επιστροφή των βουλευτών της «Νέας Αριστεράς» στην κομματική τους εστία, το «Συνασπισμό της Ριζοσπαστικής Αριστεράς-Προοδευτική Συμμαχία» υπό τη σημαία του οποίου άλλωστε έχουν στο σύνολό τους εκλεγεί, θα μεταβάλλει, αν ή όταν συντελεστεί, ουσιωδώς τα πραγματικά και, εντέλει, τα νομικά δεδομένα. Ανεξαρτήτως των όποιων εξελίξεων, ο προβληματισμός για την εκπροσώπηση στο προεδρείο της Βουλή κοινοβουλευτικής ομάδας που συγκροτείται στη διάρκεια της βουλευτικής περιόδου διατηρεί αμείωτο το θεωρητικό του ενδιαφέρον.

Κύριε Πρύτανη,
Κυρίες και Κύριοι Συνάδελφοι,

Επιτρέψατέ μου ν’ αποφύγω άλλες προσφωνήσεις. Όχι γιατί δεν έχουν σημασία, αλλά γιατί ορισμένες φορές οι προσφωνήσεις χάνουν το ουσιαστικό νόημά τους. Υπό τέτοιες, λοιπόν, συνθήκες είναι καλύτερα να εκφράζεις τα αισθήματά σου δίχως τύπους και τυπικότητες και απευθυνόμενος σε όλους, ανεξαιρέτως, τους συμμετέχοντες, όπως θέλω να πράξω τώρα ενώπιόν σας. Πολλώ μάλλον όταν κατά την κορυφαία, κυριολεκτικώς, αυτή στιγμή της ακαδημαϊκής μου ζωής -και το εννοώ στο ακέραιο- «αντιφωνώ» απλώς ως ένας εξ υμών. Και για να γίνω σαφέστερος:

Ι. «Αναφορά» στην Πανεπιστημιακή Κοινότητα

Σήμερα, μαζί σας, συναισθάνομαι αυτό που πάντα με διακατείχε στην Νομική Σχολή του ΕΚΠΑ, αλλά εδώ «κορυφώνεται» μέσα μου: Την έννοια του Πανεπιστημίου, της Πανεπιστημιακής Κοινότητας, όπως στην Ηπειρωτική Ευρώπη την προσλαμβάνουμε ως κανόνα. Μπορεί άλλοι Πανεπιστημιακοί κύκλοι στον Κόσμο να έχουν υιοθετήσει διαφορετικά πρότυπα, τα οποία σέβομαι ανυπόκριτα βεβαίως στο μέτρο που πραγματικά τους αναλογεί. Ας μην ξεχνάμε όμως ότι η παράδοση της Ηπειρωτικής Ευρώπης εκπροσωπεί κάτι το εξαιρετικά σημαντικό σε ό,τι αφορά την πεμπτουσία της Επιστήμης, ήτοι αυτό που δεχόμαστε ως «σωματειακό χαρακτήρα» των Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων. Με άλλες λέξεις εκείνο που άρχισε από τον Μεσαίωνα, όταν εμφανίσθηκαν τα πρώτα Πανεπιστήμια, και αποκλήθηκε -και παραμένει έως σήμερα ως πανεπιστημιακός «πυρήνας»- «Universitas Magistrorum et Scholarium». Πρόκειται για την άρρηκτη ένωση διδασκόντων και διδασκομένων που δεν συμβιβάζεται με την στείρα ιεραρχία και την υποταγή στο «δόγμα» ή στην «αυθεντία». Μια τέτοια ένωση επικεντρώνεται στην διδασκαλία, στην κοινή ζωή, στην κοινή αντίληψη περί Επιστήμης, αφού ο «Δάσκαλος» πρέπει να μεταδίδει αυτό το οποίο διδάσκει. Αλλά, επιπροσθέτως, πρέπει να έχει μέσα του και την ολοκληρωμένη ενσυναίσθηση ότι οι διδασκόμενοι είναι εκείνοι, οι οποίοι διαρκώς τον κρίνουν και είναι πηγή έμπνευσης γι’ αυτόν.

Η προαναφερόμενη έννοια της «Universitas Magistrorum et Scholarium» μας μαθαίνει και κάτι το οποίο είναι αναντικατάστατο για την Επιστήμη, ιδίως δε σήμερα: Το ότι δεν υπάρχει το επιστημονικώς «αλάθητο», αφού ο ρόλος του πραγματικού επιστήμονα -και όχι μόνο των Θεωρητικών Επιστημών αλλά και των Θετικών Επιστημών, ξέρω δε καλά σε ποιους απευθύνομαι- «συμπυκνώνεται» στο να «σπέρνει» αμφιβολίες και όχι στο να «θερίζει» βεβαιότητες. Σε τελική ανάλυση η Επιστήμη εξελίσσεται μόνο μέσα από τις «αμφιβολίες», από την «επιλάθευση» της κατεστημένης γνώσης.

ΙΙ. Πίσω στις «ρίζες» μου

Μίλησα πριν λίγο για κορυφαία στιγμή της ακαδημαϊκής μου σταδιοδρομίας, επειδή πραγματικά είναι η «κορύφωση» μιας διαδρομής που ξεκίνησε απ’ αυτόν εδώ τον χώρο. Είναι δε η «κορύφωση» που επήλθε ύστερα από την ανακήρυξή μου σε Επίτιμο Καθηγητή, η οποία συνέβη όταν ήμουν ακόμη Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Τότε είχα γράψει και την τελευταία «μονογραφία» -ας την πω έτσι- που ολοκλήρωσα το 2016, δηλαδή την «Δημόσια Υπηρεσία». Τώρα έρχεται ο «Τιμητικός Τόμος», η προσφορά των Συναδέλφων μου και Φίλων μου προς εμένα. Δεν έπεται ότι και άλλοι που δεν γράφουν σε αυτό τον Τόμο δεν είναι, και δη αδιαλείπτως, Συνάδελφοί μου ή και Φίλοι μου. Κάθε άλλο. Θα το εξηγήσω αυτό στην συνέχεια. Όμως ο Τιμητικός Τόμος είναι η προσφορά ορισμένων εξ αυτών, εκ των οποίων άλλοι είναι Συνάδελφοι που συμπορευθήκαμε, άλλοι είναι πρώην Φοιτητές με τους οποίους επίσης διανύσαμε κοινούς δρόμους. Ευχαριστώ δε την Θεία Πρόνοια διότι στέκομαι σήμερα μπροστά σας όντας ακόμη «μάχιμος». Εύχομαι, όσο οι δυνάμεις μου το επιτρέπουν, να παραμείνω «μάχιμος» έως το τέλος του βίου μου. Και το νοιώθω αυτό περισσότερο όσο γυρίζω πίσω, στις «ρίζες» μου. Όπου κι αν πήγαινα, όπου κι αν έφτασα, γύριζα σε αυτές τις ρίζες, που «εισχωρούν» βαθιά μέσα σε αυτό το Κτίριο, στην «Alma Mater», στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών. Και εκείνο που θέλω να σας εξομολογηθώ είναι ότι όταν λέω πως ξεκίνησα από αυτή την Αίθουσα, πραγματικά κυριολεκτώ. Είναι ανεξίτηλα χαραγμένη στην μνήμη μου μια «παράσταση», ας το πω έτσι. Άλλωστε η ζωή μοιάζει με μια θεατρική παράσταση, απλώς δεν είμαστε ηθοποιοί. Διότι δεν υποδυόμαστε ένα ρόλο αλλά τον ζούμε. Πολλοί από σας τον ζήσατε μαζί μου. Ήταν Μάρτης του 1973, στα δύσκολα και «σκοτεινά» χρόνια της δικτατορίας. Σε αυτή την Αίθουσα ορκίσθηκα ως απόφοιτος της Νομικής και αμέσως πήρα τον δρόμο για το Παρίσι, με μια υποτροφία της Κυβέρνησης αυτής της μεγάλης Χώρας, της Γαλλίας, η οποία πολλούς από μας που βρισκόμαστε σήμερα εδώ και που τότε το ζήσαμε μαζί μας «φιλοξένησε», διδάσκοντάς μας περισσότερα απ’ όσα, δυστυχώς, είχαμε διδαχθεί ως φοιτητές στην δική μας Χώρα, την Ελλάδα, την καθημαγμένη τότε από την δικτατορία.

ΙΙΙ. Προς το Συμβούλιο της Επικρατείας

Όταν έφευγα από τούτη την Αίθουσα είχα το αίσθημα του ανθρώπου που είναι πια ελεύθερος να επιλέξει τον δρόμο του, με την έννοια της «Ελευθερίας» υπό την ετυμολογία της λέξης -από το «ελεύθω» και «ερώ»- όπως ακριβώς την βίωνα στα «πρώτα βήματα». Και συγκεκριμένα ν’ αναζητήσω την μοίρα μου, έχοντας φύγει από την πόλη της Καλαμάτας, κάπου αλλού διότι, δυστυχώς, ήταν δυστοπικά τα χρόνια εκείνα. Αναχωρούσα όχι ξέροντας με βεβαιότητα τι πρόκειται να κάνω. Δεν πίστευα ούτε σχεδίαζα στην ζωή μου να κάνω ακριβώς αυτά που έγιναν στην συνέχεια. Δηλαδή ν’ αναμιχθώ με την Πολιτική και, πολύ περισσότερο, να φτάσω στο ύψιστο αξίωμα του Προέδρου της Δημοκρατίας. Ξέρετε ποιο ήταν το «όνειρό» μου; Οι άνθρωποι του Συμβουλίου Επικρατείας το γνωρίζουν, και ιδίως οι εκεί παλιοί μου συμφοιτητές. Ήταν να γίνω δικαστής-μέλος του Συμβουλίου της Επικρατείας. Γι’ αυτό πήγα στο Παρίσι να κάνω μεταπτυχιακές σπουδές στο Διοικητικό Δίκαιο, ορθότερα στο Δημόσιο Δίκαιο, αφού στην Γαλλία από τότε δεν γινόταν –και ορθώς- διάκριση μεταξύ Συνταγματικού Δικαίου και Διοικητικού Δικαίου. Ποιο ήταν το «πρότυπό» μου; Ένα «πρότυπο» που είχα θέσει μέσα στην δικτατορία, ο Μιχαήλ Στασινόπουλος. Ούτε που φανταζόμουν φυσικά -γιατί όταν έφυγα ούτε εκείνος είχε γίνει προσωρινός Πρόεδρος Δημοκρατίας, εγώ δε θαύμαζα μόνο τον «Δικαστή της Ελευθερίας», θαύμαζα το «Δικαστήριο της Ελευθερίας»- τι επρόκειτο να επακολουθήσει. Πρέπει να είμαστε ειλικρινείς, και δεν κολακεύω, κάθε άλλο, το Συμβούλιο Επικρατείας. Σ’ εκείνα τα «δίσεκτα» χρόνια της δικτατορίας το Συμβούλιο Επικρατείας ήταν αυτό που υπερασπίσθηκε επαξίως την τιμή της Δικαιοσύνης, ιδίως μετά τις μεγάλες δίκες που είχαν οδηγήσει π.χ. στην δικαίωση του Χρήστου Σαρτζετάκη κι όλων των υπολοίπων γενναίων Δικαστών.

ΙV. Η ακαδημαϊκή ζωή μου στην Νομική Σχολή του ΕΚΠΑ

Ταξίδεψα λοιπόν στην Γαλλία. Σπούδασα εκεί, ολοκλήρωσα την διδακτορική μου διατριβή και επέστρεψα στην Αθήνα. «Δρομολόγησα» αμέσως τις προετοιμασίες για να δώσω εισιτήριες εξετάσεις στο Συμβούλιο της Επικρατείας. Τότε γνώρισα ορισμένους Καθηγητές αρχικώς στο πεδίο του Δημόσιου Δικαίου -με το Πανεπιστήμιο η οικογένειά μου κι εγώ δεν είχαμε καμία προγενέστερη σύνδεση- και θα πω γι’ αυτούς λίγα λόγια αργότερα, ιδίως ως προς το πόσο μου στάθηκαν στην πανεπιστημιακή μου πορεία. Ορισμένοι είναι σήμερα εδώ -εδώ και και στην Ακαδημία- και αυτό με συγκινεί ιδιαίτερα. Θυμάμαι όμως με συγκίνηση προεχόντως τον Καθηγητή του Διοικητικού Δικαίου στην Νομική Σχολή του ΕΚΠΑ Επαμεινώνδα Σπηλιωτόπουλο να μου λέει: «Βρε Παυλόπουλε, δεν αποφασίζεις αφού δεν έχουμε υφηγητή, να γράψεις μια υφηγεσία. Ήταν πολύ καλή η διατριβή σου στο Paris II». Ούτε που το είχα φαντασθεί. Για να μην τα πολυλογώ, δεν έδωσα εξετάσεις στο Συμβούλιο Επικρατείας. Υπέβαλα την υφηγεσία μου και στην συνέχεια ακολούθησα ακαδημαϊκή κατεύθυνση. Οφείλω να ομολογήσω ότι σε αυτόν τον δρόμο συνάντησα ανθρώπους που μου συμπαραστάθηκαν αμέριστα. Και αναφέρομαι εδώ μόνο σε δύο Καθηγητές που δεν μπορώ ούτε πρέπει να τους ξεχάσω, όταν μάλιστα το φέρνει η μοίρα να συμβαδίζουμε ακόμη: Τον κ. Απόστολο Γεωργιάδη και τον κ. Μιχάλη Σταθόπουλο, οι οποίοι με έκριναν από τα πρώτα κιόλας πανεπιστημιακά μου βήματα ως Επίκουρο Καθηγητή, ως Αναπληρωτή Καθηγητή και, τέλος, ως Καθηγητή πρώτης βαθμίδας.

V. Η πολιτική μου «περιπέτεια»

Στη συνέχεια ήλθε η Πολιτική. Ούτε που το είχα διανοηθεί στην ζωή μου. Όλα έγιναν τυχαία, όταν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής -τον οποίο εγώ γνώριζα φυσικά ως τεράστια πολιτική προσωπικότητα, αλλά δεν ήξερα ότι αυτός γνώριζε εμένα- με φώναξε στο γραφείο του και μου ζήτησε ν’ αναλάβω την διεύθυνση του Νομικού Γραφείου της Προεδρίας της Δημοκρατίας. Μια μεγάλη αλλαγή που δεν την συνειδητοποίησα πλήρως στην αρχή γιατί μου ζητήθηκε να υπηρετήσω στην Προεδρία της Δημοκρατίας αποκλειστικώς ως Καθηγητής. Ήταν όμως εκείνος ο οποίος -ας το πω έτσι- μου έβαλε στην συνέχεια το «σαράκι» της Πολιτικής. Συγκεκριμένα, μετά από πολλή περίσκεψη μου είπε, περί το τέλος της θητείας του, τον Μάρτιο του 1995: «Πρέπει να κάνεις πολιτική». Με πολύ δισταγμό το δέχθηκα σαν μια δοκιμή. Όλα ξεκίνησαν με την βουλευτική ιδιότητα, προχώρησα με την κοινοβουλευτική ιδιότητα, την υπουργική ιδιότητα, για να καταλήξω στον «θώκο» του Προέδρου της Δημοκρατίας. Σας είπα τίποτα δεν είχα σχεδιάσει στο μυαλό μου από αυτά. Όταν εκλεγόμουν Βουλευτής Επικρατείας, ζώντος ακόμη του Κωνσταντίνου Καραμανλή, έλεγα μέσα μου: «Ας του κάνω το χατίρι αλλά εγώ με “σταυρό” βουλευτής δεν πρόκειται να εκτεθώ». Η γυναίκα μου είναι εδώ και το θυμάται, δοθέντος ότι ήταν εντελώς αντίθετη με την ανάμιξή μου στην Πολιτική. Δεν ήθελα ν’ ασχοληθώ με την Πολιτική, διαισθανόμουν τον πόνο και την αγωνία που κρύβει μέσα της. Ήξερα τις περιπέτειες, την αβεβαιότητα. Μετέπειτα, όταν πια ασχολήθηκα ενεργώς με την Πολιτική – ελέχθησαν ήδη αυτά και ευχαριστώ και τον Σπύρο (Βλαχόπουλο) και την Πατρίνα (Παπαρρηγοπούλου) για όσα εν προκειμένω ανέφεραν και είναι αλήθεια, όπως ξέρουν οι παλιοί Συνάδελφοι- ποτέ δεν εγκατέλειψα, σε καμία στιγμή, το Πανεπιστήμιο. Ποτέ δεν άφησα την πολιτική να είναι μονόδρομος στην ζωή μου. Και το τονίζω αυτό απευθυνόμενος στους νεότερους Συναδέλφους, εκλεκτούς Συναδέλφους. Τους λέω από καρδιάς ότι είναι «ταλέντα» στην Πολιτική, το έχω διαγνώσει. Απλά ορισμένοι δεν έχουν τολμήσει ακόμη να «διαβούν αυτόν τον Ρουβίκωνα» της επιλογής. Και τους καταλαβαίνω, είναι η αλήθεια, σε αυτή την εποχή της αναξιοκρατίας, στην εποχή που επιβεβαιώνεται εκείνο το οποίο είχε πει ο Γιάννης Τσαρούχης στο Παρίσι, το 1973, στο σπίτι της Μελίνας Μερκούρη: «Οι δικτάτορες θα πέσουν γρήγορα και με κακό τρόπο, όμως η Ελλάδα θα είναι πάντα “θύμα” της δικτατορίας των μετρίων». Τους καταλαβαίνω όταν τούτο ισχύει πολύ περισσότερο στον χώρο της Πολιτικής, αφού η Πολιτική απορρίπτει τελικά κορυφαίους Πολιτικούς -έστω και προς το παρόν, κανείς δεν ξέρει τι θα γίνει στο μέλλον- ορισμένοι από τους οποίους παρευρίσκονται σε αυτή την Αίθουσα. Και τους «αντικαθιστά» με άλλους, οι οποίοι δυστυχώς επιλέγονται ακριβώς γιατί δέχθηκαν να είναι «αιχμάλωτοι» της Πολιτικής. Αυτό δηλαδή που δεν δέχθηκαν άλλοι, πραγματικά άξιοι. Γιατί «βολεύει», και σας μιλάω από καρδιάς, ορισμένους -εννοώ ορισμένους «ισχυρούς»- οι Πολιτικοί να μην έχουν άλλη διέξοδο, να είναι «αιχμάλωτοι», να υποκύπτουν εύκολα. Δοθέντος ότι ο ελεύθερος άνθρωπος, αυτός που έχει και άλλο «δρόμο» να διαβεί, άλλη «πόρτα» ν’ ανοίξει, δεν είναι δεδομένος.

VΙ. Για την Νομική Επιστήμη

Προτρέπω, λοιπόν, τους νεότερους Συναδέλφους ναι, να τολμήσουν την Πολιτική, την μεγάλη περιπέτεια. Στο κάτω-κάτω ο Ελληνικός Λαός είναι αυτός που θα κρίνει την μοίρα τους. Αλλά εκείνοι δεν πρέπει ν’ αφήσουν ποτέ την Επιστήμη «στην άκρη». Θα είναι αυτό το «λιμάνι» στο οποίο θα γυρίζουν πάντοτε και θα υπηρετούν και την Πολιτική ακόμη και με τον τρόπο που θ’ ασκούν εν γένει τα πολιτικά τους δικαιώματα και καθήκοντα. Το λέω ιδίως στους Συναδέλφους της Νομικής Επιστήμης διότι «το έχει» η Νομική Επιστήμη να συνεισφέρει, διαχρονικώς, σπουδαίους Πολιτικούς, γυναίκες και άνδρες, σπουδαία πολιτικά πρόσωπα. Ήταν πρόσωπα που μπήκαν στην Πολιτική αφού προηγουμένως είχαν καταξιωθεί κοινωνικώς και επαγγελματικώς και ουδέποτε αντιμετώπισαν την πολιτική διαδρομή ως «μονόδρομο». Απευθύνομαι δε στους νεότερους Συναδέλφους, και ιδίως στους Φοιτητές, παροτρύνοντάς τους να αισθάνονται τυχεροί που υπηρετούν την Νομική Επιστήμη. Δεν έχει, ίσως, την «γοητεία» των Θετικών Επιστημών. Ήμουν καλός στα μαθηματικά και εκεί με προόριζαν να πάω, δεν το επέλεξα τελικά και ήταν δική μου η επιλογή, όμως πάντα αισθάνομαι αυτή την «γοητεία» των Θετικών Επιστημών. Ήτοι εκείνο το οποίο σε κάνει να ζεις την πραγματικότητα όπως διαμορφώνεται μακριά και έξω από σένα, αλλά αποκτώντας τα επιστημονικά εφόδια για να «μπαίνεις» και να «αποκωδικοποιείς» τα μυστικά της. Η Νομική Επιστήμη όμως, που βεβαίως δεν ανταποκρίνεται σε αυτά τα ειδικά και ιδιαίτερα επιστημονικά δεδομένα, είναι πραγματική Επιστήμη. Επιστήμη, η οποία μάλιστα προϋποθέτει μια πολυπρισματικότητα σε ό,τι αφορά την κατανόηση του νομικού επιστητού και του νομικού φαινομένου. Είναι μια Επιστήμη «γοητευτική» με τον δικό της τρόπο, όταν την προσεγγίσει κανείς όχι αποκλειστικώς ως πεδίο γνώσης που εξασφαλίζει το επάγγελμα και τα προς το ζην -ναι, είναι και αυτό σαφώς σημαντικό- αλλά πριν απ’ όλα ως Επιστήμη κατά την ουσία της, και κατ’ ακρίβεια ως Επιστήμη των Θεσμών.

VII. Υπεράσπιση των Θεσμών

Άρα, κατά βάθος, ως Επιστήμη της Ελευθερίας, της Δημοκρατίας –κατ’ εξοχήν δε της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας- και των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Είναι, κατά βάση, η Επιστήμη η οποία κυρίως επικεντρώνεται στην εμβάθυνση της ουσίας του «αγαθού» της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, το οποίο σήμερα στην κυριολεξία απαξιώνεται παγκοσμίως. Ακόμη και στον Ευρωπαϊκό χώρο, ακόμη και στον Τόπο μας τα φαινόμενα, δυστυχώς, δεν είναι παρήγορα. Οι Θεσμοί δεν λειτουργούν με την ποιότητα και την αποτελεσματικότητα που απαιτεί η «αυθεντική» Δημοκρατία. Και αυτό έχει άμεσο αντίκτυπο στην Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία, επέκεινα δε άμεσο αντίκτυπο στην Διάκριση των Εξουσιών, άμεσο αντίκτυπο στο Κράτος Δικαίου, άμεσο αντίκτυπο στην ακώλυτη άσκηση των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Ιδίως εμείς, οι Ευρωπαίοι Πολίτες, δεν μπορεί και δεν πρέπει να αισθανόμαστε υπερήφανοι για τον τρόπο με τον οποίο λειτουργεί σήμερα η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία μας. Είμαστε όλοι υπεύθυνοι γι’ αυτό το φαινόμενο, και προεχόντως οι Νομικοί, που οφείλουν κατά την αποστολή τους να υπηρετούν με συνέπεια τους Θεσμούς. Εδώ και χρόνια μιλώ και γράφω για την «επικυριαρχία του οικονομικού επί του θεσμικού», προκειμένου να εξηγήσω τι συμβαίνει σ’ επίπεδο κατάλυσης των Θεσμών ή «παραλυσίας» των Θεσμών ή παρακμής των Θεσμών. Ώσπου, βεβαίως, αυτό επιβεβαιώθηκε και τεκμηριώθηκε πλήρως από τους τρεις εκείνους σημαντικούς επιστήμονες –είναι «πολύπλευροι» επιστήμονες, καίτοι επικεντρώνονται πρωτίστως στον οικονομικό χώρο- οι οποίοι πήραν το 2024 το Βραβείο Νόμπελ στην Οικονομία. Αυτοί οι τρεις, Ντάρον Ατζέμογλου, Σάϊμον Τζόνσον και Τζέϊμς Ρόμπινσον, ανέλυσαν την σημασία των Θεσμών για την Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία και, γενικότερα, για την Δημοκρατία και για την Ελευθερία. Και την ανέλυσαν κυρίως σε οικονομικό επίπεδο γιατί η Οικονομία, η πραγματική Οικονομία, σε κάθε Δημοκρατική Χώρα είναι Ελεύθερη Οικονομία. Ελεύθερη Οικονομία αλλά όχι ασύδοτη Οικονομία. Και ανέλυσαν την σημασία των Θεσμών οι οποίοι «τιθασεύουν» ευεργετικώς την Οικονομία, κατά την «λογική» των «θεσμικών αντιβάρων». Ανέδειξαν δε την σημασία όχι μόνο των Δημόσιων Θεσμών αλλά και των Οικονομικών Θεσμών καθώς και των Κοινωνικών Θεσμών. Διότι οι Θεσμοί δεν έχουν αποκλειστικώς δημόσιο χαρακτήρα stricto sensu. Οι Θεσμοί είναι ένα πολύ γενικότερο φαινόμενο. Οι Θεσμοί, απ’ ό,τι φαίνεται και ξέρουμε, δεν «συμπλέουν» μόνο με τους stricto sensu Νομικούς Θεσμούς. Άρα, λοιπόν, οι νέοι Συνάδελφοι, οι Φοιτητές που έχουν μπει στην Νομική με τόσα όνειρα και που συνήθως δυστυχώς διαψεύδονται, ας νoιώσουν ειλικρινά αυτό που είπα πριν: Ότι η Νομική είναι μια «γοητευτική» Επιστήμη, κυρίως διότι «διακονεί» την Δημοκρατία, «διακονεί» την Ελευθερία. Δίχως Θεσμούς δεν μπορεί να λειτουργήσει η Δημοκρατία ως σύστημα πολιτικής και πολιτειακής οργάνωσης. Αυτό υπηρετούμε και οφείλουμε να υπηρετήσουμε ως Νομικοί. Αυτό προσπάθησα να κάνω σε ολόκληρη την ζωή μου. Αν το πέτυχα δεν ξέρω. Ότι έχω ελαττώματα το γνωρίζω. Ότι έχω τεράστιες ελλείψεις το αντιλαμβάνομαι καθημερινά, προδήλως δε όταν διαβάζω κάτι και λέω: «Και αυτό μου έχει ξεφύγει». Τότε καταλαβαίνω, βεβαίως, ότι τούτο είναι μια αυταπάτη. Γιατί δεν είναι μέσα στις δυνάμεις του ανθρώπου να τα ζήσει, να τα βιώσει, να τα μάθει όλα. Όταν καταλήξει σε αυτό το, κενό περιεχομένου, συμπέρασμα να ξέρετε ότι έχει αποτύχει. Εκείνος ο οποίος αισθάνεται ότι είναι κάτοχος της «αυθεντίας» και της «παντογνωσίας», ήδη βρίσκεται στο κατώφλι της παρακμής, δίχως δίοδο διαφυγής. Και δεν μπορεί, σε καμία περίπτωση και όποια αξιώματα και αν καταλάβει κανείς, να αισθάνεται «αυτάρκης» και «βέβαιος» για τις γνώσεις του ή και για την «εμπειρία» του.

VΙII. «Ομολογία» και «απολογία» για την Φιλία

Σας κούρασα. Δεν θέλω να πω τίποτα παραπάνω γι’ αυτά τα οποία αφορούν την Νομική Επιστήμη, τους Συναδέλφους –ιδίως εκείνους που θέλουν ν’ ασχοληθούν με την Πολιτική- την σημασία της για την Δημοκρατία που κινδυνεύει σήμερα. Γυρίζω μόνο, εν επιλόγω, όπως ξεκίνησα από αυτή την Αίθουσα. Γυρίζω πάλι πίσω, προκειμένου να μιλήσω για τους Φίλους με τους οποίους συμπορευθήκαμε στον παρελθόν, για τους Συναδέλφους που έγραψαν σε αυτόν τον Τόμο, αλλά και άλλους που δεν συμμετέχουν γραπτώς. Ήταν Πρωτοχρονιά του 1981, μάλλον λίγες μέρες μετά, νομίζω την επομένη της Πρωτοχρονιάς. Περνούσα έξω από το βιβλιοπωλείο της «Εστίας» και μπήκα στο γραφειάκι -χώρο ελεύθερης σκέψης και έκφρασης- της αείμνηστης Μάνιας Καραϊτίδου, αυτής της εμβληματικής φυσιογνωμίας του Ελληνικού εκδοτικού χώρου. Μόλις είχε κυκλοφορήσει ένα βιβλίο καλαίσθητο, το οποίο και αγόρασα. Μου το συνέστησε εκείνη λέγοντάς μου: «Για πάρε το, θα σου αρέσει». Ήταν το βιβλίο του Αλέξη Μινωτή «Μακρινές φιλίες». Αξίζει τον κόπο να το διαβάσετε, υπάρχουν ακόμη κάποια αντίτυπα. Σε αυτό το βιβλίο ο «δύσκολος» -και με την «εμπειρία» της μεγάλης Κατίνας Παξινού- Αλέξης Μινωτής περιέγραφε τις φιλίες εκείνες που «φώτισαν» την ζωή του, την πορεία του, ακόμη και με ανθρώπους με τους οποίους δεν διατήρησε έως το τέλος την ίδια «ισχυρή» σχέση. Αλλά ανθρώπους με τους οποίους συμπορεύθηκε σε κρίσιμες στιγμές του. Και αυτό είναι που μένει ως ουσία της ουσιαστικής συντροφικότητας. Ξέρετε, δεν είναι μόνο οι «ανέφελες» φιλίες που «σημαδεύουν» τον άνθρωπο στην πορεία του. Είναι και αυτές οι φιλίες που διακόπτονται, επανέρχονται, και στο τέλος καθένας πρέπει μέσα του ν’ αναλογίζεται αν, εκτός από εκείνους που ανέκοψαν την κοινή πορεία, και ο ίδιος είναι υπεύθυνος ως προς τον τρόπο με τον οποίο τους αντιμετώπισε. Μια τέτοια αυτοκριτική χρειάζεται πάντοτε για να σε «προσγειώνει» στην πραγματικότητα και να σε κάνει ρεαλιστή και υπεύθυνο. «Ξεφυλλίζω» ξανά τις σελίδες αυτού του βιβλίου. Και έτσι ακριβώς αντιμετωπίζω όλους εκείνους τους Συναδέλφους με τους οποίους βαδίσαμε μαζί στην ζωή, έστω και με «διαλείμματα». Κρατάω από αυτούς, ακόμη και αν τώρα πια κάτι μπορεί να έχει «γκριζάρει», μόνο τα θετικά που βιώσαμε. Ώρες-ώρες καταλήγω, όταν συλλογιέμαι ότι κάτι «έχει ξεφτίσει» μεταξύ μας, έναν από τους έξοχους στίχους του Μιχάλη Γκανά: «Θα ’χουμε σε παλιό καθρέφτη γνωριστεί κι έμεινε αυτό το ράγισμα στα μάτια». Όμως, όπως ήδη είπα, μένει μέσα μου το «ίζημα» της συμπόρευσης, της κοινής εμπειρίας και, εν τέλει, της Φιλίας, όσο και αν κράτησε αυτή. Της Φιλίας με την έννοια που την έχει «υμνήσει» με τόσο απλά λόγια ο Τάσος Λειβαδίτης σε ένα μικρό ποίημά του, γραμμένο το 1957. Ο τίτλος του είναι «Συμφωνία αρ.1» και επιλέγω τον στίχο: «Γιατί οι άνθρωποι, σύντροφε, ζουν από τη στιγμή που βρίσκουν μια θέση στη ζωή των άλλων». Για σκεφθείτε, πόσο σημαντικό είναι αυτό. Και πόσα οφείλω και εγώ σ’ εκείνους τους «άλλους» ανθρώπους, μέσα στην ζωή των οποίων βρήκα ώρες-ώρες τον εαυτό μου.

Αυτή την στιγμή, την κορυφαία για μένα στιγμή όπως μνημόνευσα, τώρα βέβαια που σιγά-σιγά η «αυλαία» της ακαδημαϊκής -και όχι μόνο- ζωής μου αρχίζει να «κατεβαίνει», στέκομαι μπροστά σας με τρία αισθήματα: Το ένα, εκείνο της ύψιστης τιμής που μου περιποιείτε όλοι όσοι είσθε εδώ, σ’ αυτή την σεμνή τελετή, και ιδίως εκείνοι που έγραψαν τον Τιμητικό μου Τόμο. Το δεύτερο αίσθημα είναι εκείνο της ταπεινότητας αφού, προσπαθούσα και προσπαθώ πάντοτε να συναισθάνομαι την προσκαιρότητα των «εγκοσμίων» και το πόσο η «δόξα» παρέρχεται. Όποια «δόξα» και αν είναι εκείνη που κάποτε αποζητήσαμε, ως ελάχιστο μέρος της «αιωνιότητας» η οποία αναλογεί -όσο αναλογεί- στους θνητούς. Και το τρίτο αίσθημα είναι εκείνο της γλυκιάς αλλά και βαθιάς νοσταλγίας για όσα «έφυγαν». Θα μου πείτε, νοσταλγώ τι; Να ξαναγύριζα πίσω; Δεν θα το έλεγα. Γιατί ήταν δύσκολα αυτά τα χρόνια. Τι μου μένει, λοιπόν, από αυτή την νοσταλγία; Μου μένουν οι αγώνες, μου μένουν τα ιδανικά που σε κρίσιμες ώρες μας ενέπνευσαν, μου μένουν οι αρχές και οι αξίες οι οποίες, όσο περνούν τα χρόνια, «φθίνουν», δεν τις «συναντάμε» πια στην καθημερινότητά μας, την «φτηνή» καθημερινότητά μας. Αν μου λείπει συνεπώς κάτι είναι η εποχή. Η εποχή εκείνη, η οποία έκλεινε μέσα της όλο αυτό το ανθρώπινο στοιχείο που πρέπει να μας συνέχει, να μας καθοδηγεί, έως το τέλος του επί γης βίου μας.

Σας ευχαριστώ θερμώς.

* Αντιφώνηση κατά την επίδοση Τιμητικού Τόμου για τον Προκόπιο Παυλόπουλο, στις 24.10.2024, στην Αίθουσα Τελετών του ΕΚΠΑ

Το δημοκρατικό πολίτευμα, όπως κάθε πολίτευμα, είναι σύστημα εξουσίας, η θεμελιώδης όμως διαφορά του, έναντι των άλλων πολιτευμάτων, έγκειται στο ότι βρίσκεται σε διαρκή διαλεκτική αντίθεση με την εξουσία, διότι ενεργεί ανασταλτικά στη σύμφυτη τάση της να καθίσταται αυθαίρετη. Η τήρηση του Συντάγματος εκ μέρους των οργάνων του κράτους συναρτάται με τη λειτουργία θεσμών αμοιβαίου ελέγχου και περιορισμού τους, τούτο δε προϋποθέτει την κατανομή άσκησης της κρατικής εξουσίας σε διάφορα όργανα σύμφωνα με την αρχή της διάκρισης των λειτουργιών, η οποία διαθέτει, εκτός από τη δημοκρατική της διάσταση, ένα πολιτικά φιλελεύθερο (δικαιοκρατικό) περιεχόμενο, το οποίο εκδηλώνεται κυρίως με την μορφή της ανεξαρτησίας της δικαιοσύνης Η αρχή της δικαστικής ανεξαρτησίας αποτελεί συστατικό στοιχείο του ευρωπαϊκού συνταγματικού πολιτισμού και της ελληνικής συνταγματικής παράδοσης, έχει δε ως πηγή τη διδασκαλία του Μοντεσκιέ.

Ο δικαστής νομιμοποιείται ευθέως από το Σύνταγμα να κρίνει τη συνταγματικότητα και να ερμηνεύει τους κανόνες δικαίου, οι οποίοι θεσπίζονται από τη Βουλή που εκφράζει, στην συγκεκριμένη ιστορική στιγμή, τη λαϊκή θέληση. Ευθεία νομιμοποίηση από το Σύνταγμα αντλεί ο δικαστής και όταν οι κανόνες δικαίου τυγχάνουν ευρύτατης αποδοχής ή αποδοκιμασίας εκ μέρους της πλειοψηφίας του λαού. Η νομιμοποίηση του δικαστή δεν εμπεριέχει κατ’ανάγκη το στοιχείο της συναίνεσης των αποφάσεών του εκ μέρους του λαού, δηλαδή δεν λειτουργεί η ουσιαστική νομιμοποίηση, όπως στην περίπτωση της βουλής και της κυβέρνησης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα τα δικαιώματα των μειονοτήτων, όπου ο δικαστής δεν νοείται να αποδεχθεί τη θέληση ή τις πιέσεις της πλειοψηφίας κατά την ερμηνεία των σχετικών κανόνων, διότι δεν είναι υπόλογος απέναντι στη λαϊκή πλειοψηφία, αφού κάτι τέτοιο θα αναιρούσε τον συνταγματικό του ρόλο και θα άφηνε απροστάτευτο ένα μέρος της κοινωνίας. Ο δικαστής οφείλει να προσβλέπει στην ορθότητα της δικανικής κρίσης και όχι σε λαοφιλή απήχησή της στην κοινή γνώμη. Μοχθεί για να ορθοτομεί. Όχι για να γίνεται αρεστός σε δεδομένο ακροατήριο, είτε στους κυβερνώντες είτε στο πλήθος. Από την άλλη ο δικαστής δεν απονέμει δικαιοσύνη εν κενώ στο πλαίσιο ενός κλειστού, πολιτικά παθητικού και ουδέτερου συστήματος, αλλά ασκεί το συνταγματικό του καθήκον σε ένα ανοιχτό πολιτικό σύστημα, στο οποίο οι ηθικές και πολιτικές αξίες μεταβάλλονται, αυτή δε τη δυναμική οφείλει να συλλαμβάνει και να αποτυπώνει κατά την επίλυση των διαφορών. Άλλωστε η δημοκρατία δεν είναι μόνο το κράτος της πλειοψηφίας, είναι επίσης το κράτος θεμελιωδών αξιών τις οποίες ούτε η πλειοψηφία μπορεί να θίξει.

Το Σύνταγμα καθιερώνει αρχές οι οποίες καθιστούν στους πολίτες διαφανή την άσκηση της ανατεθειμένης στα δικαστήρια πολιτειακής εξουσίας. Οι αρχές αυτές είναι της δημοσιότητας, της αιτιολόγησης των δικαστικών αποφάσεων και της υποχρεωτικής δημοσίευσης της γνώμης της μειοψηφίας, οι οποίες νομιμοποιούν την άσκηση της κρατικής εξουσίας, κατά το μέρος που ανατίθεται στα δικαστήρια, απέναντι στην κοινωνία και τον πολίτη. Οι δικαστικές αποφάσεις, ως πολιτειακές πράξεις, δεν επιβάλλονται έχοντας ως αποκλειστική βάση την εξουσιαστική ισχύ του κράτους, ως καταναγκαστικού μηχανισμού, αλλά στηρίζονται σε δικαιικό λόγο, ο οποίος αποτυπώνεται στη δικαστική απόφαση, με τη δημόσια συμμετοχή των διαδίκων ενώπιον ακροατηρίου, που είναι νομικά θεμελιωμένος.
Το Συμβούλιο της Επικρατείας στα πενήντα χρόνια της τρίτης ελληνικής δημοκρατίας εξέδωσε σημαντικές αποφάσεις που συνέβαλαν στην ενδυνάμωση του δημοκρατικού πολιτεύματος και τη διατήρηση της χώρας στους κόλπους της φιλελεύθερης και δημοκρατικής ευρώπης. Τρεις είναι οι ιστορικές φάσεις που ξεχωρίζουν στη διαδρομή αυτή: η φάση της μετάβασης από τη δικτατορία στη δημοκρατία, η φάση του εκσυγχρονισμού και η φάση της οικονομικής και πανδημικής κρίσης.

Για την πρώτη φάση αξιομνημόνευτη είναι η απόφαση της Ολομέλειας 3700/1974 που παρείχε ευρύτατα περιθώρια στην κυβέρνηση εθνικής ενότητας για την αποκατάσταση της δημοκρατίας. Ειδικότερα έκρινε ότι η κατά την 24.7.1974 σχηματισθείσα πολιτική Κυβέρνηση, μετά την κατάρρευση του δικτατορικού καθεστώτος της 21.4.1967, ανέλαβε τη διακυβέρνηση της χώρας κατόπιν ομόφωνης απόφασης του πολιτικού κόσμου και των ενόπλων δυνάμεων και άσκησε την εξουσία υπό την καθολική συναίνεση του Λαού, προς τον σκοπό της αντιμετώπισης των εξωτερικών κινδύνων και της ταχείας αποκατάστασης της δημοκρατικής συνταγματικής τάξεως. Υπό τις εξαιρετικές αυτές συνθήκες η κυβέρνηση είχε εκ καταγωγής την εξουσία όπως μέχρι τη σύγκληση της βουλής θεσπίζει κανόνες δικαίου απλής ή και αυξημένης τυπικής ισχύος, περιβληθείσα πρωτογενή συντακτική εξουσία για την άσκηση της οποίας μπορούσε να εκδίδει χωρίς νομικό περιορισμό συντακτικές πράξεις, προς ρύθμιση των αναφυομένων ζητημάτων. Η έκδοση των συντακτικών πράξεων ανάγεται στην πολιτική ευθύνη της κυβέρνησης μη υποκειμένης στον δικαστικό έλεγχο.

Η δεύτερη φάση του θεσμικού και κοινωνικού εκσυγχρονισμού αρχίζει από την ψήφιση του Συντάγματος του 1975 και φθάνει έως την πρώτη δεκαετία του 2000 δηλαδή τις παραμονές της μεγάλης οικονομικής κρίσης. Το Συμβούλιο της Επικρατείας διαμόρφωσε πλούσια νομολογία για τα ατομικά και πολιτικά δικαιώματα και το κοινωνικό κράτος δικαίου η οποία από τη δεκαετία του ‘90 εμπλουτίζεται σημαντικά από τη νομολογία του ΔΕΕ και του ΕΔΔΑ που ενισχύουν τους ευρωπαϊκούς προσανατολισμούς του Δικαστηρίου. Την ίδια περίοδο το Συμβούλιο της Επικρατείας εξέδωσε αποφάσεις που δεν ήταν δημοφιλείς στο πολιτικό σύστημα και την κοινή γνώμη, μεταξύ των οποίων οι αποφάσεις της Ολομέλειας για την μη αναγραφή του θρησκεύματος στις ταυτότητες. Αντιδημοφιλείς επίσης ήταν αποφάσεις της Ολομέλειας του Δικαστηρίου στο πεδίο του περιβαλλοντικού δικαίου ( αντισυνταγματικότητα νομιμοποίησης αυθαίρετων κτισμάτων καθώς και μεταφοράς συντελεστή δόμησης), καθότι θέτουν περιορισμούς στην οικονομική ελευθερία και την ιδιοκτησία με σκοπό τον ορθολογικό χωροταξικό και πολεοδομικό σχεδιασμό και την βιώσιμη ανάπτυξη.

Η τρίτη φάση αρχίζει το 2009-2010 και φθάνει έως το 2021 κατά την οποία η χώρα διέρχεται βαθιά οικονομική κρίση και στη συνέχεια υφίσταται τις συνέπειες της πανδημίας. Η απόφαση της Ολομέλειας 668/2012 δέχθηκε τη συνταγματικότητα του «Memorandum of Understanding» («Μνημόνιο Συνεννόησης»). Στο κείμενο αυτό περιελήφθησαν τα μέτρα τριετούς προγράμματος, που είχε καταρτισθεί από τις ελληνικές αρχές μετά από συνεννόηση με την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο. Το Δικαστήριο δέχθηκε ότι η θεσπισθείσα με τους ν. 3833/2010 και 3845/2010 περικοπή αποδοχών και επιδομάτων εργαζομένων στον δημόσιο τομέα και συνταξιοδοτικών παροχών αποτελεί τμήμα ευρύτερου προγράμματος δημοσιονομικής προσαρμογής και προωθήσεως διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων της ελληνικής οικονομίας, το οποίο, συνολικώς εφαρμοζόμενο, αποσκοπεί τόσο στην αντιμετώπιση της κατά την εκτίμηση του νομοθέτη άμεσης ανάγκης καλύψεως οικονομικών αναγκών της χώρας όσο και στη βελτίωση της μελλοντικής δημοσιονομικής και οικονομικής της καταστάσεως, δηλαδή στην εξυπηρέτηση σκοπών, που συνιστούν κατ’ αρχήν σοβαρούς λόγους δημοσίου συμφέροντος και αποτελούν, ταυτοχρόνως, και σκοπούς κοινού ενδιαφέροντος των κρατών μελών της Ευρωζώνης, εν όψει της καθιερουμένης από τη νομοθεσία της Ευρωπαϊκής Ενώσεως υποχρεώσεως δημοσιονομικής πειθαρχίας και διασφαλίσεως της σταθερότητας της ζώνης του ευρώ στο σύνολό της. Τα μέτρα δε αυτά, λόγω της φύσεώς τους, συμβάλλουν αμέσως στην περιστολή των δημοσίων δαπανών. Η ιστορική αυτή απόφαση δέχθηκε τις αρνητικές αντιδράσεις της κοινής γνώμης, πολιτικών κομμάτων και μερίδας της επιστημονικής κοινότητας αλλά συνέβαλε αποφασιστικά στην παραμονή της Ελλάδας στην ευρωζώνη και γενικότερα στην ευρωπαϊκή πορεία της χώρας τα επόμενα χρόνια.

Κατά την εξεταζόμενη περίοδο το Δικαστήριο έκρινε αντισυνταγματικές νομοθετικές ρυθμίσεις όταν συντρέχουν ιδιαίτερες περιστάσεις, όπως η σώρευση επιβαρύνσεων κατά των ίδιων θιγόμενων ομάδων λόγω επιβολής αλλεπάλληλων μέτρων ή η προσβολή δικαιωμάτων σχετικών με την παροχή υπηρεσιών ζωτικής σημασία ( π.χ. νερό), διατηρώντας έτσι μια ισορροπία προς όφελος της κοινωνικής ειρήνης και ευρυθμίας.

Στην περίοδο της πανδημίας αυτοπεριοριστική ήταν η στάση του Δικαστηρίου όσον αφορά τα μέτρα της κυβέρνησης για την προστασία της δημόσιας υγείας και τα μέτρα που λαμβάνονταν για την αντιμετώπιση της μεταδοτικότητας του covid 19. Χαρακτηριστικές είναι οι αποφάσεις για τον υποχρεωτικό εμβολιασμό των εργαζομένων σε δομές υγείας, για την τετραήμερη απαγόρευση δημοσίων συναθροίσεων, για τον υποχρεωτικό εμβολιασμό των υπαλλήλων των ειδικών μονάδων της πυροσβεστικής, για την απαγόρευση συναθροίσεων σε θρησκευτικούς χώρους λατρείας κλπ. Με τη στάση αυτή το Δικαστήριο συνέβαλε στην αποτελεσματική αντιμετώπιση της πανδημίας αναγνωρίζοντας την κύρια ευθύνη του νομοθέτη, ως πολιτικά υπόλογου, για την άσκηση αρμοδιοτήτων με προεχόντως τεχνικό και διαχειριστικό χαρακτήρα.

Η ισορροπία του πολιτεύματος επιβάλλει ο δικαστής να κινείται εντός του πλαισίου των αρμοδιοτήτων του, να μην υποκαθιστά τον νομοθέτη, αλλά να ελέγχει τις επιλογές του όχι ως προς την ουσιαστική τους ορθότητα παρά μόνον για τυχόν αντίθεσή τους προς το Σύνταγμα προσεγγίζοντας τους κανόνες του με μεθοδολογική συνέπεια. Η ερμηνεία του Συντάγματος υπόκειται σε κανόνες, οφείλει να κινείται εντός ορίων, να εμπνέεται από αρχές και δεν εξαρτάται από τις υποκειμενικές προτιμήσεις του ερμηνευτή ούτε είναι δυνατό να διαφοροποιείται ανάλογα με περιστασιακές επιδιώξεις των κρατούντων ή των ερμηνευτών του. Ο δικαστής κινείται σε πεδίο λεπτών ισορροπιών και η κρίση του διαμορφώνεται με βάση νομικά εργαλεία λαμβανομένης υπόψη, κατά την εξειδίκευση αόριστων νομικών εννοιών και γενικών αρχών, της σύγχρονης κοινωνικής και οικονομικής πραγματικότητας δεδομένου ότι η δικαστική κρίση δεν μπορεί εκ των πραγμάτων να είναι αξιολογικά ουδέτερη ενόψει των σταθμίσεων που εμπεριέχει, οι οποίες προϋποθέτουν, ως ένα σημείο τουλάχιστον, κοινωνικές και πολιτικές εκτιμήσεις.

Στα σύγχρονα δημοκρατικά πολιτεύματα στα οποία η κοινοβουλευτική πλειοψηφία συμπίπτει με την κυβερνητική βούληση, η δικαστική λειτουργία συνιστά την μείζονα εγγύηση του κράτους δικαίου και των δικαιωμάτων μας.

*Ομιλία στο συνέδριο με τίτλο:  “Ενδυναμώνοντας τη δημοκρατία. 50 χρόνια από την ελληνική επανεπικύρωση της ΕΣΔΑ και 75 χρόνια από την ίδρυση του Συμβουλίου της Ευρώπης” Παρασκευή 1 Νοεμβρίου 2024. Αίθουσα Γερουσίας της Βουλής των Ελλήνων.

Ομιλία στην Ακαδημία Αθηνών κατά την εκδήλωση επίσημης διαμαρτυρίας προς την Διεθνή Κοινότητα και προς την Ευρωπαϊκή Ένωση για τα 50 χρόνια τουρκικής κατοχής μέρους του εδάφους της Κυπριακής Δημοκρατίας, στις 22.10.2024

Πρόλογος

Τους τελευταίους ιδίως μήνες, και παρά την συνεχιζόμενη -ή και εντεινόμενη ενίοτε- προκλητική αδιαλλαξία της Τουρκίας, γίνεται και πάλι λόγος για την ανάγκη της όσο το δυνατό ταχύτερης επίλυσης του Κυπριακού Ζητήματος. Κάτι το οποίο, όπως προκύπτει και από σχετικές πρόσφατες δηλώσεις, αποδέχονται οι Κυβερνήσεις Ελλάδας και Κύπρου -αποφασισμένες μάλιστα να κινηθούν εν προκειμένω με τον απαιτούμενο «ρεαλισμό» μπροστά στον «άτεγκτο» έως απροκαλύπτως κυνικό κόσμο των Διεθνών Σχέσεων- ενώ «ωθούν» προς την ως άνω κατεύθυνση τόσον ο ΟΗΕ όσο και η Ευρωπαϊκή Ένωση, μολονότι έχουν «βιώσει» και έχουν επανειλημμένως καταδικάσει, δυστυχώς όμως χωρίς την απαιτούμενη αυστηρότητα και μάλιστα δίχως ίχνος αποτελεσματικών κυρώσεων, την όλη τουρκική στάση μετά το 1974.

Α. Η τακτική αυτή των Κυβερνήσεων Ελλάδας και Κύπρου πρέπει ν’ αξιολογηθεί ως κατ’ αρχήν ορθή, αφού η «μη λύση» του Κυπριακού Ζητήματος όχι μόνο δεν συνιστά «λύση» του, αλλά καθιστά ολοένα και πιο επισφαλή -κατ’ επιεική δε θεώρηση- την κατάσταση που δημιούργησε η πάνω από πενήντα χρόνια κατοχή του ενός τρίτου της Κυπριακής Δημοκρατίας από την Τουρκία, ύστερα από την βάρβαρη εισβολή της στην Μαρτυρική Κύπρο το 1974. Πλην όμως, και όπως είναι ευνόητο, η επίτευξη λύσης του Κυπριακού Ζητήματος είναι νοητή και αποδεκτή μόνον εφόσον είναι δίκαιη και βιώσιμη. Γεγονός που σημαίνει περαιτέρω ότι η λύση αυτή είναι νοητή και αποδεκτή μόνον εφόσον υπηρετεί, τουλάχιστον ως προς τα σχετικά βασικά ρυθμιστικά της στοιχεία, «αξιοπρεπώς» -και όχι κατ’ επίφαση, υπό το κράτος απαράδεκτων συμβιβασμών ή και εκβιασμών από συγκεκριμένες πλευρές- την Διεθνή Νομιμότητα και την Ευρωπαϊκή Νομιμότητα αλλά και την «βιωσιμότητα» της Κυπριακής Δημοκρατίας ως Κράτους-Μέλους της Διεθνούς Κοινότητας, κυρίως δε ως πλήρους Κράτους-Μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του «σκληρού πυρήνα» της, της Ευρωζώνης. Διότι το αντίθετο οδηγεί, αναποδράστως, σ’ επικίνδυνες ατραπούς ακόμη πιο επώδυνης θεσμικής και πολιτικής αποδυνάμωσης της Κυπριακής Δημοκρατίας, και στο πλαίσιο της Διεθνούς Κοινότητας αλλά και στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Το ζήτημα τούτο απαιτεί τόσο «επιμελέστερη» προετοιμασία, με την ανάλογη προσοχή και προνοητικότητα, όσο η Τουρκία έχει καταστήσει -με περισσό θράσος που, δυστυχώς, το ενισχύει η προεκτεθείσα θλιβερή Διεθνής, ακόμη και Ευρωπαϊκή σε ορισμένες περιπτώσεις, ανοχή προς αυτή- σαφές πως ως αρχή «λύσης» του Κυπριακού Ζητήματος δεν αποδέχεται, κατ’ ουδένα τρόπο, το στοιχειώδες κατά το Διεθνές Δίκαιο και το Ευρωπαϊκό Δίκαιο, όπως θα επεξηγηθεί στην συνέχεια, πρότυπο του Ομοσπονδιακού Κράτους. Και κάνει λόγο, ευθέως, για δύο Κράτη, ή το πολύ για έναν τύπο Συνομοσπονδιακού Κράτους στην βάση μιας εξαιρετικά χαλαρής συνομοσπονδίας, η οποία μάλιστα δεν ανταποκρίνεται καν στα δεδομένα μιας πραγματικής διζωνικής-δικοινοτικής κρατικής και πολιτειακής οντότητας.

Β. Υπό το πνεύμα αυτό είναι προφανές πως δεν μπορεί -ορθότερα δε δεν είναι επιτρεπτό- ν’ αρχίσει οιαδήποτε συζήτηση για το Κυπριακό Ζήτημα, αν προηγουμένως η Τουρκία δεν αφήσει κατά μέρος τέτοιες παράλογες και προκλητικώς μαξιμαλιστικές θέσεις και προτάσεις, πλήρως αντίθετες προς το Διεθνές Δίκαιο και ιδίως προς το Ευρωπαϊκό Δίκαιο. Αν γίνει, από Ελληνικής και Κυπριακής πλευράς, το λάθος να υποτιμηθεί ο κίνδυνος της έναρξης διαλόγου για το Κυπριακό Ζήτημα δίχως μιαν ουσιώδη υποχώρηση της Τουρκίας από τις κατά τ’ ανωτέρω ακραίες θέσεις της, τότε ο «διάλογος» με την τουρκική πλευρά μας οδηγεί στην διακινδύνευση να υποχωρήσουμε μοιραίως εμείς, έστω και κατά ένα μέρος, στους απαράδεκτους τουρκικούς εκβιασμούς και στο ενδεχόμενο πλήρους ευτελισμού του Διεθνούς Δικαίου και του Ευρωπαϊκού Δικαίου σε ό,τι αφορά το μέλλον της Κυπριακής Δημοκρατίας. Επιπροσθέτως, ας μην ξεχνάμε ότι αυτή είναι πάντοτε η «προσφιλής» τακτική της Τουρκίας όταν επιχειρεί να προωθήσει και τις πιο αδιανόητες «διεκδικήσεις» της έναντι του Ελληνισμού εν γένει, στηριζόμενη με πρόδηλο διεθνές θράσος στην παγίωση των «τετελεσμένων» εφόσον διαπιστώσει τάσεις δισταγμών, ανοχής και υποχωρητικότητας από τις Κυβερνήσεις Ελλάδας και Κύπρου. Και κατά τούτο πρέπει να έχουμε διαρκώς κατά νου ότι στις σχέσεις μας με την Τουρκία, ακόμη και όταν αυτή δείχνει προς εμάς «αγαθές προθέσεις», ισχύει στο ακέραιο το «timeo Danaos et dona ferentes». Το ίδιο δε ισχύει –ή πρέπει να ισχύει- προφανώς και για την Διεθνή Κοινότητα και τον ΟΗΕ και για την Ευρωπαϊκή Ένωση, με δεδομένο ότι έχουν βιώσει και υποστεί, σε σειρά περιπτώσεων κατά το απώτερο αλλά και το πρόσφατο παρελθόν, την ιταμή στάση της Τουρκίας αναφορικά με την εφαρμογή του Διεθνούς Δικαίου και του Ευρωπαϊκού Δικαίου.

Ι. Τα κανονιστικά δεδομένα του Διεθνούς Δικαίου και του Ευρωπαϊκού Δικαίου
Όπως λοιπόν συνάγεται ευχερώς από τα προεκτεθέντα, ασφαλείς «δείκτες πορείας» για την δίκαιη και βιώσιμη λύση του Κυπριακού Ζητήματος είναι, και μάλιστα αποκλειστικώς, πρώτον, το Διεθνές Δίκαιο. Kαι, δεύτερον, το Ευρωπαϊκό Δίκαιο. Mε την πρόσθετη επισήμανση ότι το Διεθνές Δίκαιο αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του Ευρωπαϊκού Κεκτημένου, αφού η Ευρωπαϊκή Ένωση, ως οντότητα με αυτοτελή νομική προσωπικότητα, είναι πλήρες μέλος της Διεθνούς Κοινότητας, αρχής γενομένης από τον ΟΗΕ.

Α. Το Διεθνές Δίκαιο
Το Διεθνές Δίκαιο προσδιορίζει τις κατ’ ελάχιστο προϋποθέσεις επίλυσης του Κυπριακού Ζητήματος με πλειάδα ρυθμίσεων.

1. Στις ρυθμίσεις αυτές συμπεριλαμβάνονται, οπωσδήποτε, και τα κάθε είδους κανονιστικού περιεχομένου Ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας τα οποία είναι, και μάλιστα κατ’ επανάληψη και ποικιλοτρόπως, απεριφράστως καταδικαστικά για την Τουρκία ήδη από το 1974, όταν και συντελέσθηκε η βάρβαρη εισβολή στην Επικράτεια της Κυπριακής Δημοκρατίας. Υπενθυμίζεται, ότι τα πιο κρίσιμα εν προκειμένω Ψηφίσματα του Συμβουλίου Ασφαλείας υπήρξαν -και παραμένουν- προεχόντως τα εξής:
α) Πριν απ’ όλα το αρχικό, βασικό, Ψήφισμα της 20.7.1974 αρ. 353/1974, για την απερίφραστη καταδίκη της τουρκικής εισβολής και για την έκκληση-απόφαση πλήρους σεβασμού της Ανεξαρτησίας, της Κυριαρχίας και της Εδαφικής Ακεραιότητας της Κυπριακής Δημοκρατίας. Το Ψήφισμα αυτό επαναβεβαιώθηκε και συμπληρώθηκε επί το αυστηρότερο -ιδίως λόγω της συνέχισης και επέκτασης της τουρκικής εισβολής το 1974, της επίδειξης προκλητικής αδιαλλαξίας εκ μέρους της Τουρκίας και της από ανθρωπιστική έποψη θλιβερής κατάστασης των προσφύγων- με τα διαδοχικά Ψηφίσματα της 23.7.1974, αρ. 354/1974, 1.8.1974, αρ. 355/1974, 14.8.1974, αρ. 357/1974, 15.8.1974, αρ. 358/1974, 15.8.1974, αρ. 359/1974, 16.8.1974, αρ. 360/1974, 30.8.1974, αρ. 361/1974 και 13.12.1974, αρ. 364/1974.
β) Και ύστερα το, καθοριστικής σημασίας για την επίλυση του Κυπριακού Ζητήματος κατά τρόπο σύμφωνο με το Διεθνές Δίκαιο, Ψήφισμα της 12.3.1975 αρ. 367/1975, με το οποίο καταδικάσθηκε, επίσης απεριφράστως, και θεωρήθηκε παντελώς ανυπόστατη η μονομερής, από πλευράς Τουρκίας, απόφαση της 13.2.1975 για την δημιουργία του διεθνώς πλήρως απομονωμένου έκτοτε ψευδοκράτους της «Τουρκικής Δημοκρατίας της Βόρειας Κύπρου». Σημειωτέον, ότι το ως άνω Ψήφισμα συμπληρώθηκε, ειδικώς ως προς τους κατά το Διεθνές Δίκαιο επιβεβλημένους όρους επίλυσης του Κυπριακού Ζητήματος, με τα Ψηφίσματα της 18.11.1983, αρ. 541/1983, 11.5.1984, αρ. 550/1984, 12.3.1990, αρ. 649/1990, 10.4.1992, αρ. 750/1992, 25.11.1992, αρ. 789/1992 και 29.6.1999, αρ. 1251/1999. Συγκεκριμένα δε με τα τελευταία αυτά Ψηφίσματα έγινε -και έκτοτε γίνεται παγίως- δεκτό ότι η σύμφωνη με το Διεθνές Δίκαιο λύση του Κυπριακού Ζητήματος προϋποθέτει, κατ’ ελάχιστο, πως η Κυπριακή Δημοκρατία πρέπει να είναι, δίχως άλλους όρους και προϋποθέσεις, Ανεξάρτητο Κράτος, με μία και μόνη Κυριαρχία, μία και μόνη Διεθνή Προσωπικότητα και μία και μόνη Ιθαγένεια, οργανωμένο πολιτειακώς υπό την μορφή Δικοινοτικής και Διζωνικής Ομοσπονδίας -άρα αποκλειομένου, οιονεί εξ ορισμού, του Συνομοσπονδιακού Κράτους- ενώ συνακόλουθα απορρίπτεται, και μάλιστα κατηγορηματικώς, κάθε «προοπτική» διχοτόμησης ή απόσχισης.

2. Περαιτέρω, για την επίλυση του Κυπριακού Ζητήματος βαρύνουσα είναι η σημασία των ρυθμίσεων της Σύμβασης του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας (UNCLOS). Κυρίως δε των ρυθμίσεών της αναφορικά με την stricto sensu Κυριαρχία και με τα επιμέρους Κυριαρχικά Δικαιώματα των Κρατών-Μελών της Διεθνούς Κοινότητας και του ΟΗΕ.
α) Σύμβασης, η οποία καταρτίσθηκε το 1982 -ως «Σύμβαση του Montego Bay»- και άρχισε να ισχύει από το 1994. Και Σύμβασης στην οποία έχει προσχωρήσει αυτοτελώς -ήτοι ως νομικό πρόσωπο πέραν των νομικών προσώπων των Κρατών-Μελών της- η Ευρωπαϊκή Ένωση από το 1998. Γεγονός που σημαίνει πως η Σύμβαση αυτή αποτελεί έκτοτε και αναπόσπαστο μέρος του Ευρωπαϊκού Κεκτημένου, το οποίο αυτονοήτως δεσμεύει πέραν της Ευρωπαϊκής Ένωσης και όλα τα Κράτη-Μέλη της. Πρέπει δε να δεσμεύει, σύμφωνα με τα Κριτήρια της Κοπεγχάγης του 1993 και της Μαδρίτης του 1995 όπως διαρκώς επικαιροποιούνται, και τα υποψήφια προς ένταξη στην Ευρωπαϊκή Ένωση Κράτη, όπως π.χ. η Τουρκία, κατά τις διατάξεις των άρθρων 6 παρ.1 και 49 της Συνθήκης για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ).
β) Ανεξαρτήτως τούτου, και σύμφωνα με την νομολογία του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης, η προμνημονευόμενη Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας δεσμεύει και Κράτη, τα οποία δεν έχουν προσχωρήσει σε αυτή -όπως και η Τουρκία- διότι, λόγω του ότι εν πάση περιπτώσει έχει προσχωρήσει σε αυτή ικανός αριθμός Κρατών-Μελών της Διεθνούς Κοινότητας, παράγει πλέον γενικώς παραδεδεγμένους κανόνες του Διεθνούς Δικαίου, δεσμευτικούς οιονεί erga omnes. Δηλαδή ακόμη και για τα Κράτη-Μέλη της Διεθνούς Κοινότητας που δεν την έχουν γραπτώς αποδεχθεί. Αυτό ισχύει τόσο περισσότερο για την Τουρκία όσο, καθώς η αντιφατική και προκλητική εξωτερική πολιτική της το αποδεικνύει, αποδέχεται την Σύμβαση του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας «κατά το δοκούν», όπως προκύπτει προδήλως και από την υπογραφή μεταξύ αυτής και της τότε φερόμενης ως Κυβέρνησης της Λιβύης του νομικώς παντελώς ανυπόστατου «τουρκολιβυκού μνημονίου», του 2019. Επισημαίνεται -προκειμένου να το προβάλλουμε αδιαλείπτως διεθνώς, κάτι το οποίο δυστυχώς δεν συμβαίνει με την απαιτούμενη σταθερότητα και «καθαρότητα»- ότι το νομικώς παντελώς ανυπόστατο του «τουρκολιβυκού μνημονίου» έχει ρητώς αποδεχθεί η ίδια η Ευρωπαϊκή Ένωση, σύμφωνα με την σαφή απόφαση του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου του Δεκεμβρίου 2019. Η δε «πρωτοκόλληση» του «μνημονίου» τούτου από τον ΟΗΕ το 2020 ουδένα νομικό κύρος προσθέτει ή διασφαλίζει σε αυτό αφού, όπως έχει αποδείξει η σχετική πρακτική τέτοιων «πρωτοκολλήσεων» διεθνών κειμένων, πρόκειται για καθαρώς τυπική διαδικασία που ουδόλως σχετίζεται με την αναγνώριση της «κανονιστικής δυναμικής» των ποικιλόμορφων ως άνω κειμένων.

Β. Το Ευρωπαϊκό Δίκαιο
Πολύ περισσότερο βαρύνουσα όμως για την επίλυση του Κυπριακού Ζητήματος είναι η σημασία και η επιρροή του Ευρωπαϊκού Δικαίου. Και τούτο διότι, όπως ήδη τονίσθηκε, η Κυπριακή Δημοκρατία είναι πλήρες Κράτος-Μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του «σκληρού πυρήνα» της, της Ευρωζώνης. Κατά τούτο δεν νοείται δίκαιη και βιώσιμη λύση του Κυπριακού Ζητήματος αν αυτή δεν είναι πλήρως σύμφωνη με το σύνολο του Ευρωπαϊκού Δικαίου, πρωτίστως δε με τις θεμελιώδεις θεσμικές συντεταγμένες του Ευρωπαϊκού Κεκτημένου. Το Ευρωπαϊκό Δίκαιο, κατ’ εξοχήν μέσω της θεμελιώδους για την θεσμική υπόσταση της Ευρωπαϊκής Ένωσης Συνθήκη για την Ευρωπαϊκή Ένωση (ΣΕΕ), θέτει τις ακόλουθες προϋποθέσεις ως προς την νομική και θεσμική υπόσταση ενός Κράτους, προκειμένου να είναι σε θέση ν’ αποτελέσει, με την απαραίτητη αποτελεσματικότητα και διάρκεια, Κράτος-Μέλος της. Δηλαδή έτσι ώστε η συμμετοχή του στο Ευρωπαϊκό Οικοδόμημα να μην υπονομεύει, de jure και de facto, την θεσμική και πολιτική συνοχή και προοπτική του, αρχής γενομένης από την συνεχή και αποτελεσματική εφαρμογή στην πράξη όλων, ανεξαιρέτως, των κανόνων της Ευρωπαϊκής Έννομης Τάξης.

1. Από τον συνδυασμό των διατάξεων των άρθρων 1-12 της ΣΕΕ, το Κράτος-Μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης πρέπει να έχει μία και μόνη Νομική Προσωπικότητα διεθνώς. Αυτό προκύπτει π.χ. κυρίως από τις διατάξεις του άρθρου 5[1] της ΣΕΕ, ως προς τον καταμερισμό αρμοδιοτήτων μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των Κρατών-Μελών της. Καθώς και από τις διατάξεις του άρθρου 10 παρ. 2[2] της ΣΕΕ, ως προς την εκπροσώπηση του Κράτους-Μέλους στα όργανα της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και ιδίως στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Διότι, όπως είναι ευνόητο, ένας τέτοιος καταμερισμός αρμοδιοτήτων καθώς και μια τέτοια εκπροσώπηση προϋποθέτουν Κράτος-Μέλος, το οποίο είναι σε θέση ν’ ανταποκριθεί πλήρως ως προς όλα αυτά τα κατά το Ευρωπαϊκό Δίκαιο καθήκοντα κατά κύριο λόγο σε ό,τι αφορά την ολοκληρωμένη και αποτελεσματική «απορρόφηση» του συνόλου του Ευρωπαϊκού Κεκτημένου.

2. Από την προμνημονευόμενη προϋπόθεση της μίας και μόνης Νομικής Προσωπικότητας διεθνώς απορρέει, αυτοθρόως, και η προϋπόθεση της μίας και μόνης Ιθαγένειας. Πολλώ μάλλον όταν διεθνώς δεν υφίσταται παράδειγμα Κράτους με μία νομική προσωπικότητα διεθνώς που αναγνωρίζει εντός αυτού περισσότερες της μίας ιθαγένειες. Δεν πρέπει δε να υποτιμάται το γεγονός ότι η αναγνώριση περισσότερων της μίας ιθαγενειών «ανοίγει», και δη «διάπλατα», τον δρόμο για την αναγνώριση και περισσότερων του ενός Κρατών ή και για την επιβολή ενός πολιτειακού καθεστώτος χαλαρής συνομοσπονδίας. Καθεστώτος το οποίο, όπως θα επεξηγηθεί στην συνέχεια, δεν μπορεί να ισχύσει για την Κυπριακή Δημοκρατία κατά το Διεθνές Δίκαιο, και κατ’ εξοχήν κατά το Ευρωπαϊκό Δίκαιο.

3. Το Κράτος-Μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης πρέπει να είναι Κυρίαρχο, όπως συνάγεται ευχερώς ιδίως από τις διατάξεις του άρθρου 4 παρ. 2[3] της ΣΕΕ. Τα ουσιώδη συστατικά στοιχεία («essentialia negotii») της εσωτερικής και της εξωτερικής Κυριαρχίας ενός Κράτους -κατά βάση ως της ικανότητας της αυτοδύναμης επιβολής της εξουσίας του χωρίς να περιορίζεται από άλλη βούληση- είναι κοινώς γνωστά με βάση τους κανόνες του Συνταγματικού Δικαίου διεθνώς. Επομένως, στο σημείο αυτό αρκεί η ειδικότερη αναφορά στις προϋποθέσεις που καθιερώνουν οι ως άνω ρυθμίσεις της ΣΕΕ:
α) Κατά πρώτο λόγο το Κράτος-Μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, σύμφωνα με τις διατάξεις αυτές της ΣΕΕ, πρέπει να είναι σε θέση να διασφαλίσει τις θεμελιώδεις λειτουργίες του. Ιδίως δε την διασφάλιση της Εδαφικής Ακεραιότητας, την διασφάλιση της Δημόσιας Τάξης και την προστασία της Εθνικής Ασφάλειας. Αφού στην αντίθετη περίπτωση η Κυριαρχία καθίσταται, άνευ άλλου τινός, «γράμμα κενό περιεχομένου» intra και extra muros. Κάτι το οποίο καθιστά αδύνατη την αποτελεσματική λειτουργία του Κράτους-Μέλους και εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατά το Ευρωπαϊκό Δίκαιο, συνακόλουθα δε «υπονομευτική» για την δομή και την λειτουργία της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης.
β) Άρα Κράτος ικανό ν’ ασκήσει, στο ακέραιο, τα κατά το Διεθνές Δίκαιο δικαιώματα της stricto sensu Κυριαρχίας του καθώς και όλα τα εντεύθεν επιμέρους Κυριαρχικά του Δικαιώματα. Πρόκειται, προεχόντως, για το προμνημονευόμενο Δίκαιο της Θάλασσας, κατά την σχετική Σύμβαση του ΟΗΕ (UNCLOS) -«Σύμβαση του Montego Bay», του 1982- η οποία, κατά τα προεκτεθέντα, ισχύει από το 1994.
γ) Ειδικότερα, μεταξύ άλλων το Δίκαιο της Θάλασσας καθορίζει από την μια πλευρά τον θεσμικό πυρήνα της stricto sensu Κυριαρχίας του κάθε Κράτους-Μέλους της Διεθνούς Κοινότητας, η οποία ασκείται πλήρως πέραν της Ηπειρωτικής Επικράτειας και στα Χωρικά Ύδατα ή Χωρική Θάλασσα -δηλαδή στην Αιγιαλίτιδα Ζώνη- πρωτίστως κατά τις διατάξεις των άρθρων 2 επ. της Σύμβασης αυτής του ΟΗΕ. Και, από την άλλη πλευρά, τον θεσμικό πυρήνα της lato sensu Κυριαρχίας, η οποία συμπεριλαμβάνει όλα τα επιμέρους αναγνωρισμένα από το Διεθνές Δίκαιο Κυριαρχικά Δικαιώματα κάθε Κράτους. Κατά βάση δε τα Κυριαρχικά Δικαιώματα τα σχετικά με την Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη, σύμφωνα με τις διατάξεις των άρθρων 55 επ. της Σύμβασης του ΟΗΕ για το Δίκαιο της Θάλασσας και με την Υφαλοκρηπίδα, σύμφωνα με τις διατάξεις των άρθρων 76 επ. της ίδιας Σύμβασης.

4. Το Κράτος-Μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης πρέπει να οργανώνεται στην βάση των θεσμικοπολιτικών «συντεταγμένων» της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας, αφού κατά το άρθρο 10 παρ.1[4] της ΣΕΕ η όλη δομή και λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης θεμελιώνεται στην Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία. Υπό τα δεδομένα αυτά δεν νοείται και Κράτος-Μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης το οποίο δεν στηρίζεται, ουσιαστικώς και στην πράξη, στο όλο θεσμικοπολιτικό πλαίσιο της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Τούτο επιβάλλει, συνακόλουθα, εκ μέρους του Κράτους-Μέλους της Ευρωπαϊκής Ένωσης:
α) Πλήρη σεβασμό της αρχής της Διάκρισης των Εξουσιών και των βασικών θεσμικών συνιστωσών του Κράτους Δικαίου, όπως άλλωστε συμβαίνει και με την ίδια την Ευρωπαϊκή Ένωση, λαμβάνοντας υπόψη ιδίως το ρυθμιστικό πεδίο του άρθρου 2[5] της ΣΕΕ. Και ως προς την αρχή της Διάκρισης των Εξουσιών διευκρινίζεται ότι αυτή, μεταξύ άλλων, αφενός επιτρέπει την «διασταύρωσή» τους μόνο στο μέτρο που το προβλέπει με τους ειδικότερους επιμέρους κανόνες δικαίου το δημοκρατικώς θεσπισμένο Σύνταγμα. Και, αφετέρου, δεν ανέχεται «εκπτώσεις» κατά κύριο λόγο σε ό,τι αφορά την λειτουργία του κυρωτικού μηχανισμού της Δικαστικής Εξουσίας, υπό το καθεστώς των εγγυήσεων της προσωπικής και λειτουργικής ανεξαρτησίας των δικαστών που την στελεχώνουν. Ως προς δε το Κράτος Δικαίου, είναι προφανές ότι το θεσμικό του «οπλοστάσιο» επιβάλλει, οπωσδήποτε, και την ύπαρξη επαρκών κυρωτικών μηχανισμών για κάθε παραβίαση της Αρχής της Νομιμότητας από τα κρατικά όργανα, με «προεξάρχοντα» τον κατά τ’ ανωτέρω μηχανισμό της Δικαστικής Εξουσίας.
β) Και πλήρη σεβασμό όλων, ανεξαιρέτως, των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, όπως και πάλι συμβαίνει άλλωστε και για την ίδια την Ευρωπαϊκή Ένωση, κατά τις διατάξεις του ως άνω άρθρου 2 και του άρθρου 6[6] της ΣΕΕ. Ας σημειωθεί, ότι μια τέτοια προϋπόθεση είναι τόσο περισσότερο «συνυφασμένη» με την Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία, όσο κατά την ιστορική της διαδρομή αυτή εμπεδώθηκε, από θεσμική και πολιτική έποψη, ως «καθεστώς» εγγύησης της Ελευθερίας, υφ’ όλες της τις εκφάνσεις -και προεχόντως υπό την έκφανση της ακώλυτης άσκησης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου- σύμφωνα με την εξίσου θεμελιώδη για το σύγχρονο δημοκρατικώς οργανωμένο Κράτος Δημοκρατική Αρχή.

5. Κατά τις διατάξεις του άρθρου 4 παρ. 3[7] της ΣΕΕ, το Κράτος-Μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης πρέπει να είναι σε θέση να εκπληρώνει στο ακέραιο και όλες τις έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης υποχρεώσεις του. Ιδίως δε την «απορρόφηση» του Ευρωπαϊκού Κεκτημένου, ως προς το σύνολο των κανονιστικών του συντεταγμένων. Με βάση δε το κατά το Ευρωπαϊκό Δίκαιο Κράτος Δικαίου, κυρώσεις επιβάλλονται σε περίπτωση παραβίασης των υποχρεώσεων αυτών εκ μέρους του Κράτους-Μέλους, όπως ορίζουν οι διατάξεις του άρθρου 7[8] της ΣΕΕ.

6. Από τ’ ανωτέρω συνάγεται και ότι το Κράτος-Μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης πρέπει να οργανώνεται με βάση μία και ενιαία δημοκρατικώς νομιμοποιημένη Έννομη Τάξη.
α) Έννομη Τάξη «επικεφαλής» της οποίας είναι το Εθνικό Σύνταγμα, ως «εμβληματική» εγγύηση της Διάκρισης των Εξουσιών, του Κράτους Δικαίου και της ακώλυτης άσκησης των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
β) Όπως είναι προφανές, μόνον υπ’ αυτή την προϋπόθεση της ιεραρχικώς δομημένης και δημοκρατικώς νομιμοποιημένης Έννομης Τάξης είναι εφικτό να γίνουν πλήρως σεβαστές στην πράξη οι εγγυήσεις αποτελεσματικής εφαρμογής των θεσμών της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Επέκεινα δε και οι εγγυήσεις «αγαστής» συνύπαρξής της με την Ευρωπαϊκή Έννομη Τάξη και, κατά λογική νομική ακολουθία, οι εγγυήσεις ομαλής και αδιάλειπτης «απορρόφησης» από αυτή του Ευρωπαϊκού Κεκτημένου στο σύνολό του, όπως ήδη επεξηγήθηκε.

7. Στις ως άνω προϋποθέσεις επίλυσης του Κυπριακού Ζητήματος πρέπει να προστεθούν και οι εξής δύο οι οποίες απορρέουν, και αυτές, αμέσως ή εμμέσως από το Διεθνές Δίκαιο και από το Ευρωπαϊκό Δίκαιο:
α) Στο έδαφος της Κυπριακής Δημοκρατίας, ως κυρίαρχου Κράτους-Μέλους της Διεθνούς Κοινότητας και της Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεν μπορεί να ισχύουν εγγυήσεις κάθε είδους τρίτων Κρατών ούτε να υπάρχουν στο έδαφός της στρατεύματα κατοχής. Το παράδειγμα της οριστικής ενοποίησης της Γερμανίας, ως «Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας», το 1990 μόνον ύστερα από την αποχώρηση και του τελευταίου σοβιετικού στρατιώτη τεκμηριώνει πλήρως την βασιμότητα της προϋπόθεσης αυτής, και κατά το Διεθνές Δίκαιο και κατά το Ευρωπαϊκό Δίκαιο.
β) Από το έδαφος της Κυπριακής Δημοκρατίας πρέπει ν’ αποχωρήσουν σταδιακώς και όλοι οι έποικοι που «εγκατέστησε» εκεί η Τουρκία. Και να επανέλθουν στις εστίες τους οι νόμιμοι, κατά την Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και κατά την νομολογία του Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, κύριοι των κατεχόμενων από τους έποικους ακινήτων.

ΙΙ. Η εντός του θεσμικού πλαισίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης κανονιστική ανεπάρκεια του προτύπου του Συνομοσπονδιακού Κράτους κατά το Ευρωπαϊκό Δίκαιο
Στις προμνημονευόμενες προϋποθέσεις του Διεθνούς Δικαίου, και κατά κύριο λόγο του Ευρωπαϊκού Δικαίου, μπορεί ν’ ανταποκριθεί ένα Κράτος μόνον εφόσον εμφανίζεται ως ενιαίο ή έχει τα χαρακτηριστικά το πολύ ενός σύγχρονου ομοσπονδιακού προτύπου. Ως προς δε το Ευρωπαϊκό Δίκαιο, η ίδια η εμπειρία της Ευρωπαϊκής Ένωσης το αποδεικνύει, π.χ. με την άκρως αντιπροσωπευτική περίπτωση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, «υποδειγματικού» θεσμικώς Κράτους-Μέλους με αμιγή ομοσπονδιακή δομή. Ειδικότερα, δεν νοείται Κράτος-Μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης με συνομοσπονδιακή πολιτειακή μορφή και δομή -η οποία ούτως ή άλλως έχει σχεδόν εκλείψει διεθνώς, διότι κατ’ ουσία δεν μπορεί ν’ ανταποκριθεί ούτε καν στις βασικές προϋποθέσεις του σύγχρονου Διεθνούς Δικαίου ως προς τα Κράτη-Μέλη της Διεθνούς Κοινότητας και του ΟΗΕ- αφού ένα τέτοιο Κράτος δεν μπορεί να εκπληρώσει στοιχειώδεις υποχρεώσεις έναντι της Ευρωπαϊκής Ένωσης κατά τα δεδομένα της Έννομης Τάξης της, όπως προκύπτει ιδίως από το ότι:

Α. Η απουσία ενιαίας διεθνούς νομικής προσωπικότητας
Το Συνομοσπονδιακό Κράτος δεν διαθέτει μία και ενιαία διεθνή νομική προσωπικότητα, αλλά τόσες επιμέρους νομικές προσωπικότητες διεθνώς όσα τα συνομόσπονδα κράτη που το συνθέτουν.

1. Άρα υπάρχουν τεράστιες δυσχέρειες έως πλήρης αδυναμία σταθερής εκπροσώπησής του και, επομένως, πλήρους συμμετοχής του στον ΟΗΕ και σε Διεθνείς Οργανισμούς εν γένει. Και κυρίως σε Οργανισμό με την θεσμικοπολιτική διεθνή ιδιαιτερότητα της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Και τούτο διότι υπό το ιδιόμορφο θεσμικό καθεστώς του Συνομοσπονδιακού Κράτους δεν θα ήταν δυνατό, με βάση το Ευρωπαϊκό Δίκαιο, να γίνει ως προς αυτό λόγος για ένα και μόνο Κράτος-Μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Αλλά για περισσότερα, σαφώς ιδιόμορφα, Κράτη-Μέλη της, όπως άλλωστε έχει καταδείξει και η διεθνής πρακτική, και αυτή μόνο στο απώτερο παρελθόν. Φαινόμενο το οποίο είναι καταφανώς ασύμβατο με την όλη θεσμική και κανονιστική ιδιοσυστασία της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της Έννομης Τάξης της.

2. Καθίσταται λοιπόν επιπροσθέτως προφανές και ότι για ν’ αποτελέσει ένα Συνομοσπονδιακό Κράτος Μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα έπρεπε να μεταβληθεί εκ βάθρων αυτό τούτο το πρωτογενές Ευρωπαϊκό Δίκαιο. Γεγονός το οποίο, βεβαίως, θα συνεπαγόταν και πλήρη αλλοίωση της όλης θεσμικοπολιτικής φυσιογνωμίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και αδιανόητη, επίσης θεσμικοπολιτική, υπονόμευση της πορείας της και της γενικότερης προοπτικής της στο άμεσο και απώτερο μέλλον, σε ό,τι αφορά την δικαίωση της ίδρυσής της και την ολοκληρωμένη επιτέλεση του ρόλου της τόσο έναντι των Κρατών-Μελών της όσο και σε παγκόσμια κλίμακα. Κατά τούτο ουδείς μπορεί να διανοηθεί ότι η Ευρωπαϊκή Ένωση θα ήταν διατεθειμένη να προβεί σε τέτοιες, οπωσδήποτε «διαλυτικές» για την δομή και λειτουργία της, θεσμικές «μετατροπές», έτσι ώστε να μπορεί να «φιλοξενήσει» στους κόλπους της ως Μέλη και Κράτη με συνομοσπονδιακή πολιτειακή οντότητα.

Β. Η έλλειψη της μίας και μόνης επικράτειας και ιθαγένειας
Κατά το μέτρο δε που μια συνομοσπονδιακή κρατική οντότητα συνιστά στην ουσία μια «τεχνητή» και εντελώς ατελή «συγκόλληση» επιμέρους κυρίαρχων Κρατών, στο Συνομοσπονδιακό Κράτος δεν νοείται μία μόνον επικράτεια, αλλά τόσες όσα και τα συνομόσπονδα κράτη. Όπως επίσης στο Συνομοσπονδιακό Κράτος δεν υφίσταται μία μόνον ιθαγένεια, αλλά τόσες όσες και τα συνομόσπονδα κράτη.

1. Κάτι το οποίο κατ’ ουδένα τρόπο συμβιβάζεται με τις ως άνω απαιτήσεις του Ευρωπαϊκού Δικαίου ως προς την δομή και την λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης, επιτείνοντας έτσι τα μειονεκτήματα της προαναφερόμενης απουσίας μίας και ενιαίας διεθνούς νομικής προσωπικότητας στο πλαίσιο του Συνομοσπονδιακού Κράτους.

2. Για παράδειγμα, τα προμνημονευόμενα κενά του Συνομοσπονδιακού Κράτους δημιουργούν ανυπέρβλητα εμπόδια και ως προς την ομαλή λειτουργία σειράς βασικών πυλώνων της lato sensu οικονομικής πολιτικής της Ευρωπαϊκής Ένωσης, με σπουδαιότερο εκείνο της ελεύθερης κυκλοφορίας των προσώπων εντός αυτής. Στην ουσία δε ενόψει των κενών τούτων η Ευρωπαϊκή Ένωση ουδεμία, σχεδόν, από τις κύριες πολιτικές της θα μπορούσε να φέρει σε πέρας, θέτοντας δι’ αυτού του τρόπου σε άμεση διακινδύνευση την ίδια την θεσμική και πολιτική της υπόσταση.

Γ. Η «αποσύνθεση» της Εθνικής Κυριαρχίας
Υπό τ’ ανωτέρω δεδομένα στο Συνομοσπονδιακό Κράτος δεν νοείται «συμπαγής» Εθνική Κυριαρχία, κατ’ επέκταση δε διασφάλιση της Εδαφικής Ακεραιότητας, διατήρηση της Δημόσιας Τάξης και προστασία της Εθνικής Ασφάλειας.

1. Αυτή η αρνητική ιδιαιτερότητα του Συνομοσπονδιακού Κράτους είναι άκρως ενδεικτική του πώς και γιατί και εξ αυτού του λόγου ένα τέτοιο Κράτος δεν μπορεί να λειτουργήσει, κατ’ ουδένα τρόπο, ως Κράτος-Μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης, αφού δεν είναι σε θέση να διασφαλίζει θεμελιώδεις λειτουργίες του και να φέρει σε πέρας εξίσου θεμελιώδεις υποχρεώσεις του κατά τις προεκτεθείσες διατάξεις του άρθρου 4 παρ. 2 της ΣΕΕ.

2. Επισημαίνεται, ότι μια τέτοια αδυναμία έχει άμεσο αντίκτυπο όχι μόνο σε ό,τι αφορά τα Κράτη-Μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης αλλά και σε ό,τι αφορά την ίδια την Ευρωπαϊκή Ένωση. Διότι, όπως είναι ευνόητο, μέσω της αποτελεσματικής διασφάλισης της Εδαφικής Ακεραιότητας, διατήρησης της Δημόσιας Τάξης και προστασίας της Εθνικής Ασφάλειας το κάθε Κράτος-Μέλος συμβάλλει, εμμέσως πλην σαφώς, κατά το μέρος που του αναλογεί στην εν γένει Εδαφική Ακεραιότητα -σημειωτέον ότι τα σύνορα των Κρατών-Μελών είναι, κατά το Ευρωπαϊκό Δίκαιο, και σύνορα της Ευρωπαϊκής Ένωσης in globo- στην Δημόσια Τάξη και στην Ασφάλεια της ίδιας της Ευρωπαϊκής Ένωσης ως θεσμικοπολιτικού συνόλου. Βεβαίως, όπως αυτές οι μορφές Ευρωπαϊκού «δημόσιου συμφέροντος» οριοθετούνται από τις in concreto ρυθμίσεις της Έννομης Τάξης της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

Δ. Η αδυναμία λειτουργίας της αρχής της Διάκρισης των Εξουσιών
Το Συνομοσπονδιακό Κράτος δεν έχει κοινά όργανα των τριών Εξουσιών, αλλά μια μορφή συνέλευσης των εκπροσώπων των Κρατών-Μελών του.

1. Κυρίως δε δεν έχει Βουλή ή Βουλές, κατά το πρότυπο που αρμόζει στο πολιτειακό καθεστώς της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας. Οπότε η ως άνω συνέλευση προσιδιάζει όχι σε κρατικό όργανο -έστω και lato sensu- αλλά σε μια μορφή Διεθνούς Διάσκεψης. Άλλωστε, και επιπροσθέτως, το τεκμήριο αρμοδιότητας δεν ανήκει στο Συνομοσπονδιακό Κράτος αλλά στα Κράτη-Μέλη της Συνομοσπονδίας, ήτοι στα συνομόσπονδα κράτη.
2. Άρα στο πλαίσιο του Συνομοσπονδιακού Κράτους δεν μπορεί να εφαρμοσθεί, τουλάχιστον σύμφωνα με τις θεμελιώδεις θεσμικές και κανονιστικές της ιδιότητες, η αρχή της Διάκρισης των Εξουσιών. Και κατά τούτο εντός του Συνομοσπονδιακού Κράτους η Αντιπροσωπευτική Δημοκρατία υπολειτουργεί επικινδύνως, και προφανώς κατά τρόπο μη συμβατό, υφ’ οιανδήποτε εκδοχή, με τις επιταγές της διάταξης του κατά τ’ ανωτέρω άρθρου 10 της ΣΕΕ περί γενικής εφαρμογής των αρχών της Αντιπροσωπευτικής Δημοκρατίας εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και σε ό,τι αφορά την ίδια και σε ό,τι αφορά τα Κράτη-Μέλη της.

Ε. Το «κενό» της ενιαίας Έννομης Τάξης
Το Συνομοσπονδιακό Κράτος δεν έχει ενιαία και ιεραρχικώς δομημένη, υπό ένα Εθνικό Σύνταγμα, Έννομη Τάξη.

1. Αυτό οφείλεται στο ότι οι «αρμοί» του Συνομοσπονδιακού Κράτους βασίζονται στο κείμενο ίδρυσής του το οποίο συνίσταται, σχεδόν πάντοτε, σ’ ένα είδος Διεθνούς Συνθήκης. Είναι δε προφανές ότι μια τέτοια Έννομη Τάξη δεν μπορεί, σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Δίκαιο, να συνυπάρξει και να «συλλειτουργήσει» με την Έννομη Τάξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης καθώς και με τις Έννομες Τάξεις των λοιπών Κρατών-Μελών της, λαμβάνοντας υπόψη ότι η ως άνω συνύπαρξη και «συλλειτουργία» καθορίζει κατ’ ουσία καίριο μέρος της όλης θεσμικής και πολιτικής οντότητας της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και πρωτίστως την ενότητα και την συνοχή της Έννομης Τάξης της.

2. Το συμπέρασμα τούτο προκύπτει, αβιάστως, εκ του ότι σύμφωνα με τα πρωταρχικά θεσμικά συστατικά της η Έννομη Τάξη της Ευρωπαϊκής Ένωσης μπορεί να συνυπάρξει και να «συλλειτουργήσει» μόνο με τις Έννομες Τάξεις των Κρατών-Μελών της, οι οποίες έχουν grosso modo τα αυτά βασικά θεσμικά χαρακτηριστικά. Και κατ’ εξοχήν μια ιεραρχικώς δομημένη Έννομη Τάξη, η οποία έχει ως θεμέλιο αλλά και «κορυφή» το δημοκρατικώς θεσπισμένο και νομιμοποιημένο Εθνικό Σύνταγμα, εναρμονιζόμενη πλήρως με την κανονιστική πεμπτουσία της Ευρωπαϊκής Έννομης Τάξης, που έχει ως θεμέλιο αλλά και «κορυφή» το πρωτογενές Ευρωπαϊκό Δίκαιο. Ως προς τούτο δε η πάγια νομολογία του Δικαστηρίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης είναι αναμφιβόλως «εύγλωττη».

ΣΤ. Η ανύπαρκτη εκτελεστότητα των αποφάσεων των οργάνων των επιμέρους συνομόσπονδων κρατών
Σχεδόν όλες οι σημαντικές αποφάσεις των οργάνων του Συνομοσπονδιακού Κράτους δεν είναι νομικώς δυνατό να εφαρμοσθούν αμέσως. Και τούτο διότι για να ισχύσουν πρέπει να μετατραπούν σ’ «εσωτερικό δίκαιο» από τ’ αρμόδια όργανα του κάθε συνομόσπονδου μέλους του.

1. Και μόνον αυτό καθιστά από επισφαλή έως αδύνατη την εκ μέρους Συνομοσπονδιακού Κράτους «απορρόφηση» του Ευρωπαϊκού Κεκτημένου, έστω και σε ό,τι αφορά τις στοιχειώδεις συνιστώσες του. Περαιτέρω δε και την δυνατότητά του να εφαρμόζει στο ακέραιο τις αποφάσεις των αρμόδιων οργάνων της Ευρωπαϊκής Ένωσης.

2. Το ως άνω «έλλειμμα» προστίθεται, άρα, ως αναγκαία αρνητική συνέπεια σ’ εκείνο του κατά τα προεκτεθέντα «κενού» της ενιαίας Έννομης Τάξης, επιτείνοντας έτσι και την αδυναμία ομαλής συνύπαρξης και «συλλειτουργίας» των εντός του Συνομοσπονδιακού Κράτους εφαρμοζόμενων κανόνων δικαίου με τους κανόνες δικαίου της Ευρωπαϊκής Έννομης Τάξης.

Ζ. Η περιορισμένη χρονική διάρκεια του Συνομοσπονδιακού Κράτους
Το Συνομοσπονδιακό Κράτος είναι οιονεί «εκ γενετής» θνησιγενές, διότι μπορεί ανά πάσα στιγμή να διαλυθεί με αντίθετη Διεθνή Συμφωνία των συνομόσπονδων μελών του.

1. Κάτι τέτοιο όμως είναι αδιανόητο, σύμφωνα με το Ευρωπαϊκό Δίκαιο, για Κράτος-Μέλος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Και αυτό διότι η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει ιδρυθεί και λειτουργεί στην βάση των προϋποθέσεων της συνέχειας και της διάρκειας –και κατά πρώτο λόγο της συνοχής και της διάρκειας της ισχύος και της εφαρμογής των κανόνων της Έννομης Τάξης της- ικανών να διασφαλίσουν την εκπλήρωση της αποστολής της εν γένει. E contrario, μια Ευρωπαϊκή Ένωση η οποία λειτουργεί κατά την άσκηση των αρμοδιοτήτων των οργάνων της με «διαλείψεις» συνιστά contradictio in adjecto, σύμφωνα με αυτό τούτο το Ευρωπαϊκό Δίκαιο.

2. Είναι, επομένως, πρόδηλο από θεσμική και πολιτική έποψη ότι μια ένωση Κρατών όπως η Ευρωπαϊκή Ένωση και η Έννομη Τάξη της θα υπονομεύονταν, αναμφίβολα, έχοντας ως Κράτος-Μέλος μια μορφή Συνομοσπονδιακού Κράτους, το οποίο δεν πληροί στοιχειωδώς τις ως άνω προϋποθέσεις συνέχειας και διάρκειας. Με άλλες λέξεις υπό τα δεδομένα της Ευρωπαϊκής Έννομης Τάξης ένα Συνομοσπονδιακό Κράτος εντός της Ευρωπαϊκής Ένωσης θα συνιστούσε «ξένο σώμα», και ως προς την ίδια και ως προς τα λοιπά Κράτη-Μέλη της, γεγονός το οποίο ουδόλως συμβιβάζεται με την όλη θεσμική και πολιτική φυσιογνωμία της.

Επίλογος

Ως αναγκαίο και λογικό «επιστέγασμα» της ανάλυσης που προηγήθηκε, αναφορικά με τις στοιχειώδεις προϋποθέσεις επίλυσης του Κυπριακού Ζητήματος κατά το Διεθνές Δίκαιο και κατά το Ευρωπαϊκό Δίκαιο, πρέπει να προβληθεί in parvo και το εξής, λαμβάνοντας υπόψη την «προϊστορία» των προσπαθειών επίλυσης του Κυπριακού Ζητήματος:

Α. Ακόμη και τώρα ακούγονται αρκετές «φωνές» ειδικών, κυρίως στον τομέα των Διεθνών Σχέσεων, οι οποίες υποστηρίζουν ότι η απόρριψη του Σχεδίου Ανάν για το Κυπριακό Ζήτημα ήταν μια «χαμένη ευκαιρία». Οι «φωνές» αυτές ηχούν ως σύγχρονος «αντίλαλος» των απόψεων εκείνων, οι οποίες υιοθετήθηκαν πριν είκοσι χρόνια στηρίζοντας, σχεδόν «αναφανδόν» και άνευ προϋποθέσεων, το Σχέδιο Ανάν σ’ Ελλάδα και Κύπρο. Όμως τα επιχειρήματα που προεκτέθηκαν αποδεικνύουν, και δη με αρκούντως πειστικά τεκμήρια, ότι το Σχέδιο Ανάν δεν συνιστά, κατ’ ουδένα τρόπο, «χαμένη ευκαιρία». Και τούτο διότι η απόρριψή του επιβαλλόταν από την ίδια την φύση της Ευρωπαϊκής Ένωσης και, εν τέλει, από το ίδιο το Ευρωπαϊκό Δίκαιο. Πραγματικά, μία υπό το θεσμικό και πολιτικό status του Σχεδίου Ανάν Κυπριακή Δημοκρατία δεν θ’ αποτελούσε, ούτε καθ’ υποφοράν, Κράτος ομοσπονδιακού τύπου. Θα στηριζόταν πολύ περισσότερο σε μια μορφή Συνομοσπονδιακού Κράτους, εντελώς ασύμβατου με τις στοιχειώδεις απαιτήσεις της δομής και λειτουργίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης και της αποτελεσματικής εφαρμογής του Ευρωπαϊκού Δικαίου, όπως ήδη επισημάνθηκε επανειλημμένως. Είναι δε άκρως χαρακτηριστικό και ενδεικτικό της μάλλον «επιφανειακής» προσέγγισης, με βάση την οποία αξιολογήθηκε από τους προμνημονευόμενους υποστηρικτές του Σχεδίου Ανάν, το ότι αυτοί δεν φαίνεται ν’ ασχολήθηκαν επισταμένως με το αν και κατά πόσο το πολιτειακό «μόρφωμα» που προόριζε για την Κυπριακή Δημοκρατία ανταποκρινόταν στις βασικές απαιτήσεις της Ευρωπαϊκής Έννομης Τάξης και του Ευρωπαϊκού Κεκτημένου.

Β. Καθίσταται λοιπόν προφανές ότι η εφαρμογή του Σχεδίου Ανάν στην πράξη θα οδηγούσε, σχεδόν νομοτελειακώς, σε ουσιαστική έξοδο της Κυπριακής Δημοκρατίας από την Ευρωπαϊκή Ένωση -αφού, όπως επαρκώς τονίσθηκε, θα ήταν αδιανόητο ν’ αναμένει κανείς «προσαρμογή» του Ευρωπαϊκού Δικαίου στα «κανονιστικά κελεύσματα» του Σχεδίου Ανάν- εκτός του ότι είναι σίγουρο πως αργά ή γρήγορα θα οδηγούσε και σε γενικότερη κρατική αποσύνθεσή της. Και οι κατά τ’ ανωτέρω διαχρονικώς υπέρμαχοι του Σχεδίου Ανάν δεν πρέπει να υποτιμούν -και πολύ περισσότερο να λησμονούν- ότι μια τέτοια, μοιραία και απευκταία, κατάληξη της Κυπριακής Δημοκρατίας συνιστά «διακαή πόθο» της Τουρκίας. Και μάλιστα ως τελική «δικαίωση» της βαρβαρότητάς της κατά την εισβολή, το 1974, στην Μαρτυρική Κύπρο. Επομένως, η σημερινή κρίσιμη συγκυρία επιβάλλει την ειλικρινή και αποφασιστική αποδοχή και πραγμάτωση του ακόλουθου, κατ’ ουσία Εθνικού, «προτάγματος»: Όλος ο Ελληνισμός έχει χρέος ν’ αντισταθεί, υπό όρους αρραγούς ενότητας, απέναντι στην συντέλεση ενός τέτοιου «ειδεχθούς εγκλήματος» εις βάρος της Κυπριακής Δημοκρατίας αλλά και εις βάρος της Διεθνούς και της Ευρωπαϊκής Νομιμότητας. Και το χρέος αυτό βαρύνει, όπως είναι ευνόητο, και την Διεθνή Κοινότητα αλλά και την Ευρωπαϊκή Ένωση. Ιδίως δε την Ευρωπαϊκή Ένωση, λαμβάνοντας υπόψη ότι η Κυπριακή Δημοκρατία είναι αναπόσπαστο Κράτος-Μέλος της και η τύχη της συνδέεται αρρήκτως με την υπόστασή της και με την εν γένει προοπτική της Ευρωπαϊκής Ενοποίησης, επέκεινα δε και της Ευρωπαϊκής Ολοκλήρωσης.

[1] «Η οριοθέτηση των αρμοδιοτήτων της Ένωσης διέπεται από την αρχή της δοτής αρμοδιότητας. Η άσκηση των αρμοδιοτήτων της Ένωσης διέπεται από τις αρχές της επικουρικότητας και της αναλογικότητας. 2. Σύμφωνα με την αρχή της δοτής αρμοδιότητας, η Ένωση ενεργεί μόνον εντός των ορίων των αρμοδιοτήτων που της απονέμουν τα κράτη μέλη με τις Συνθήκες για την επίτευξη των στόχων που οι Συνθήκες αυτές ορίζουν. Κάθε αρμοδιότητα η οποία δεν απονέμεται στην Ένωση με τις Συνθήκες ανήκει στα κράτη μέλη. 3. Σύμφωνα με την αρχή της επικουρικότητας, στους τομείς οι οποίοι δεν υπάγονται στην αποκλειστική της αρμοδιότητα, η Ένωση παρεμβαίνει μόνο εφόσον και κατά τον βαθμό που οι στόχοι της προβλεπόμενης δράσης δεν μπορούν να επιτευχθούν επαρκώς από τα κράτη μέλη, τόσο σε κεντρικό όσο και σε περιφερειακό και τοπικό επίπεδο, μπορούν όμως, λόγω της κλίμακας ή των αποτελεσμάτων της προβλεπόμενης δράσης, να επιτευχθούν καλύτερα στο επίπεδο της Ένωσης. Τα θεσμικά όργανα της Ένωσης εφαρμόζουν την αρχή της επικουρικότητας σύμφωνα με το Πρωτόκολλο σχετικά με την εφαρμογή των αρχών της επικουρικότητας και της αναλογικότητας. Τα εθνικά κοινοβούλια μεριμνούν για την τήρηση της αρχής αυτής σύμφωνα με τη διαδικασία που προβλέπεται στο εν λόγω Πρωτόκολλο. 4. Σύμφωνα με την αρχή της αναλογικότητας, το περιεχόμενο και η μορφή της δράσης της Ένωσης δεν υπερβαίνουν τα απαιτούμενα για την επίτευξη των στόχων των Συνθηκών. Τα θεσμικά όργανα της Ένωσης εφαρμόζουν την αρχή της αναλογικότητας σύμφωνα με το Πρωτόκολλο σχετικά με την εφαρμογή των αρχών της επικουρικότητας και της αναλογικότητας.»

[2] «Οι πολίτες εκπροσωπούνται άμεσα στο επίπεδο της Ένωσης στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο. Τα κράτη μέλη εκπροσωπούνται στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο από τον αρχηγό κράτους ή κυβέρνησης και στο Συμβούλιο από τις κυβερνήσεις τους, οι οποίοι είναι δημοκρατικά υπεύθυνοι είτε έναντι των εθνικών τους κοινοβουλίων, είτε έναντι των πολιτών τους.»

[3]«Η Ένωση σέβεται την ισότητα των κρατών μελών ενώπιον των Συνθηκών καθώς και την εθνική τους ταυτότητα που είναι συμφυής με τη θεμελιώδη πολιτική και συνταγματική τους δομή, στην οποία συμπεριλαμβάνεται η περιφερειακή και τοπική αυτοδιοίκηση. Σέβεται τις ουσιώδεις λειτουργίες του κράτους, ιδίως δε τις λειτουργίες που αποβλέπουν στη διασφάλιση της εδαφικής ακεραιότητας, τη διατήρηση της δημόσιας τάξης και την προστασία της εθνικής ασφάλειας. Ειδικότερα, η εθνική ασφάλεια παραμένει στην ευθύνη κάθε κράτους μέλους.»

[4]«Η λειτουργία της Ένωσης θεμελιώνεται στην αντιπροσωπευτική δημοκρατία.»

[5]«Η Ένωση βασίζεται στις αξίες του σεβασμού και της ανθρώπινης αξιοπρέπειας, της ελευθερίας, της δημοκρατίας, της ισότητας, του κράτους δικαίου, καθώς και του σεβασμού των ανθρώπινων δικαιωμάτων, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων των προσώπων που ανήκουν σε μειονότητες. Οι αξίες αυτές είναι κοινές στα κράτη μέλη εντός κοινωνίας που χαρακτηρίζεται από τον πλουραλισμό, την απαγόρευση των διακρίσεων, την ανοχή, τη δικαιοσύνη, την αλληλεγγύη και την ισότητα μεταξύ γυναικών και ανδρών.»

[6]«1. Η Ένωση αναγνωρίζει τα δικαιώματα, τις ελευθερίες και τις αρχές που περιέχονται στον Χάρτη των Θεμελιωδών Δικαιωμάτων της Ευρωπαϊκής Ένωσης της 7ης Δεκεμβρίου 2000, όπως προσαρμόσθηκε στις 12 Δεκεμβρίου 2007, στο Στρασβούργο, ο οποίος έχει το ίδιο νομικό κύρος με τις Συνθήκες. Οι διατάξεις του Χάρτη δεν συνεπάγονται καμία επέκταση των αρμοδιοτήτων της Ένωσης όπως αυτές ορίζονται στις Συνθήκες. Τα δικαιώματα, οι ελευθερίες και οι αρχές του Χάρτη ερμηνεύονται σύμφωνα με τις γενικές διατάξεις του Τίτλου VII του Χάρτη που διέπουν την ερμηνεία και την εφαρμογή του και λαμβανομένων δεόντως υπόψη των επεξηγήσεων οι οποίες αναφέρονται στον Χάρτη και στις οποίες μνημονεύονται οι πηγές των εν λόγω διατάξεων. 2. Η Ένωση προσχωρεί στην Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών. Η προσχώρηση στην εν λόγω Σύμβαση δεν μεταβάλλει τις αρμοδιότητες της Ένωσης όπως ορίζονται στις Συνθήκες. 3. Τα θεμελιώδη δικαιώματα, όπως κατοχυρώνονται από την Ευρωπαϊκή Σύμβαση για την Προάσπιση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών και όπως απορρέουν από τις κοινές συνταγματικές παραδόσεις των κρατών μελών, αποτελούν μέρος των γενικών αρχών του δικαίου της Ένωσης.»

[7]«Σύμφωνα με την αρχή της καλόπιστης συνεργασίας, η Ένωση και τα κράτη μέλη εκπληρώνουν τα εκ των Συνθηκών καθήκοντα βάσει αμοιβαίου σεβασμού και αμοιβαίας συνεργασίας. Τα κράτη μέλη λαμβάνουν κάθε γενικό ή ειδικό μέτρο ικανό να διασφαλίσει την εκτέλεση των υποχρεώσεων που απορρέουν από τις Συνθήκες ή προκύπτουν από πράξεις των θεσμικών οργάνων της Ένωσης. Τα κράτη μέλη διευκολύνουν την Ένωση στην εκπλήρωση της αποστολής της και απέχουν από τη λήψη οποιουδήποτε μέτρου ικανού να θέσει σε κίνδυνο την πραγματοποίηση των στόχων της Ένωσης.»

[8]«1. Το Συμβούλιο δύναται, βάσει αιτιολογημένης προτάσεως του ενός τρίτου των κρατών μελών, του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου ή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής αποφασίζοντας με την πλειοψηφία των τεσσάρων πέμπτων των μελών του και κατόπιν της έγκρισης του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, να διαπιστώσει την ύπαρξη σαφούς κινδύνου σοβαρής παραβίασης από κράτος μέλος των αξιών του άρθρου 2. Το Συμβούλιο, προτού προβεί στη διαπίστωση αυτή, ακούει το εν λόγω κράτος μέλος και δύναται, αποφασίζοντας με την ίδια διαδικασία, να του απευθύνει συστάσεις. Το Συμβούλιο επαληθεύει τακτικά ότι εξακολουθούν να ισχύουν οι λόγοι που οδήγησαν στη διαπίστωση αυτή. 2. Το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, αποφασίζοντας ομόφωνα μετά από πρόταση του ενός τρίτου των κρατών μελών ή της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και αφού λάβει την έγκριση του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου, δύναται να διαπιστώσει την ύπαρξη σοβαρής και διαρκούς παραβίασης από κράτος μέλος των αξιών του άρθρου 2, αφού καλέσει το εν λόγω κράτος μέλος να υποβάλει τις παρατηρήσεις του. 3. Εφόσον γίνει η αναφερόμενη στην παράγραφο 2 διαπίστωση, το Συμβούλιο δύναται να αποφασίζει, με ειδική πλειοψηφία, την αναστολή ορισμένων δικαιωμάτων τα οποία απορρέουν από την εφαρμογή των Συνθηκών ως προς το εν λόγω κράτος μέλος, συμπεριλαμβανομένων των δικαιωμάτων ψήφου του αντιπροσώπου της κυβέρνησης αυτού του κράτους μέλους στο Συμβούλιο. Ενεργώντας κατ’ αυτόν τον τρόπο, το Συμβούλιο λαμβάνει υπόψη τις πιθανές συνέπειες μιας τέτοιας αναστολής στα δικαιώματα και τις υποχρεώσεις φυσικών και νομικών προσώπων. Οι υποχρεώσεις του εν λόγω κράτους μέλους, δυνάμει των Συνθηκών, εξακολουθούν, εντούτοις, να δεσμεύουν αυτό το κράτος μέλος. 4. Το Συμβούλιο δύναται να αποφασίσει, εν συνεχεία, με ειδική πλειοψηφία, να μεταβάλει ή να ανακαλέσει μέτρα που έχουν ληφθεί σύμφωνα με την παράγραφο 3, ανάλογα με τις μεταβολές της καταστάσεως, η οποία οδήγησε στην επιβολή τους. 5. Ο τρόπος ψηφοφορίας που, για τους σκοπούς του παρόντος άρθρου, εφαρμόζεται στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο και στο Συμβούλιο καθορίζεται στο άρθρο 354 της Συνθήκης για τη λειτουργία της Ευρωπαϊκής Ένωσης.»