Η απειλή του πρωθυπουργοκεντρισμού

Η υπόθεση των υποκλοπών έκανε επίκαιρη την εκτίμηση ότι ο συγκεντρωτικός τρόπος διακυβέρνησης οδηγεί νομοτελειακά σε αυταρχικές πρακτικές που μπορούν να εξισορροπηθούν μόνο μέσα από θεσμικά «αντίβαρα» που εγγυώνται τα δικαιώματα των πολιτών και τη διαφάνεια στο δημόσιο βίο. Πρόκειται για την κλασική ιδέα ότι τα checks and balances παράγουν συμβιβασμούς και θεσμική αυτοσυγκράτηση, ενώ στα συγκεντρωτικά συστήματα κυριαρχούν οι μονομερείς εξουσιαστικές επιδιώξεις.

Καθώς το «πρωθυπουργοκεντρικό μοντέλο» βρίσκεται στο στόχαστρο, απαιτούνται ορισμένες διευκρινίσεις: Πρώτον, η εκδοχή του «πρωθυπουργοκεντρισμού», που συνδέεται με τη σημερινή κρίση δεν έχει καμία σχέση με τη δεσπόζουσα θέση του Πρωθυπουργού στη λειτουργία του Πολιτεύματος. Δεν συνδέεται καν με τις τάσεις «πολιτικού συγκεντρωτισμού», που αναπτύσσονται σε όλα τα σύγχρονα κοινοβουλευτικά συστήματα για λόγους αποτελεσματικής διεύθυνσης των κρατικών υποθέσεων. Με άλλα λόγια, δεν πρόκειται ούτε για «πρωτογενές συνταγματικό φαινόμενο» ούτε για παγιωμένη τάση στα σύγχρονα πολιτικά συστήματα, αλλά για μείζονα «παθολογία» που ανάγεται πρωτίστως στα ολιγαρχικά και αρχηγοκεντρικά χαρακτηριστικά συγκεκριμένων κομμάτων εξουσίας.

Δεύτερον,  η πρωθυπουργοκεντρική «παρέκκλιση», που ενοχοποιείται για αντιδημοκρατική ροπή, αφορά κυρίως τον υπερσυγκεντρωτικό τρόπο άσκησης των εξουσιών του Πρωθυπουργού, με τη συνδρομή προσωποπαγών και αρρύθμιστων κυκλωμάτων εξουσίας που διαφεύγουν από κάθε έλεγχο ή λογοδοσία. Υπό την έννοια αυτή, ο «πρωθυπουργοκεντρισμός» αλλοιώνει τις θεσμικές ισορροπίες που καθιερώνει το Σύνταγμα και θέτει μείζον ζήτημα δημοκρατικής ταυτότητας της διακυβέρνησης.

Πίσω από τη σημερινή κρίση βρίσκεται, επομένως, το ίδιο το μοντέλο της διακυβέρνησης και ειδικότερα στο «εκρηκτικό μείγμα» θεσμικών προδιαγραφών και πολιτικο-ιδεολογικών επιλογών (συγκεντρωτική διακυβέρνηση, προσωποπαγής άσκηση της εξουσίας, ολιγαρχική ιδεολογία), που παράγουν αίσθηση παντοδυναμίας, απουσίας ορίων και άρνησης κάθε θεσμικής αυτοσυγκράτησης.

Αυτή η διαπίστωση επιχειρείται τεχνηέντως να μετριαστεί μέσω της άποψης ότι στοιχεία αυταρχικής διακυβέρνησης ενυπάρχουν στην πολιτική πρακτική όλων των κυβερνώντων, καθώς ανέκαθεν τα πρωθυπουργικά γραφεία κυβερνούσαν τη χώρα μέσω «εμπίστων», χωρίς οι πρωθυπουργοί να έχουν την παραμικρή ιδέα για τις ενέργειές τους.  Η άποψη αυτή ανατρέπει, όμως, πλήρως το αφήγημα για το «Επιτελικό Κράτος», που υποτίθεται ότι θεσπίστηκε για να οριοθετήσει την πρωθυπουργική εξουσία και να  εξουδετερώσει τα ανέλεγκτα παράκεντρα εξουσίας, επ’ ωφελεία ενός ενιαίου «κέντρου διακυβέρνησης». Εξίσου υπονομεύεται και το πολυδιαφημισμένο πρότυπο ενός «Κυβερνήτη-Πρωθυπουργού», ο οποίος από το «πανοπτικόν» της Προεδρίας κινεί τα νήματα της διακυβέρνησης για το καλό της χώρας. Αυτό το αφήγημα καταρρέει για τρεις λόγους: Πρώτον, διότι η εικόνα της διακυβέρνησης με «εντολή Πρωθυπουργού» δεν συμβιβάζεται με την εκδοχή της άγνοιας για τις παρακολουθήσεις. Δεύτερον, επειδή τα «επιχειρησιακά λάθη» και οι «μη πολιτικά αποδεκτές ενέργειες» δεν συνιστούν απλά «ατυχήματα» στην περιφέρεια της εκτελεστικής εξουσίας, αλλά αγγίζουν το ίδιο το περιλάλητο «κέντρο διακυβέρνησης». Τρίτον, γιατί μόνο αν ενισχυθεί στην παρούσα φάση ο ρόλος των Υπουργών θα διαχυθεί η πολιτική ευθύνη για τη διαχείριση της κρίσης και θα υποχωρήσουν οι τάσεις αμφισβήτησης των «εμπίστων».

Η ρητορική, βεβαίως, του «Επιτελικού Κράτους» δεν εγκαταλείπεται επισήμως, όσο ο Πρωθυπουργός αναρωτιέται ειρωνικά «εάν υπάρχει κάποια άλλη εναλλακτική πρόταση για τον τρόπο λειτουργίας μιας κυβέρνησης». Επιχείρημα που φαντάζει παραδόξως πειστικό όσο δεν προβάλλεται ένας συνολικά διαφορετικός τρόπος διεύθυνσης του Κράτους και των μηχανισμών διαμόρφωσης των συλλογικών αποφάσεων, ως εναλλακτικό υπόδειγμα «προοδευτικής διακυβέρνησης» απέναντι στο νεο-συντηρητικό «μεταδημοκρατικό» μοντέλο διαχείρισης της εξουσίας. «Αλλά αυτή είναι μια άλλη ιστορία»…

Απόστολος Παπατόλιας, δρ. Δημοσίου Δικαίου στο Πανεπιστήμιο της Nanterre