Η πολιτική οικονομία μετά την κρίση και ο σύγχρονος συνταγματισμός

Πριν από λίγο καιρό κυκλοφόρησε το βιβλίο Μελέτες για την πολιτική οικονομία του σύγχρονου καπιταλισμού (εκδ. Παπαζήση, 2020) του Θανάση Κολλιόπουλου, μεταδιδακτορικού ερευνητή του Οικονομικού Πανεπιστημίου Αθηνών. Την επιστημονική επιμέλεια του έργου έχει ο καθηγητής Πολιτικής Οικονομίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Νίκος Κουτσιαράς.

Το βιβλίο περιλαμβάνει είκοσι έξι βιβλιοκρισίες σε επιλεγμένα βιβλία και μελέτες από τη ξένη εργογραφία της πολιτικής οικονομίας, που κυκλοφόρησαν την επαύριο της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης. Παρά τη θεματική τους διαφοροποίηση, ένα κοινό γνώρισμα που χαρακτηρίζει τα βιβλία και τις μελέτες που συζητούνται στις βιβλιοκρισίες είναι η επιδίωξη των συγγραφέων τους αφ’ενός μεν να αποστασιοποιηθούν από στερεοτυπικές αναλύσεις ως προς τα επί μέρους ζητήματα που πραγματεύονται αφ’ετέρου δε να αναπτύξουν μια πιο διεπιστημονική προσέγγισή τους, υπερβαίνοντας τα παραδοσιακά στεγανά που δυστυχώς εξακολουθούν να υφίστανται, ακόμα και μεταξύ συναφών γνωστικών πεδίων. Η κρίση κατέδειξε άλλωστε ότι η χάραξη της μακροοικονομικής πολιτικής δεν εξαντλείται στις «τεχνοκρατικές» της προδιαγραφές ούτε είναι άμοιρη θεσμικών προκαταλήψεων και πολιτικών επιδιώξεων που συνδέονται με τις προτιμήσεις των ισχυρότερων συμφερόντων. Στο πλαίσιο αυτό, σκοπός του βιβλίου είναι η ανίχνευση και η κριτική εξέταση των τάσεων που καταγράφονται στη συζητούμενη βιβλιογραφία, ώστε να αναδειχθούν τα σημεία τομής, σε σχέση με τη θεωρία και τις εφαρμοσμένες πολιτικές της περιόδου –και ιδίως της δεκαετίας– που προηγήθηκε της παγκόσμιας χρηματοπιστωτικής κρίσης. Τούτο βέβαια επιτυγχάνεται έμμεσα, διότι δεν υπάρχει κάποιο κεφάλαιο με τελικά συμπεράσματα. Επομένως, ο υποψιασμένος αναγνώστης, έχοντας ανιχνεύσει στις βιβλιοκρισίες τις συνέχεις τις ασυνέχειες και τις ρήξεις, σε σχέση με την περίοδο πριν από το 2007/8, έχει πλέον ισχυρά εναύσματα ως προς τη διαμόρφωση της δικής του άποψης για την σημερινή κατάσταση της πολιτικής οικονομίας του σύγχρονου καπιταλισμού και ιδίως για το αν αυτή σηματοδοτεί αλλαγή παραδείγματος.

Στο πρώτο μέρος («Χρήμα και Οικονομία»), οι βιβλιοκρισίες που περιλαμβάνονται εντάσσονται σε τρεις επιμέρους θεματικές: Στην πρώτη (Η μακροοικονομική θεωρία μετά την κρίση) αναλύεται η αποτυχία της κρατούσας νεοκλασικής οικονομικής θεωρίας. Στη δεύτερη θεματική (Η μεταρρύθμιση του χρηματοπιστωτικού συστήματος: παθήματα και μαθήματα;) εξετάζεται η μεταρρυθμιστική πολιτική των κυβερνήσεων και των ρυθμιστικών αρχών σε σχέση με το χρηματοπιστωτικό σύστημα. Στην τρίτη (Λιτότητα: θεωρία και πράξη) ανατέμνεται το οικονομικό δόγμα της «επεκτατικής λιτότητας», όπως αυτό εφαρμόστηκε ειδικότερα στις οικονομίες της ευρωζώνης.

Το δεύτερο μέρος του βιβλίου («Κοινωνία και Πολιτική») χωρίζεται σε τέσσερις θεματικές: Η πρώτη (Ανισότητες και φορολογική πολιτική) περιλαμβάνει βιβλιοκρισίες σχετικές με την ιστορία των ανισοτήτων και τη φορολογική πολιτική. Η δεύτερη θεματική ενότητα (Η κατάσταση του κοινωνικού κράτους) επικεντρώνεται στις συνέπειες που επέφερε η κρίση στη λειτουργία των κοινωνικών κρατών και την προοπτική τους, υπό το φως και των νέων δεδομένων που φέρνουν οι σύγχρονες τεχνολογίες στο χώρο της εργασίας. Η επόμενη ενότητα (Λαϊκισμός και πολιτικά συστήματα) εξετάζει τις καταβολές και τις γενικότερες εκφάνσεις του φαινομένου του λαϊκισμού τόσο σε παγκόσμιο επίπεδο όσο και στο πλαίσιο της ευρωπαϊκής κρίσης, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για τη νομιμοποίηση του θεσμικού συστήματος της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Οι βιβλιοκρισίες που εντάσσονται στην τέταρτη και τελευταία θεματική (Δημοκρατία, Αγορά, Παγκοσμιοποίηση) φωτίζουν αφ’ενός μεν την κατάσταση της σύγχρονης οικονομικής παγκοσμιοποίησης και της παγκόσμιας οικονομικής διακυβέρνησης αφ’ετέρου δε τις προκλήσεις που θέτει η ανεξέλεγκτη λειτουργία των «αγορών» ως προς την πολιτική αυτονομία των εθνικών κρατών. Στην ίδια ενότητα περιλαμβάνεται και το ειδικότερο ζήτημα του περιεχομένου και της έκτασης της ανεξαρτησίας των κεντρικών τραπεζών, που λειτουργούν στις μέρες μας ως καθοριστικοί διαμεσολαβητικοί θεσμοί μεταξύ των κυβερνήσεων και των χρηματοπιστωτικών αγορών.

Οι ως άνω εξελίξεις στον σύγχρονο παγκόσμιο καπιταλισμό παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον και για την επιστήμη του συνταγματικού δικαίου, διότι θέτουν, σε τελευταία ανάλυση, νέα δεδομένα ως προς την οργάνωση και λειτουργία τόσο των (εθνικών) συνταγματικών κρατών όσο και της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Ιδίως δε αποτελούν το υπόβαθρο της ευρύτερης συζήτησης που διεξάγεται σήμερα σε παγκόσμιο επίπεδο, ως προς την αναοριοθέτηση του παραδοσιακού συνταγματισμού και ιδίως ως προς την δυνατότητα, τα περιθώρια αλλά και τους κινδύνους υπέρβασής του, μέσω χαλαρότερων υπερεθνικών ρυθμίσεων που εντάσσονται στην λογική της «συνταγματοποίησης». Το συγκεκριμένο βιβλίο, βέβαια, δεν επικεντρώνεται στην συνταγματική διάσταση των αναλυόμενων ζητημάτων. Ωστόσο, όποιος ενδιαφέρεται για περαιτέρω εμβάθυνση μπορεί να ανατρέξει στην διδακτορική διατριβή του Θανάση Κολλιόπουλου (Η κρίση ως ευκαιρία και ως πρόκληση: Για μια νέα ρύθμιση του χρηματοπιστωτικού συστήματος, εκδ. Παπαζήση, 2019) της οποίας είχα την χαρά να είμαι επιβλέπων. Σε αυτήν αναλύονται, υπό το πρίσμα της ως άνω συζήτησης (αλλά και με ιδιαίτερη έμφαση στον ευρωπαϊκό συνταγματισμό) όχι μόνον οι δομικές ρυθμιστικές παθογένειες του παγκόσμιου χρηματοπιστωτικού συστήματος, που οδήγησαν στην κρίση, αλλά και οι (προβληματικές) νέες υπερεθνικές ρυθμίσεις, μετά το 2008, μέσω της Επιτροπής της Βασιλείας, η οποία είναι πλέον αρμόδια για τη θέσπιση των τραπεζικών κανόνων.