Ηνωμένο Βασίλειο: Η δύσκολη συμβίωση με τα δικαιώματα του ανθρώπου

Τον τελευταίο καιρό παρατηρούμε μία σταδιακή απομάκρυνση του Ηνωμένου Βασιλείου (ΗΒ) από το ευρωπαϊκό δικαιϊκό κεκτημένο που κορυφώθηκε με την πραγματοποίηση του Brexit, τα αποτελέσματα του οποίου φαίνεται (δυστυχώς) ότι δεν έχουν οριστικοποιηθεί ακόμη. Το φαινόμενο αυτό εντυπωσιάζει, καθώς παλαιότερα μεταξύ των διπλωματικών κύκλων κυκλοφορούσε η φήμη ότι οι εκπρόσωποι του ΗΒ ήταν πάντοτε άριστα προετοιμασμένοι, διακρίνονταν ως δεινοί διαπραγματευτές, έθεταν τους συναδέλφους τους ενώπιον σκληρών διλημμάτων και έβαζαν τη σφραγίδα τους στην τελική διατύπωση των υπό συζήτηση συμφωνιών. Ωστόσο, από τη στιγμή που έθεταν την υπογραφή τους στο τελικό κείμενο, ήταν βέβαιο ότι θα την τιμούσαν, τηρώντας κατά γράμμα τις υποχρεώσεις τους. Το κλασικό παράδειγμα ήταν οι διαπραγματεύσεις στο πλαίσιο του Συμβουλίου της Ευρωπαϊκής Ένωσης (ΕΕ), στη διάρκεια των οποίων οι εκπρόσωποι του ΗΒ συχνά δοκίμαζαν τις αντοχές (και τα νεύρα!) των υπόλοιπων μελών του Συμβουλίου, όταν όμως κατέληγαν σε ένα συμβιβασμό, ήταν περίπου βέβαιο ότι το ΗΒ θα εφάρμοζε πιστά τις σχετικές αποφάσεις. Έτσι άλλωστε εξηγείται το γεγονός ότι – σε αντίθεση με πολλά άλλα κράτη μέλη της Ένωσης – υπήρξαν ελάχιστες αφορμές για προσφυγές της Ευρωπαϊκής Επιτροπής κατά του ΗΒ με αντικείμενο την εκ μέρους αυτού του κράτους μέλους αθέτηση υποχρεώσεων που απέρρεαν από το ενωσιακό δίκαιο.

Η φήμη αυτή φθίνει τελευταία και έχει υποστεί ένα σοβαρό πλήγμα με τη στάση του ΗΒ απέναντι στο λεγόμενο «Πρωτόκολλο της Ιρλανδίας», δηλαδή το κείμενο εκείνο που επιχειρεί λόγω του Brexit να ρυθμίσει οριστικά το ευαίσθητο ζήτημα των οικονομικών σχέσεων μεταξύ της (Δημοκρατίας της) Ιρλανδίας και της Βόρειας Ιρλανδίας με σκοπό την αποφυγή «σκληρών» συνόρων στο νησί. Μολονότι το Πρωτόκολλο αποτελεί τμήμα της συμφωνίας αποχώρησης του ΗΒ από την ΕΕ, η κυβέρνηση του ΗΒ αποφάσισε να τροποποιήσει μονομερώς ορισμένες ρήτρες του, καταθέτοντας σχετικό νομοσχέδιο στη Βουλή των Κοινοτήτων,  με αποτέλεσμα την άσκηση προσφυγής της Επιτροπής κατά του ΗΒ ενώπιον του Δικαστηρίου της Ένωσης λόγω παράβασης υποχρέωσης που προβλέπεται στο ενωσιακό δίκαιο. Αυτό που προκαλεί εντύπωση είναι ότι η βρετανική κυβέρνηση πραγματοποίησε το βήμα αυτό παρά τις προειδοποιήσεις που απηύθυναν και τις αντιρρήσεις που εξέφρασαν σημαντικοί παράγοντες του δημόσιου βίου (μεταξύ αυτών και η πρώην πρωθυπουργός Τερέζα Μέι), υπογραμμίζοντας πόσο σημαντικός είναι ο σεβασμός του διεθνούς δικαίου και πόσο εσφαλμένη η στάση της κυβέρνησης. Είναι δε ιδιαίτερα ανησυχητικό το γεγονός ότι, όπως με πληροφόρησε πρόσφατα παλαιός συνάδελφος-δικαστής  στο Δικαστήριο της ΕΕ, όλοι ανεξαιρέτως οι (δώδεκα) υποψήφιοι για τη θέση του Πρωθυπουργού του ΗΒ μετά την παραίτηση του Μπόρις Τζόνσον έχουν λάβει θέση υπέρ της μονομερούς τροποποίησης του Πρωτοκόλλου, οπότε η σκληρή βρετανική στάση δεν αναμένεται να αλλάξει όποιος και αν τελικά αναδειχθεί Πρωθυπουργός.

Στη διαμόρφωση της πλειοψηφίας υπέρ της αποχώρησης του ΗΒ από την ΕΕ σπουδαίο ρόλο διαδραμάτισαν η ανάκτηση της εθνικής κυριαρχίας και η αντίστοιχη απεξάρτηση από τις επιταγές της Ένωσης. Φαίνεται όμως ότι η γοητεία που ασκεί η επιστροφή της κυριαρχίας, που συμπυκνώνεται στο σύνθημα «Let’s take back control», δεν εξαντλήθηκε με το Brexit, αλλά διατηρείται ανέπαφη και έχει πλέον στο στόχαστρό της τα δικαιώματα του ανθρώπου και ειδικότερα την Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ).

Μετά από σχετική συζήτηση στο ΗΒ η (εν τω μεταξύ παραιτηθείσα) κυβέρνηση Τζόνσον παρουσίασε στο τρίτο δεκαήμερο του Ιουνίου το Bill of Rights Bill, που προορίζεται να αντικαταστήσει το Human Rights Act του 1998, το οποίο είχε έντονα επηρεασθεί από – και ήταν ιδιαίτερα φιλικό προς – την ΕΣΔΑ. Αληθεύει όμως ότι το υπό ψήφιση Bill of Rights έχει ως αποτέλεσμα ή ακόμη και στόχο να απομακρύνει το ΗΒ από τις αρχές που διέπουν την ΕΣΔΑ και το ευρωπαϊκό κεκτημένο των θεμελιωδών δικαιωμάτων?

Ο αρμόδιος Υπουργός Δικαιοσύνης Ντομινίκ Ράαμπ, καταθέτοντας το σχέδιο νόμου στην Βουλή των Κοινοτήτων, δήλωσε ότι ο ίδιος δεν υποστηρίζει την έξοδο του ΗΒ από την ΕΣΔΑ, πράγμα όμως που δεν απέκλεισε, αν παραστεί ανάγκη, η προηγούμενη στις δημοσκοπήσεις για το αξίωμα του Πρωθυπουργού Λιζ Τρας. Παράλληλα ο Ράαμπ επιβεβαίωσε ότι – κατά τη γνώμη του – οι ρυθμίσεις του σχεδίου δεν αντίκεινται στην Σύμβαση. Η σχετική διαβεβαίωση δεν καθησύχασε ωστόσο όσους θεωρούν – και αυτοί είναι πολλοί – ότι η νέα νομοθεσία θα έχει σοβαρές και αρνητικές επιπτώσεις στην προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων στο ΗΒ και ιδίως θα μειώσει την παρεχόμενη από την ΕΣΔΑ προστασία. Μάλιστα τη θέση αυτή ενισχύει η άμεση αντίδραση της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης, τα μέλη της οποίας χωρίς καμία εξαίρεση (και με τη συμμετοχή του Γ. Κατρούγκαλου ως εκπροσώπου της Ενωμένης Ευρωπαϊκής Αριστεράς) εξέφρασαν την έντονη ανησυχία τους για τη βρετανική πρωτοβουλία και την καταδίκασαν συνολικά (Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης, συνεδρίαση υπ΄αριθμ. 24 της 23^ης Ιουνίου 2022).

Ανατρέχοντας στο σχέδιο που κατέθεσε η βρετανική κυβέρνηση, διαπιστώνουμε τις προθέσεις της ήδη στα προοίμια των σχετικών κειμένων.  Πρόκειται αφενός για το «Bill to reform the law relating to human rights (Bill of Rights Bill)» και αφετέρου για τις αναλυτικές επεξηγήσεις που έλαβαν υπόψη τα αποτελέσματα της διενεργηθείσας δημόσιας διαβούλευσης και κατατέθηκαν στο Κοινοβούλιο υπό τον τίτλο «Human Rights Act Reform: A Modern Bill of Rights (Consultation Response)» Στους βασικούς σκοπούς της μεταρρύθμισης συγκαταλέγονται η προσπάθεια για διάκριση των εξουσιών που (θα) διαθέτουν αφενός η Βουλή και αφετέρου τα δικαστήρια, η ενίσχυση του ρόλου του εθνικού Κοινοβουλίου και των εθνικών δικαστηρίων έναντι των οργάνων της ΕΣΔΑ κατά την εφαρμογή της Σύμβασης, καθώς και η αποφυγή της κατάχρησης των δικαιωμάτων του ανθρώπου ιδίως από αλλοδαπούς που επικαλούνται την προστασία της οικογενειακής ζωής, προκειμένου να αποτρέψουν την (στηριζόμενη στο δημόσιο συμφέρον) απέλασή τους. Μάλιστα, για τον σκοπό αυτό, το νομοσχέδιο δεν συρρικνώνει μόνο την έννομη προστασία, την οποία (πλέον θα δικαιούνται να) διεκδικούν οι αλλοδαποί, αλλά εισάγει  ένα πρόσθετο προκαταρκτικό στάδιο στις σχετικές δίκες και καλεί τους δικαστές να απορρίπτουν με συνοπτικές διαδικασίες όσες αιτήσεις δεν φαίνονται σοβαρές.

Μεγάλη σημασία αποδίδει το σχέδιο στην ανάγκη αποσαφήνισης και επαναπροσδιορισμού των σχέσεων μεταξύ των δικαστηρίων του ΗΒ, του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΑΔ) και του (εθνικού) Κοινοβουλίου, επιδιώκοντας να διασφαλίσει (α) ότι το Ανώτατο Δικαστήριο του ΗΒ και όχι το ΕΔΑΔ είναι αρμόδιο να προσδιορίζει το περιεχόμενο και τα αποτελέσματα των δικαιωμάτων της ΕΣΔΑ για τις ανάγκες του εθνικού δικαίου, (β) ότι, σε αντίθεση με την αντίστοιχη πρόβλεψη του καταργούμενου Human Rights Act,  τα δικαστήρια του ΗΒ δεν (θα) είναι  εφεξής υποχρεωμένα να ερμηνεύουν και να εφαρμόζουν την εθνική νομοθεσία, εξαντλώντας όλα τα περιθώρια, προκειμένου να επιτευχθεί αρμονία με τα δικαιώματα που κατοχυρώνονται στην ΕΣΔΑ και (γ) ότι τα δικαστήρια του ΗΒ οφείλουν να αποδίδουν το μέγιστο δυνατό βάρος στην αρχή ότι σε μία κοινοβουλευτική δημοκρατία η ευθύνη εξεύρεσης της ενδεδειγμένης ισορροπίας μεταξύ διαφορετικών πολιτικών στόχων, μεταξύ περισσότερων δικαιωμάτων της ΕΣΔΑ και μεταξύ δικαιωμάτων της ΕΣΔΑ που προβάλλονται από πρόσωπα με συγκρουόμενα συμφέροντα ανήκει στο (εθνικό) Κοινοβούλιο.

Ιδιαίτερη μέριμνα επιδεικνύει το σχέδιο στον περιορισμό της έννομης προστασίας κατά των απελάσεων αλλοδαπών από το ΗΒ, καλώντας το αρμόδιο εθνικό δικαστήριο να απορρίπτει την επίκληση προσβολής του δικαιώματος για δίκαιη δίκη, εκτός αν αποδειχθεί ότι η σχετική παραβίαση είναι τόσο έντονη, ώστε να οδηγεί στον εκμηδενισμό (!) του δικαιώματος, ενώ παράλληλα θεσπίζεται η υποχρέωση του δικαστή να δεχθεί την ύπαρξη τεκμηρίου ορθής εκτίμησης των λόγων απέλασης από την πλευρά του Υπουργού που την επιβάλλει. Σε ό,τι δε αφορά την τύχη των διατασσόμενων από το ΕΔΑΔ προσωρινών μέτρων, αξίζει να σημειωθεί ότι, κατά το σχέδιο, δεν λαμβάνονται υπόψη οι σχετικές αποφάσεις του ΕΔΑΔ, όταν πρόκειται να καθορισθούν, στο πλαίσιο του εθνικού δικαίου, τα δικαιώματα και οι υποχρεώσεις δημόσιων αρχών, αλλά και φυσικών και νομικών προσώπων, ενώ και τα δικαστήρια του ΗΒ, οσάκις κρίνουν αιτήσεις προσωρινών μέτρων που ενδέχεται να επηρεάσουν την άσκηση των αντλούμενων από την ΕΣΔΑ δικαιωμάτων, οφείλουν να αγνοούν (!) προσωρινά μέτρα που τυχόν έχει επιβάλει το ΕΔΑΔ.

Περιοριστικά μέτρα επιβάλλει το Bill of Rights Bill και στα (εθνικά) δικαστήρια, αφού τα καλεί να ασπάζονται τις εκφραζόμενες από το Κοινοβούλιο στο πλαίσιο της τακτικής νομοθεσίας (αυθεντικές) θέσεις ως προς το περιεχόμενο και την ανάγκη προστασίας του δημοσίου συμφέροντος, και επιπλέον επιδιώκει να απαλλάξει τις δημόσιες αρχές από την υποχρέωση διαρκούς άμυνας έναντι της διεκδίκησης δικαιωμάτων, ορίζοντας ότι, όταν οι αρχές αυτές εφαρμόζουν την εκπεφρασμένη βούληση του Κοινοβουλίου, δεν παραβιάζουν θεμελιώδη δικαιώματα. Μάλιστα αναφέρεται ρητά ότι με τον τρόπο αυτό η διοίκηση θα αποκτήσει τη δέουσα αυτοπεποίθηση και θα ασκεί το έργο της με μεγαλύτερη επιτυχία (!).

Με τις παρατηρήσεις που προηγήθηκαν ασφαλώς δεν εξαντλείται η κριτική στο σχέδιο που υπέβαλε η κυβέρνηση του ΗΒ και εκκρεμεί ενώπιον του Κοινοβουλίου. Αυτό που λυπεί ιδιαίτερα είναι η γενική στόχευση του Bill of Rights Bill, που κάθε άλλο παρά δικαιολογεί τον τίτλο του. Οι βασικές κατευθύνσεις, δηλαδή η πρόθεση εισαγωγής περιορισμών και η τάση υποχώρησης των ατομικών δικαιωμάτων χάριν της προστασίας του γενικού συμφέροντος, αποτυπώνονται ήδη με σαφήνεια στις επικεφαλίδες των επιμέρους κεφαλαίων στο συνοδευτικό κείμενο του νομοσχεδίου: Σεβασμός στις παραδόσεις του κοινοδικαίου και ενίσχυση του ρόλου του Ανωτάτου Δικαστηρίου – Εισαγωγή αυστηρών προδιαγραφών για την προστασία των θεμελιωδών δικαιωμάτων – Αποτροπή της σταδιακής διεύρυνσης των δικαιωμάτων χωρίς επαρκή δημοκρατική επίβλεψη – Ενίσχυση του ρόλου των υποχρεώσεων/ ευθυνών στο πλαίσιο της αναγνώρισης των δικαιωμάτων του ανθρώπου – Διευκόλυνση (!) του διαλόγου με το Στρασβούργο με παράλληλη εγγύηση του ρόλου του Κοινοβουλίου.

Μετά τις ραγδαίες πολιτικές εξελίξεις στο ΗΒ οφείλουμε φυσικά να τηρήσουμε στάση αναμονής τουλάχιστον μέχρι την ολοκλήρωση της διαδικασίας εκλογής του νέου/της νέας Πρωθυπουργού, ελπίζοντας ότι θα υπάρξει η ευκαιρία ενός αναστοχασμού με κατάληξη την αποτροπή της περαιτέρω απομάκρυνσης του ΗΒ από το ευρωπαϊκό δικαιϊκό κεκτημένο. Προς το παρόν το κείμενο βρίσκεται στη φάση της δεύτερης ανάγνωσης ενώπιον της Βουλής των Κοινοτήτων. Βλέποντας ωστόσο το γενικό κλίμα και αξιολογώντας την ισχυρή τάση ανάκτησης της κυριαρχίας που δεν αρκείται στο Brexit, δεν μπορούμε δυστυχώς να αποκλείσουμε την υιοθέτηση του Bill of Rights Bill που θα θέσει σε δοκιμασία τις σχέσεις του ΗΒ με το Συμβούλιο της Ευρώπης και την ΕΣΔΑ.

Είναι απογοητευτικό να βλέπει κανείς το κράτος που έχει την πιο μακρά παράδοση στην (γραπτή) αναγνώριση και αποτύπωση θεμελιωδών δικαιωμάτων (Magna Charta Libertatum το 1215, Bill of Rights το 1648) και πρωτοστάτησε στην ίδρυση του Συμβουλίου της Ευρώπης και στη θέσπιση της ΕΣΔΑ το 1950 να αποσύρει εν έτει 2022 την εμπιστοσύνη του στο κείμενο εκείνο που έθεσε τις βάσεις του ευρωπαϊκού νομικού πολιτισμού και συντέλεσε αποτελεσματικά στη διάδοση, εμπέδωση και επέκταση κρίσιμων θεμελιωδών δικαιωμάτων μέσω του ιδιοφυούς χαρακτηρισμού της Σύμβασης ως «ζωντανού εργαλείου» (living instrument), δηλαδή ενός κειμένου που εξελίσσεται δυναμικά για να αντιμετωπίσει αποτελεσματικά τις σύγχρονες ανάγκες και απαιτήσεις. Στην αντίθετη κατεύθυνση φαίνεται να κινείται το “Bill of Rights Bill”, δυσπιστώντας στην ιδέα του «ζωντανού εργαλείου» και προσανατολιζόμενο μάλλον στις παράδοξες αντιλήψεις των αμερικανών «originalists» με βασικό εκφραστή τον (πρώην) δικαστή του Ανωτάτου Δικαστηρίου Αντονίν Σκαλία. Έτσι όμως πολύ σπουδαίες εξελίξεις στη διεύρυνση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, οφειλόμενες στην προοδευτική νομολογία του ΕΔΑΔ, κινδυνεύουν να βρεθούν εκτός πεδίου προστασίας, αφού το νομοσχέδιο επιμένει στην προτεραιότητα της γραμματικής ερμηνείας των κανόνων της ΕΣΔΑ. Μάλιστα σε ένα συγκεκριμένο σημείο το σχέδιο απομακρύνεται από τις θέσεις του ΕΔΑΔ ως προς το πεδίο εφαρμογής της Σύμβασης, όταν ορίζει ότι δεν επιτρέπεται να ασκηθούν ένδικα βοηθήματα ενώπιον δικαστηρίων του ΗΒ εναντίον πράξεων δημοσίων αρχών, οι οποίες λαμβάνουν χώρα στο πλαίσιο στρατιωτικών παρεμβάσεων και (προορίζονται να έχουν) επιπτώσεις εκτός του εδάφους του ΗΒ.

Κλείνοντας, αξίζει να σημειωθεί ότι τις προθέσεις του νομοσχεδίου έναντι της ΕΣΔΑ αντιλαμβάνεται αμέσως, όποιος αναλογισθεί ότι το (κατ΄ ευφημισμόν) Bill of Rights Bill καταργεί την με το Human Rights Act του 1998 εισαχθείσα υποχρέωση των οργάνων της νομοθετικής εξουσίας να λαμβάνουν υπόψη την ΕΣΔΑ και να επιβεβαιώνουν ρητά σε κάθε νομοσχέδιο ότι δεν υπάρχει αντίθεση προς τις διατάξεις της. Τι έτι χρείαν έχομεν μαρτύρων;