Ο Ηλίας Ηλιού δεν συμμετείχε στην πρώτη μεταπολεμική Βουλή που προέκυψε από τις εκλογές του 1946. Όπως είναι γνωστό, όλα τα κόμματα της αριστεράς (με κύρια δύναμη το ΚΚΕ) και μέρος των δυνάμεων του Κέντρου (κυρίως από την αριστερή πτέρυγα των φιλελευθέρων) απείχαν από αυτές τις εκλογές καταγγέλλοντας τις συνθήκες «λευκής τρομοκρατίας» που καθιστούσαν αδύνατη τη γνήσια έκφραση της λαϊκής βούλησης[1]. Ωστόσο, η Δ΄ Αναθεωρητική Βουλή εξέδωσε στις 12 Ιουνίου 1946 το Β΄ Ψήφισμά της, με το οποίο συγκρότησε επιτροπή με αντικείμενο την κατάρτιση νέου Συντάγματος[2]. Σ’ αυτές τις συνθήκες της ακραίας πόλωσης, ο Ηλιού ανέλαβε, ως νέο μέλος του ΚΚΕ[3], να διατυπώσει τις θέσεις του κόμματος για το συνταγματικό μέλλον της χώρας, με παρεμβάσεις στον ημερήσιο τύπο. Έτσι, οι προτάσεις «για ένα λαϊκοδημοκρατικό Σύνταγμα» αποτυπώθηκαν σε μια σειρά τεσσάρων άρθρων του, που δημοσιεύτηκαν στο θεωρητικό όργανο του ΚΚΕ, την «Κομμουνιστική Επιθεώρηση» (ΚΟΜΕΠ), στα τεύχη του Οκτωβρίου, Νοεμβρίου, Δεκεμβρίου 1946[4] και Μαρτίου 1947. *
Στο πρώτο άρθρο διαχώριζε την περίπτωση της Ελλάδας, -καθώς έκρινε ότι η Δ΄ Αναθεωρητική Βουλή κινούνταν σε αυταρχική κατεύθυνση- θεωρώντας την σαφώς αντίθετη από εκείνες της Γαλλίας, της Ιταλίας και των ανατολικών χωρών που την ίδια περίοδο βρίσκονταν σε διαδικασία διαμόρφωσης των νέων Συνταγμάτων τους, ενώ ανέλυε γενικότερα τη νομική, κοινωνική και ιστορική σημασία των Συνταγμάτων από μαρξιστική σκοπιά[5]. Στο δεύτερο κείμενο προσέγγιζε το συνταγματισμό ως ιστορικό κίνημα, τοποθετώντας τον στο πλαίσιο της σύγκρουσης της αστικής τάξης αρχικά απέναντι στη φεουδαρχία και κατόπιν απέναντι στην εργατική τάξη[6]. Στην τρίτη του παρέμβαση ανέλυε τη συνταγματική ιστορία της Ελλάδας, ξεκινώντας από το σχέδιο Συντάγματος του Ρήγα και φθάνοντας έως τη συμφωνία της Βάρκιζας[7], μέσα από το πρίσμα της «θεωρίας των σταδίων» που είχε υιοθετήσει το ΚΚΕ τη δεκαετία του ’30[8]. Σ’ αυτό το πλαίσιο, ο Ηλιού εμφάνιζε την αγροτική μεταρρύθμιση και την εργατική νομοθεσία του Ελευθερίου Βενιζέλου ως προσπάθειες που περιείχαν «ολότελα επιφανειακά» μέτρα. Αυτήν η μάλλον υπερβολική του κριτική[9] ήταν εναρμονισμένη με το ως άνω θεωρητικό σχήμα του ΚΚΕ, για το οποίο η ολοκλήρωση του αστικοδημοκρατικού μετασχηματισμού της χώρας αποτελούσε αναπόφευκτο στάδιο στην πορεία προς τον σοσιαλισμό.
Το τέταρτο άρθρο θα μπορούσε να θεωρηθεί ως η σημαντικότερη συμβολή του Ηλιού για το υπό διαμόρφωση Σύνταγμα, διότι συνιστά μια συνολική τοποθέτηση γύρω από το πολιτειακό ζήτημα που ταλάνιζε ακόμα την Ελλάδα. Με το κείμενο αυτό ο συγγραφέας σκιαγραφεί τις βασικές κατευθύνσεις που θα έπρεπε να έχει ένα «λαϊκοδημοκρατικό Σύνταγμα»[10]. Η Λαϊκή Δημοκρατία περιγράφεται ως ένας νέος τύπος πολιτεύματος. Όπως ανέφερε ο Ηλιού, επικαλούμενος τις σχετικές θέσεις του Νίκου Ζαχαριάδη, «το πολίτευμα αυτό δεν μεταβάλλει την αστική διάρθρωση της κοινωνίας. Επιδιώκει τον αστικοδημοκρατικό μετασχηματισμό, την κατάργηση των φεουδαρχικών σχέσεων και της εξάρτησης από το ξένο κεφάλαιο». Οι επιδιώξεις του Συντάγματος της Λαϊκής Δημοκρατίας περιλάμβαναν την κατοχύρωση και ανάπτυξη «προχωρημένων μορφών πολιτικής δημοκρατίας», «συνεπούς λαϊκής κυριαρχίας» και απεριόριστες λαϊκές ελευθερίες. Ως προς την οργάνωση των εξουσιών, το άρθρο προσδιόριζε ως βασικές αρχές της Λαϊκής Δημοκρατίας την καθολική ψηφοφορία ανδρών και γυναικών για την ανάδειξη της Βουλής[11], την εκλογή της κυβέρνησης από τη Βουλή και τη δημοκρατική (δηλαδή αβασίλευτη) μορφή πολιτεύματος. Ειδικότερα, οι προτάσεις προέβλεπαν την ενίσχυση των αρμοδιοτήτων της Βουλής, η οποία αναδεικνυόταν σε αποκλειστικό νομοθετικό όργανο του κράτους καθώς δεν αναγνωριζόταν στον Ανώτατο Άρχοντα δικαίωμα αρνησικυρίας απέναντι σε ψηφισμένους νόμους. Επιπλέον, ο Ηλιού θεωρούσε ότι η μετακύλιση νομοθετικών αρμοδιοτήτων από τα όργανα της νομοθετικής στα όργανα της εκτελεστικής εξουσίας μέσω νομοθετικών εξουσιοδοτήσεων θα υποβάθμιζε το κοινοβούλιο. Όσο για τη ρύθμιση των έκτακτων αναγκών που τυχόν θα προέκυπταν όταν η Βουλή δεν θα βρισκόταν σε σύνοδο πρότεινε ότι τη νομοθετική εξουσία θα έπρεπε να ασκεί μια επιτροπή αποτελούμενη από 40-50 βουλευτές[12]. Με βάση την ίδια λογική και στο γενικότερα πνεύμα ενίσχυσης του ρόλου του κοινοβουλίου ο Ηλιού πρότεινε η αρμοδιότητα θέσπισης δευτερευόντων ή λεπτομερειακών κανόνων να μην ανατίθεται στην εκτελεστική εξουσία αλλά στις αρμόδιες κοινοβουλευτικές επιτροπές ή, εάν επρόκειτο για τοπικά ζητήματα, στην αρμόδια «τοπική λαϊκή εξουσία». Αντίστοιχα, η νομοθετική πρωτοβουλία θεωρούσε ότι πρέπει να ανήκει κατά κύριο λόγο στους βουλευτές, αλλά και στις μαζικές οργανώσεις των εργαζομένων και στους φορείς της Τοπικής Αυτοδιοίκησης. Ως προς το δικαίωμα της ανάκλησης των βουλευτών έκρινε ότι αυτό ανήκει στην αποκλειστική ευθύνη και δικαιοδοσία του κόμματος στην κοινοβουλευτική ομάδα του οποίου ανήκει ο βουλευτής.
Από την άλλη πλευρά, ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα αλλά και πρωτότυπη είναι η αντίθεσή του στο θεσμό των νομοθετικών δημοψηφισμάτων, με το σκεπτικό ότι η διαβούλευση για το περιεχόμενο ενός νόμου δεν μπορεί να συρρικνωθεί σε μια καταφατική ή αποφατική θέση με ένα απλό ναι ή όχι. Επιπλέον, οι προτάσεις του Ηλιού προέβλεπαν την αναγνώριση του δικαιώματος του εκλέγειν από τα 18 χρόνια και του εκλέγεσθαι από τα 23 χρόνια, καθώς και την καθιέρωση της απλής αναλογικής ως πάγιου εκλογικού συστήματος ειδάλλως την ισχύ του εκάστοτε ψηφιζόμενου εκλογικού νόμου για τις μεθεπόμενες εκλογές.
Στην εκτελεστική εξουσία επρόκειτο να είναι αφιερωμένο το επόμενο άρθρο, το οποίο όμως δεν δημοσιεύτηκε την ίδια περίοδο διότι μεσολάβησε η εκτόπιση του Ηλιού και η απαγόρευση της «Κομμουνιστικής Επιθεώρησης». Ο άλλος βασικός άξονας που χάρασσε το εν λόγω άρθρο ήταν η κατοχύρωση της εθνικής ανεξαρτησίας. Έτσι, πρότεινε να απαγορεύεται η είσοδος και η παραμονή ξένων στρατευμάτων στη χώρα επιτρέποντας μόνο τη διέλευση στρατού του ΟΗΕ για την επιβολή κυρώσεων σε άλλη χώρα. Επίσης, έκρινε ότι κάθε διεθνής σύμβαση πρέπει να κυρώνεται από τη Βουλή, όπως και ότι κανένα όργανο της εκτελεστικής εξουσίας δεν μπορούσε να δεσμεύσει τη χώρα, χωρίς την μεσολάβηση απόφασης της Βουλής.
Εξίσου μεγάλη σημασία απέδιδαν οι προτάσεις και στην κατοχύρωση της οικονομικής ανεξαρτησίας της Ελλάδας, προβλέποντας την κατάργηση των συνταγματικών προνομίων του μεγάλου ξένου κεφαλαίου καθώς και μέτρα για την εκβιομηχάνιση. Ο Ηλιού θεωρούσε ως σημαντικό στοιχείο της οικονομικής πολιτικής την καλλιέργεια διεθνών οικονομικών σχέσεων με όρους ισοτιμίας, ώστε η χώρα να είναι, κατά το δυνατόν, απαλλαγμένη από εξαρτήσεις, αλλά και να μην απομονωθεί από τον διεθνή περίγυρο επιδιώκοντας μια τεχνητή αυτάρκεια.
Οι εν λόγω προτάσεις σκιαγραφούν αφενός ένα αμιγώς κοινοβουλευτικό πολίτευμα με ενισχυμένο το ρόλο της Βουλής έναντι της εκτελεστικής λειτουργίας και αφετέρου ένα Σύνταγμα που θα διαθέτει ένα διευρυμένο κατάλογο θεμελιωδών δικαιωμάτων. Στις προτάσεις δεν διακρίνεται η πρόθεση ριζικής ανατροπής του υφιστάμενου κοινωνικού καθεστώτος. Αντιθέτως, η σχετική μετριοπάθειά τους αποδεικνύεται από τα σημεία όπου επικαλείται τα υπό διαμόρφωση ακόμα Συντάγματα της Γαλλίας και της Ιταλίας, τα οποία αποτελούσαν σημεία αναφοράς και για τους σοσιαλιστές της εποχής[13]. Ενώ όμως σ’ εκείνες τις χώρες τα Κομμουνιστικά Κόμματα συμμετείχαν σε κυβερνητικούς συνασπισμούς ως το Μάρτιο του 1947, στην Ελλάδα η ταξική και πολιτική πόλωση είχε κορυφωθεί και δεν άφηνε περιθώρια συμβιβασμού όπως απέδειξε η σύντομη εμπειρία της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας (Οκτώβριος-Δεκέμβριος 1944) και η σύγκρουση των Δεκεμβριανών[14]. Με βάση αυτές τις δύσκολες ιστορικές συνθήκες, οι προτάσεις του Ηλιού, όπως ήταν αναμενόμενο, δεν ελήφθησαν υπ’ όψιν από τις συντηρητικές πολιτικές δυνάμεις που μετείχαν στη Δ΄ Αναθεωρητική Βουλή.
[1] Για τη στάση των δυνάμεων της αριστεράς βλ. Μιχάλη Λυμπεράτου, Στα πρόθυρα του εμφυλίου πολέμου: Κοινωνική πόλωση, Αριστερά και αστικός κόσμος στη μεταπολεμική Ελλάδα. Από τη Βάρκιζα στον εμφύλιο, Βιβλιόραμα, Αθήνα 2006. Από τις δυνάμεις του Κέντρου ιδιαίτερα έντονη υπήρξε η αντίδραση του αντιπροέδρου της κυβέρνησης Γεωργίου Καφαντάρη, ο οποίος έκανε λόγο για «ανελεύθερες και νόθες» εκλογές· για την πολιτική δράση και τις πολιτειακές αντιλήψεις του Καφαντάρη βλ. γενικότερα Ισμήνης Κριάρη-Κατράνη, «Η συμβολή του Γεωργίου Καφαντάρη στην εξέλιξη των πολιτειακών θεσμών (1915-46)» σε Ο Γιώργος Καφαντάρης και η Εποχή του 1873-1946: πρακτικά του Συνεδρίου, Καρπενήσι, 26,27,28 Μαΐου (1988), Πάντειον Πανεπιστήμιο Κοινωνικών και Πολιτικών Επιστημών, Αθήνα 1991, σ. 151-166.
[2] Βλ. το σχέδιο της εν λόγω επιτροπής σε Κώστα Μαυριά, Αντώνη Παντελή, Συνταγματικά κείμενα, τ. Α΄, δ΄ εκδ., Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 2007, σ. 165-192.
[3] Ο Ηλιού έγινε μέλος του ΚΚΕ το 1945· βλ. τη συνέντευξή του στον Σταύρο Ψυχάρη, Οι μνηστήρες της εξουσίας στο παιχνίδι της αλήθειας, ΤΟ ΒΗΜΑ, Αθήνα 2013 [1977], σ. 69-71 και γενικότερα σ. 59-86.
[4] Τα τρία αυτά άρθρα αναδημοσιεύθηκαν μετά την κατάρρευση της δικτατορίας σε Ηλιού, Το Σύνταγμα και η αναθεώρησή του, Θεμέλιο, Αθήνα 1975, σ. 73-136, όχι όμως και το τέταρτο για το οποίο γίνεται αναλυτικά λόγος παρακάτω.
[5] Βλ. Ηλίας Ηλιού, «Για ένα λαϊκοδημοκρατικό Σύνταγμα. Το Κράτος και το Σύνταγμα», ΚΟΜΕΠ 10 (1946), σ. 572-577.
[7] Βλ. Ηλιού, «Για ένα λαϊκοδημοκρατικό Σύνταγμα. Η ιστορία μας», ΚΟΜΕΠ 12 (1946), σ. 665-670.
[8] Με τη νέα θέση του, το ΚΚΕ είχε μεταβάλλει στρατηγική σε σχέση με την αμέσως προηγούμενη δεκαετία. Βλ. επ’ αυτού την κριτική του πρώην γενικού γραμματέα του ΚΚΕ Παντελή Πουλιόπουλου, Δημοκρατική ή σοσιαλιστική επανάσταση στην Ελλάδα, Μαρξιστικό βιβλιοπωλείο, Αθήνα 2006 [1934].
[9] Αξίζει να σημειωθεί ότι στην επανέκδοση του άρθρου του το 1975, ο Ηλιού επισήμανε ότι δεν θεωρούσε πλέον αυτά τα μέτρα ως ολότελα επιφανειακά· βλ. τη σχετική σημείωση σε Ηλιού, Το Σύνταγμα και η αναθεώρησή του, ό.π., σ. 131.
[10] Βλ. Ηλιού, «Σκέψεις για ένα λαϊκοδημοκρατικό Σύνταγμα», ΚΟΜΕΠ 3 (1947), σ. 118-124. Ανάμεσα στα τρία πρώτα και στο τέταρτο από τα άρθρα του Ηλιού για το λαϊκοδημοκρατικό Σύνταγμα δημοσιεύθηκε και μια άκρως επαινετική μελέτη του για το σοβιετικό Σύνταγμα του 1936· βλ. Ηλιού, «Το σοβιετικό Σύνταγμα του 1936», ΚΟΜΕΠ 1 (1947), σ. 21-25.
[11] Η καθολική ψηφοφορία για γυναίκες και άνδρες άνω των δεκαοκτώ ετών είχε ήδη εφαρμοστεί τον Απρίλιο του 1944 στις εκλογές που είχε οργανώσει η Πανελλήνια Ένωση Εθνικής Απελευθέρωσης (ΠΕΕΑ, γνωστή ως «κυβέρνηση του βουνού») για την ανάδειξη των μελών του Εθνικού Συμβουλίου της· βλ. την υπ’ αριθ. 6 Πράξη της ΠΕΕΑ, το τρίτο άρθρο της οποίας προέβλεπε τη συμμετοχή των γυναικών στις εκλογές, σε Αντώνη Παντελή / Στέφανου Κουτσουμπίνα / Τριαντάφυλλου Γεροζήση (επιμ.), Κείμενα συνταγματικής ιστορίας, τ. Β΄, Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1993, σ. 603-605.
[12] Η συγκεκριμένη πρόταση μοιάζει πολύ με τη ρύθμιση του άρθρου 35 του Συντάγματος του 1952. Γι’ αυτήν βλ. αντί άλλων Αριστόβουλου Μάνεση, «Η έκτακτος νομοθετική διαδικασία (Συμβολή εις την ερμηνείαν του άρθρου 35 παρ. 2-5 του Συντάγματος)» [1955] στου ίδιου, Συνταγματική Θεωρία και πράξη (1954-1979), Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη 1980, σ. 182-243.
[13] Βλ. χαρακτηριστικά Αλέξανδρου Σβώλου, «Συνταγματικά προβλήματα της Ευρώπης», Σοσιαλιστική Επιθεώρηση 9-10-11 (1946), σ. 324-329.
[14] Βλ. γενικά Δημήτρη Μαριόλη, Η αδύνατη ταξική ανακωχή. Η πολιτική του ΕΑΜ στα υπουργεία Οικονομικών, Εργασίας και στα συνδικάτα μέχρι τα Δεκεμβριανά, ΚΨΜ, Αθήνα 2015 και την ειδικότερη μελέτη του Παναγιώτη Μαντζούφα, «Ο Αλέξανδρος Σβώλος ως μέλος της ΠΕΕΑ και της κυβέρνησης Εθνικής Ενότητας του Γεωργίου Παπανδρέου (1944)», σε Γιώργου Κασιμάτη / Γιώργου Αναστασιάδη (επιστ. επιμ.), Αλέξανδρος Σβώλος. Ο συνταγματολόγος, ο πολιτικός, ο οραματιστής, Ίδρυμα της Βουλής των Ελλήνων για τον κοινοβουλευτισμό και τη δημοκρατία, Αθήνα 2009, σ. 223-240.
* Το κείμενο αποτελεί προδημοσίευση μέρους του άρθρου με τίτλο «Ο συνταγματικός λόγος του Ηλία Ηλιού: από τις προτάσεις «για ένα λαϊκοδημοκρατικό Σύνταγμα» στα Ιουλιανά και τη Μεταπολίτευση» που θα δημοσιευθεί στο προσεχές τεύχος του περιοδικού Σύγχρονα Θέματα.
