Human Rights Committee, Views adopted by the Committee under article 5 (4) of the Optional Protocol, concerning communication No. 3582/2019 – Μετάφρασή του στην Ελληνική – Mετάφραση της αιτιολόγησης της ψήφου της μειοψηφίας

United Nations   CCPR/C/141/D/3582/2019

International Covenant on
Civil and Political Rights

Distr.: General
7 October 2024
Original: English

Human Rights Committee

Views adopted by the Committee under article 5 (4) of the Optional Protocol, concerning communication No. 3582/2019^{*, **}**^{, ***}***

Communication submitted by: D.K. (represented by counsel, Yannis N. Ktistakis¹)

Alleged victim: The author

State party: Greece

Date of communication: 2 June 2018 (initial submission)

Document references: Decision taken pursuant to rule 92 of the Committee’s rules of procedure, transmitted to the State party on 5 April 2019 (not issued in document form)

Date of adoption of Views: 19 July 2024

Subject matter: Right to a fair trial

Procedural issues: Admissibility – abuse of submission; substantiation of claims; exhaustion of domestic remedies

Substantive issues: Right to a fair trial; right to defence

Article of the Covenant: 14 (1) and (3) (b)

Articles of the Optional Protocol: 2, 3 and 5 (2)

1.1 The author of the communication is D.K.,² a national of Greece born on 3 October 1946 in Thessaloniki, Greece. The author claims a violation by the State party of his rights under article 14 (1) and (3) (b) of the Covenant. The Optional Protocol entered into force for the State party on 5 August 1997. The author is represented by counsel.

1.2 On 5 April 2019, the communication was registered. On 5 June 2019, the State party submitted a request to consider the admissibility of the communication separately from the merits. On 24 March 2020, the Committee, acting through its Special Rapporteurs on new communications and interim measures, decided to examine the admissibility of the communication together with its merits.

Facts as submitted by the author

2.1 From 1985 to 1990, the author was a professor of international relations at Panteion University. From 1990 to 1995, he was Rector of the University. He was appointed as minister, ad interim, for the press and mass media during the one-month pre-election period leading up to the parliamentary elections in 1996. In March 1997, he was appointed Head of the Permanent Mission of Greece to the Council of Europe. When he finished the latter appointment in 1999, he returned to academia.

2.2 In September 1998, the Rectors’ Council of Panteion University initiated an investigation into the financial management of the University. The resulting report, prepared by an accountant, was submitted to the Prosecutor of the Court of Appeals of Athens by the Rectors’ Council. Criminal procedures were initiated against 47 persons, including the author. The author was charged with having committed four felonies under the State party’s Penal Code: accessory to forgery; fraud; misrepresentation; and misappropriation of public funds.³ The prosecutor committed 18 defendants, including the author, to stand trial without an intervening examination of the evidence or initial depositions of any of the 47 accused persons or witnesses. The author notes that direct committal to trial has since been abandoned. Now, in all felony cases, three judges meet in chamber and decide whether to proceed to trial or acquit the defendant.

2.3 The case was heard at first instance by a three-member chamber of the Court of Appeal of Athens. On 6 June 2007, the Court found 10 of the defendants guilty and acquitted 7 defendants.⁴ The author was found guilty of misrepresentation, fraud and misappropriation of public funds and sentenced to 14 years of imprisonment. He appealed the judgment (No. 2444/07 of 6 June 2007) and was granted a suspension of the sentence,⁵ pending the hearing of the case on appeal.

2.4 On 25 November 2007, the author submitted a complaint to the European Court of Human Rights, claiming that his right to be presumed innocent had been violated by the statements made by the Prime Minister and cabinet ministers who, while his case was pending on appeal, had made a series of incriminating statements against him.⁶ In a decision dated 24 May 2011, the Court found that the author’s rights under article 6 (2) of the Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms (European Convention on Human Rights) had been violated.

2.5 On 25 June 2012, a five-member chamber of the Court of Appeal of Athens upheld the judgment of the first-instance court. The author began serving his sentence on the same date. He was temporarily released from prison on 15 July 2013, for health reasons.

2.6 On 27 June 2012, the author appealed the judgment of the second-instance court to the Supreme Court, in its capacity as the Court of Cassation. He submitted supplementary arguments on 16 April 2014, following the publication of the minutes and the judgment of the second-instance court. The Court of Cassation issued its judgment on 21 December 2015, upholding the judgment of the lower-level courts. Having exhausted all domestic remedies, the author began to serve the remainder of his sentence on 5 February 2016. He was released on 12 April 2017, owing to his poor health. He is barred from travelling outside Greece and may be incarcerated again to serve the remainder of his sentence, should his health improve.

2.7 On 27 July 2016, the author made a second complaint to the European Court of Human Rights,⁷ which found the author’s complaint inadmissible on 11 May 2017.⁸

2.8 The author notes that the minutes of the proceedings before the penal courts in Greece are written in longhand by the Registrar, who keeps the handwritten notes in a book. The notes are later typed and finally certified by the president of the court several months later. The minutes and the reasoning of the court constitute the judgment. The minutes are not accessible during the trial and cannot be checked for accuracy by the defendant until several months, or even years, after the end of the trial. Voice recording during trials is used selectively, and not in all cases. In the author’s case, both the first-instance and second‑instance courts kept the minutes by way of notes written in longhand by the Registrar. The minutes of the first-instance court were published in November 2009, nearly 29 months after the announcement of the verdict. Once the minutes were available, the author noted that statements by key witnesses and evidence offered by him in defence had been misrepresented. The author submitted a petition for correction of the minutes, in accordance with article 145 of the Code of Criminal Procedure. He also submitted a notarized statement by witnesses who confirmed the errors in the transcript. The errors in the transcript included: misrepresentation of the author’s statement on the financial administration of the Rectors’ Council; gaps in the transcription of the author’s statement; and omissions of critical points in the testimony of a witness, who had confirmed that the decision-making process on the budget and financial payments had remained the same at the University for the previous 20 years.

2.9 The author’s petition for correction of the minutes was accepted in relation to the statements by the witnesses. However, the rest of the author’s claims concerning the correction of the minutes were rejected owing to the time elapsed since the delivery of the judgment.⁹ The author notes that the delay was not attributable to him but to the court.

2.10 In addition to his petition to correct the errors in the minutes, the author also submitted a petition before the Prosecutor of the Supreme Court, claiming that the first-instance court had not allowed him to complete his defence statement.¹⁰ The Prosecutor referred the complaint to the Prosecutor of the Court of Appeal of Athens, who in turn referred the complaint to the second-instance court that was going to decide on the appeal, for its consideration and action. The author argues that his petition corroborates his claim that he has actively sought the annulment of the first-instance court’s judgment, even though the second-instance court did not record the referral from the Prosecutor of the Supreme Court in the minutes nor did it record the request by the author to annul the judgment of the first‑instance court and to remand the case for retrial.

2.11 On 25 June 2012, the second-instance court rendered its verdict. The minutes were not certified until 21 months later, during which time the defendants, who were serving their sentences, were precluded from having their cases heard by the Court of Cassation. Upon examining the minutes, the author noted that, once again, the minutes were incomplete, as they did not include: (a) his argument before the second-instance court that he had not been allowed by the first-instance court to complete his defence, or his request for the court to annul the judgment of the first-instance court; and (b) his request for the court to take into account the finding of the European Court of Human Rights that his right to be presumed innocent had been violated. The author submitted a petition for the correction of the minutes. The petition has not yet been examined by the second-instance court.

2.12 In his appeal before the Court of Cassation, dated 27 June 2012, the author claimed that the failure by the second-instance court to examine his claim that the first-instance court had not allowed him to complete his defence amounted to a violation of his right to defence. In its judgment, the Court of Cassation referred to the minutes from the second-instance court proceedings and noted that it did not appear that the author had raised any relevant claim and that, consequently, there was no obligation for the second-instance court “to reply”. It therefore dismissed the author’s cassation appeal.

Complaint

3.1 The author claims a violation of his right to a fair trial under article 14 (1) and (3) (b) of the Covenant owing to the incomplete minutes of the penal court proceedings and the inability of the defendant to have timely access to accurate and complete recordings of the evidence and testimony presented at the trial. The author had to wait 29 months for the first‑instance court and 21 months for the second-instance court to certify and publish the minutes from their respective proceedings.

3.2 He claims that the first-instance court also violated his rights by not allowing him to complete his defence statement or to answer any questions from the prosecutor and the judge.¹¹

3.3 The author further claims that the second-instance court did not record in the minutes of its proceedings: (a) the author’s argument before the second-instance court that he had not been allowed by the first-instance court to complete his defence; (b) the author’s request for the court to annul the judgment of the first-instance court, remand the case for retrial and reflect in that context on the finding of the European Court of Human Rights that the author’s right to be presumed innocent had been violated; and (c) the fact of the referral of the author’s petition, regarding a violation of his fair trial rights by the first-instance court, from the Prosecutor of the Supreme Court to the second-instance court.

3.4 Finally, the author argues that he could not defend himself against the charges he faced since the arguments offered by him or witnesses before the trial courts were either misrepresented or omitted in the minutes, which prevented the Court of Cassation from examining his claims and arguments. In that context, the author adds that he could not prove that the second-instance court failed to address the claim of a violation of his fair trial rights and of the right to defence, owing to the incompleteness of the minutes. In particular, the author claims that the Court of Cassation was unable to verify the proceedings from the minutes of the second-instance court and thus examine his cassation arguments in a fair manner.

State party’s observations on admissibility

4.1 On 5 June 2019, the State party submitted its observations, arguing that the communication is inadmissible for abuse of the right of submission, owing to a lack of sufficient substantiation, and for non-exhaustion of domestic remedies.

4.2 The author submitted petition No. 13822 of 20 November 2009 for the correction and completion of the minutes of the proceedings before the first-instance three-member Court of Appeal of Athens, in accordance with article 145 of the Code of Criminal Procedure. In its decision No. 4305/2010 of 13 October 2010, the Court partially accepted the author’s petition. The decision is not subject to any legal remedy. In that regard, the State party argues that almost eight years have elapsed between the issuance of the domestic decision and the submission of the communication to the Committee on 7 June 2018. The communication should be declared inadmissible regarding the complaints based on the alleged incomplete minutes of the proceedings before the first-instance court, as such a delay constitutes an abuse of the right of submission under article 3 of the Optional Protocol.

4.3 The State party also submits that more than eight years have elapsed since the submission of the author’s complaints before the Prosecutor and the President of the Supreme Court (Court of Cassation), in which he asserted that he was not allowed to complete his defence statement before the first-instance court. On 19 November 2010, the complaints were referred to the second-instance five-member Court of Appeal of Athens for examination.¹²

4.4 Almost six years had elapsed since the upholding of the conviction, on 25 June 2012, of the author by the second-instance five-member Court of Appeal of Athens, as at the time of submission of the communication.

4.5 In addition, more than four years had elapsed since the submission by the author of petition No. 5986 of 15 April 2014 for the correction and completion of the minutes of the proceedings before the second-instance court in accordance with article 145 of the Code of Criminal Procedure.

4.6 In such circumstances, the State party considers that the above delays constitute an abuse of the right of submission under article 3 of the Optional Protocol, as regards key claims by the author.

4.7 Furthermore, the State party submits that the Committee is not competent to substitute the findings by the domestic courts as regards evaluation of facts and evidence in a case, unless the evaluation is manifestly arbitrary or amounts to a denial of justice. The issue of whether the minutes of the penal courts’ proceedings were incomplete constitutes a matter of factual assessment.

4.8 The alleged inability of the author to have timely access to accurate and complete recordings of the evidence and testimony presented in the minutes of the court proceedings also constitutes a matter of factual assessment. The same applies to the alleged inability of the Court of Cassation to verify the proceedings from the minutes and to exercise in a fair manner its responsibility to examine and decide on the cassation arguments presented by the author. All of the above assertions have been rejected by the competent national courts by fully reasoned judgments. Therefore, the author’s claims involving the re-evaluation of facts and evidence should be declared inadmissible, under article 2 of the Optional Protocol.

4.9 In addition, the State party disputes that domestic remedies have been exhausted. As the author admits, his petition, No. 5986 of 15 April 2014, for the correction and completion of the minutes of the proceedings before the second-instance court had not been examined as at the date of submission of the communication to the Human Rights Committee. Instead of trying to find out the reason for such delay and to be properly informed thereof, the author chose to submit the communication. The State party therefore holds that the author did not exercise due diligence in the pursuit of available remedies.¹³ It invites the Committee to find that the communication is inadmissible also for non-exhaustion of domestic remedies, according to article 5 (2) (b) of the Optional Protocol.

Author’s comments on the State party’s observations on admissibility

5.1 On 2 August 2019, the author submitted his comments on the State party’s observations.

5.2 First, the author rebuts the State party’s allegations of abuse of the right of submission. He argues that there has been no delay of several years as regards the exhaustion of domestic remedies.

5.3 He submits that all the petitions,¹⁴ complaints¹⁵ and decisions¹⁶ in his case are indeed milestones of the lengthy procedure before the second-instance five-member Court of Appeal of Athens and a reflection of the late publication of its minutes of the court proceedings, which support the author’s main complaint. He has claimed a violation of his rights of defence because of the omission of the court to keep the minutes of the proceedings by voice recording, as prescribed by the law for felony cases. Such omission deprived him of his right to have a timely and accurate record of the evidence and testimony presented in the trial and deprived the Court of Cassation of a verifiable record on which to exercise its responsibility to examine and decide on the cassation arguments.

5.4 He further contends that the second-instance court did not note in the minutes, or in the reasoning of its decision of 25 June 2012, his written complaint to the Prosecutor and the President of the Supreme Court (Court of Cassation) that he had been denied the right to complete his defence statement during the first-instance trial, a lapse verified in the court minutes of the first-instance court. The complaint had been transmitted to the second-instance court by the Prosecutor of the Court of Cassation on 19 November 2010 for its deliberation. The second-instance court also did not note in the minutes that the author himself had presented this argument before that court and that he had requested that the second-instance court annul the first-instance court judgment owing to a violation of the author’s right to defence before the first-instance court; his objections relating to the right to defence had been omitted from the first-instance court minutes.

5.5 The author resorted to extraordinary remedies to submit a petition to correct and complete the minutes but to no avail, as that petition was never examined by the second‑instance court. The significance of the omissions is that the Court of Cassation rejected the author’s first cassation arguments, namely that his defence rights had been grossly violated by the first-instance court, which had not allowed him to complete his defence statement, and that the second-instance court, which should have examined his complaint to the Prosecutor of the Court of Cassation and the author’s own claims before that court, had not even recorded those complaints and claims in the minutes and moreover had stated that the defendant had not made the claim of concern to the second-instance court.¹⁷ The author underlines that the above procedures are extraordinary remedies and, while exhausted, do not formally represent ordinary remedies that would be available.

5.6 In fact, the exhaustion of domestic remedies occurred on 6 April 2016, when the Court of Cassation made public the minutes of the proceedings and the reasoning of its decision to uphold the author’s conviction by the second-instance court. Since the communication was submitted only two years from the exhaustion of domestic remedies, such delay does not amount to an abuse of the right of submission.¹⁸ As explained, there was no delay of several years in the submission of the communication following the exhaustion of domestic remedies, the timeline of which the author explained. Such allegations are not substantiated by the facts or the definition of what constitutes exhaustion of domestic remedies.

5.7 As regards the alleged lack of the Committee’s competence to evaluate the facts and evidence, the author objects to the State party’s argument that the issue of whether the minutes of the penal court’s proceedings were incomplete constitutes a matter of factual assessment. He claims that it is incomprehensible that a well-established guarantee of criminal procedure that the defendant should have an accurate and complete record of the testimony and evidence presented in the court available to him should be interpreted as “a matter of factual assessment”, in contravention of the Committee’s jurisprudence. The fact that the publication of the minutes of the first-instance and second-instance courts were not timely is substantiated by the delay in their publication by the first-instance court – after 29 months – and by the second-instance court – after 21 months.

5.8 The accuracy and completeness of the minutes of the proceedings of the first-instance court were contested by the author and were partially corrected and completed by that court in its decision No. 4305/2010 of 13 October 2010. The Committee is thus not being requested to decide on the facts. On the contrary, it was the decision of the State party’s courts to partially correct and complete the minutes, as requested by the defendant, which is also evidence of the problems occasioned by the lack of verifiable minute-keeping during the penal trial.

5.9 Petition No. 5986 of 15 April 2014, submitted by the author to the second-instance court to correct and complete the minutes of the court’s proceedings, represents the exercise of an extraordinary procedural right by the defendant.¹⁹ The petition was not examined promptly or before the Court of Cassation ruling, which resulted in a violation of the defendant’s rights. The inability of the Court of Cassation to obtain verifiable minutes of the proceedings of the second-instance court, and exercise in a fair manner its responsibility to examine and decide on the cassation arguments presented by the author, is a denial of justice, but not “an assessment of the facts” of the case. The State party’s objections to the purported re-assessment of the facts and evidence are incorrect and unsubstantiated.

5.10 The author further objects to the State party’s argument disputing that domestic remedies have been exhausted given that the author’s petition (No. 5986) of 15 April 2014 for the correction and completion of the minutes of the proceedings before the second‑instance court had not been examined as at the date of submission of the communication to the Human Rights Committee. However, that allegation is inconsistent with the State party’s previous argument, whereby the submission of the author’s communication after several years from the exhaustion of domestic remedies is presented as an abuse of the right of submission. One of the domestic remedies listed as exhausted is petition No. 5986. The State party’s objection is unsubstantiated, as the exhaustion of available domestic remedies in fact occurred with the publication, on 6 April 2016, of decision No. 1342 of the Court of Cassation of 21 December 2015, which is irrevocable. Petition No. 5986, as an extraordinary remedy, had not been examined by the date the Court of Cassation announced its decision and was thus superseded by the irrevocable decision of the Court of Cassation.

5.11 In conclusion, the author requests the Committee to declare the communication admissible, as it has been submitted in good faith, in a timely manner and observing the requirements set out in articles 2 to 5 of the Optional Protocol. The author holds that his submissions corroborate violations of the right to a fair trial and the right to defence guaranteed by articles 14 (1) and (3) (b) of the Covenant.

State party’s observations on the merits

6.1 On 6 April 2023, the State party submitted its observations on the merits of the author’s communication, asserting that there has been no violation of article 14 (1) and (3) (b) of the Covenant.

6.2 As stated in the communication, the author submitted petition No. 13822 of 20 November 2009 for the correction and completion of the minutes of the proceedings before the first-instance three-member Court of Appeal of Athens, in accordance with article 145 of the Code of Criminal Procedure. The Court issued decision No. 4305/2010 on 13 October 2010, by which it partially accepted the above petition. The decision has not been subject to any legal remedy.

6.3 The author also submitted complaints to the Prosecutor and the President of the Court of Cassation, claiming that he had not been allowed to complete his defence statement before the first-instance court. On 19 November 2010, the complaints were referred to the second‑instance five-member Court of Appeal of Athens for examination, as indicated in document No. 11906 of the Prosecutor of the Court of Appeal, dated 16 February 2018.

6.4 Furthermore, the author submitted to the second-instance court petition No. 5986 of 15 April 2014 for the correction and completion of the minutes of the proceedings, in accordance with article 145 of the Code of Criminal Procedure. As the author claims, the above petition had not been examined by the date of the submission of the communication to the Human Rights Committee.

6.5 At the hearing of his case before the Court of Cassation, the author claimed that the procedure before the second-instance court was absolutely null, on the ground that the court had dismissed his claim for declaring the acts of the procedure before the first-instance court null and had repeated them, as his defence statement before the first-instance court had not been concluded. As a result, the author could not refute evidence that arose during the proceedings, an impact that shaped the whole procedure. The Court of Cassation dismissed the above ground as ill-founded, stating that its examination of the minutes of the proceedings before the second-instance court showed that neither the author nor his attorney had submitted a relevant claim and thus there was no obligation of the Court of Cassation to respond.

6.6 Moreover, the author claimed that the record of his defence statement in the minutes did not include the answers he had given to questions posed by the attorneys of P.P. (the civil claimant) and the defence lawyers, which were crucial for his defence, and that as a result the court had not assessed the whole body of evidence. The Court of Cassation, following an examination of the minutes of the proceedings before the second-instance court, dismissed the above ground as ill-founded. In particular, it held that the contested judgment indicated that the second-instance court had taken into account, among other things, the defence statement of the author and his co-defendants, including “briefly” recorded answers of the defendants to the questions submitted to them by the parties and their lawyers.

6.7 Therefore, there was no inability, as the author alleges, of the Court of Cassation to verify the proceedings from the minutes and thus exercise in a fair manner its responsibility to examine and decide on the cassation grounds presented by the author. As repeatedly noted in the relevant judgment, the Court of Cassation examined the minutes of the proceedings before the second-instance court in order to rule upon the cassation grounds and arguments submitted by the author. The Court of Cassation did not make any reference to the author raising questions as to the accuracy and completeness of the minutes of the proceedings before the second-instance court.

6.8 The legal and factual basis for the author’s claims is insufficient and the facts of the case do not reveal a violation of the author’s right, under article 14 (1) of the Covenant, to a fair and public hearing by a competent, independent and impartial tribunal established by law.

6.9 On the basis of the evidence of the case, the State party considers that the author was provided with adequate time and facilities for the preparation of his defence and was able to communicate with counsel of his own choosing during the hearing. The national courts gave the author every opportunity to prepare his defence, no restrictions were imposed by the courts, and the author had timely access to accurate and complete recordings of the evidence and testimonies presented in the trials. Therefore, there was no violation of article 14 (3) (b) of the Covenant.

Author’s comments on the State party’s observations on the merits

7.1 On 7 June 2023, the author submitted his comments on the State party’s observations, and reiterated that the State party has violated his rights under article 14 (1) and (3) (b) of the Covenant.

7.2 As stated in the author’s initial communication, the minutes of the proceedings before the penal courts are kept by the Registrar, who writes notes longhand and keeps the handwritten notes in a book. During the trial, the minutes, as recorded by the Registrar, are not accessible and cannot be verified for accuracy and completeness. Parties to the case must await the publishing of the judgment to read the evidence and testimony heard during the proceedings, a process that is vital for the preparation of their defence in appeal or cassation applications.

7.3 Although the Code of Criminal Procedure in force at that time contained a provision stipulating the use of a voice recording system, no such system was used during the proceedings for the author’s case in the first- and second-instance courts. The judges for both instances chose to have the Registrars record the entire proceedings in handwritten notes. The State party, in its observations, does not address this issue at all and fails to acknowledge that had a voice recording system been used for the public hearing proceedings, not only would the minutes have been correct and complete, they would have proven that the author’s rights to a fair trial and defence had indeed been violated.

7.4 As regards the author’s petition to the first-instance court following his conviction, the author sought to correct and complete the minutes recorded by the Registrar during the hearing. Two years passed before he was able to file his petition to identify inconsistencies and omissions in the minutes. By its decision No. 4305/2010, the first-instance court partially accepted the author’s petition with respect to some of his claims for corrections, which were based on notarized testimonies. However, the court refused to correct the first-instance court minutes for the remaining claims, arguing that several years had elapsed since the verdict and several months had elapsed since the minutes had been certified by the presiding judge of the court. In the author’s view, the State party does not address this delay, but merely states that the court partially accepted the application and that there is no available legal remedy in such cases, which supports the author’s claim that domestic remedies were exhausted in this regard. The delays constituted a violation of the author’s rights to have timely access to the minutes as recorded by the Registrar during his trial, to request their correction and to prepare his defence for the appeals trial.

7.5 Prior to the examination of the author’s case on appeal, the author also filed a petition to the Prosecutor of the Cassation Court, claiming that the first-instance court had not allowed him to complete his defence statement. Furthermore, the author has referred to his complaint submitted to the European Court of Human Rights.²⁰ At the time of the appeal proceedings, the second-instance court had at its disposal both the author’s initial petition for the correction of the minutes, and the judgment of the European Court of Human Rights. The conviction of the author was upheld following the examination of his appeal.²¹ The minutes of the second‑instance court, which were yet again recorded by the Registrar in the form of handwritten notes taken during the hearing and included in the final text of the judgment, as certified by the presiding judge of the Court, were yet again incomplete and incorrect. The author recalls that the minutes of the appeal proceedings suffered from two omissions,²² and that he submitted a petition for the correction of the minutes of the second-instance court.

7.6 The author’s petition for the correction of the minutes of the second-instance court was not examined prior to the hearing of the author’s case before the Court of Cassation, which through judgment No. 1342/2015 ultimately rejected his petition for cassation. The State party, in its observations, merely repeats the reasoning of the Supreme Court and fails to address the author’s complaints.

7.7 The Court of Cassation based its rejection of the author’s cassation appeal specifically on the argument that he had not requested the annulment of the first-instance judgment – a conclusion drawn from the Court’s examination of the incorrect and incomplete minutes. The Court had thus, in essence, been unable to verify the proceedings before the second-instance court and had failed to examine and decide on the author’s cassation claims in a fair manner.

7.8 The State party further claims that the Court of Cassation held that the second-instance court, in its judgment No. 2006/2012, had taken into account, among other things, the author’s defence statement and those of his co-defendants, including “briefly” recorded answers to questions addressed to them by the parties and their lawyers. However, the State party fails yet again to identify the object of the author’s complaint, namely that the Court of Cassation based its judgment on the incorrect and incomplete minutes of the second-instance court. In its judgment No. 1342/2015, the Court of Cassation explicitly stated that for any answers or statements to be recorded in the minutes, the defendant had to first submit a relevant request. The minutes, which contained an incomplete and inaccurate recording of the proceedings before the second-instance court, therefore did not allow the Court of Cassation to respond to the author’s cassation claims in a fair manner.

7.9 The State party accurately observes that the Court of Cassation did not make any reference to the author raising questions as to the accuracy and completeness of the minutes of the proceedings before the second-instance court. Indeed, the Court of Cassation did not refer at all to the author’s complaints regarding the inaccurate and incomplete recording of the proceedings before the second-instance court, even though those complaints were explicitly included in the petition and supplementary memoranda he submitted to the Court of Cassation. In fact, the Court of Cassation failed altogether to examine and address the author’s cassation claims. The author hence rightfully claims there has been a flagrant violation of his right to a fair trial and his right of defence.

7.10 Finally, the author submits that the State party omits altogether the judgment by the European Court of Human Rights, in which the Court had found that there had been a violation of the author’s right to the presumption of innocence. Both the second-instance and cassation courts failed to consider the reasoning by the European Court of Human Rights concerning the violation of the presumption of innocence by high-level officials, in particular by the Minister of Justice, and the Court’s comment that the Minister of Justice should have been careful not to say anything that might give the impression that he wished to influence the outcome of a case pending before a competent judicial authority. This provides sufficient legal and factual basis to find a violation of the author’s right to a fair and public hearing by a competent, independent and impartial tribunal, under article 14 (1) of the Covenant.

7.11 The author concludes that there has been a violation of his rights under article 14 (1) and (3) (b) of the Covenant, as he did not and could not have timely access to the minutes of either the first-instance or second-instance proceedings in order to raise his complaints promptly. Consequently, the State party’s courts based their decisions on minutes that were incorrect and incomplete.

State party’s further observations

8.1 On 31 July 2023, the State party submitted further observations, recalling its earlier arguments about the inadmissibility and non-substantiation of the author’s claims, supported by evidence.

8.2 The author has not successfully challenged any of the arguments or objections raised in the State party’s previous observations. The author repeats vague and unfounded allegations that the minutes of the proceedings before the second-instance court were incomplete and incorrect.

8.3 As stated in the State party’s observations on the merits, before the Court of Cassation, the author had claimed that the procedure before the second-instance court was absolutely null, as he had perceived the minutes of those proceedings as incomplete and incorrect. The Court of Cassation dismissed the above claims as ill-founded.

8.4 The author inaccurately alleges that the State party admitted that the second-instance court’s judgment “briefly” recorded the defence statements and answers to questions addressed to the defendants. The word “briefly” does not refer to the defence statements of the author and his co-defendants but to the answers of the defendants to the questions submitted to them by the parties and their attorneys.

8.5 The State party invites the Committee to give credence to the national courts’ judgments. It is not the Committee’s task to rule upon the validity, completion and accuracy of the above minutes 11 years after the second-instance court issued its judgment and 8 years after the Court of Cassation issued its judgment.

8.6 The European Court of Human Rights, in its judgment dated 24 May 2011, found a violation of article 6 (2) of the Convention as regards presumption of innocence, in respect of the proceedings pending before the Athens Court of Appeal (second-instance court), on account of statements made by the Deputy Minister of Finance and the Minister of Justice. Such a finding is not causally linked with the subject matter of the present case and the violations of the Covenant invoked.

8.7 The State party invites the Committee to reject the author’s communication as inadmissible and unfounded on the law and on the merits.

Issues and proceedings before the Committee

Consideration of admissibility

9.1 Before considering any claim contained in a communication, the Committee must decide, in accordance with rule 97 of its rules of procedure, whether the communication is admissible under the Optional Protocol.

9.2 As regards article 5 (2) (a) of the Optional Protocol, the Committee notes the author’s argument that on 25 November 2007, he submitted a complaint to the European Court of Human Rights, which found in its judgment dated 24 May 2011 a violation of the author’s rights under article 6 (2) of the European Convention on Human Rights. The Committee further notes that on 27 July 2016, the author submitted a second complaint to the European Court of Human Rights, which found the author’s application inadmissible on 11 May 2017. The Committee considers that since the same matter is not being examined under another procedure of international investigation or settlement, the requirements of article 5 (2) (a) of the Optional Protocol have been met.

9.3 The Committee notes the State party’s argument that the author had abused the right of submission, given that: (a) almost eight years had elapsed between the issuance, on 13 October 2010, of decision No. 4305/2010 on his petition for the correction and completion of the minutes of the proceedings before the first-instance court and the submission, on 7 June 2018, of the communication to the Committee; (b) more than eight years had elapsed since the submission of the author’s complaints to the Prosecutor and the President of the Court of Cassation, which were referred to the second-instance court on 19 November 2010 for examination; (c) almost six years had elapsed since the second-instance court had upheld the conviction, on 25 June 2012; and (d) more than four years had elapsed since the submission of the author’s petition (No. 5986 of 15 April 2014) for the correction and completion of the minutes of the proceedings before the second-instance court (see paras. 4.2–4.6 above). The Committee, however, observes that, as raised by the author, the Court of Cassation made public the minutes of the proceedings and the reasoning of its decision to uphold the author’s conviction on 6 April 2016, and that the author submitted his communication to the Committee within two years of obtaining access to the Supreme Court’s judgment, that is, within two years of having exhausted domestic remedies. Therefore, the two-year delay in submitting the communication does not amount to an abuse of the right of submission.²³ In the light of the above, the Committee considers that it is not precluded from considering the author’s claims by the requirements of article 3 of the Optional Protocol.

9.4 The State party also raised the objection that the author has not exhausted all available domestic remedies, because his petition (No. 5986 of 15 April 2014) for the correction and completion of the minutes of the second-instance court had not yet been examined at the time of submission of the communication to the Committee. In that context, the author held that the objection was inconsistent with the State party’s preceding argument that the author had submitted his communication several years after the exhaustion of domestic remedies, in which context the State party considered petition No. 5986 to have been exhausted. The author also submitted that the objection was unsubstantiated, because the exhaustion of available domestic remedies in fact had occurred with the publication of the irrevocable decision (No. 1342) of the Court of Cassation dated 6 April 2016, and that the first-instance court, in its decision No. 4305/2010, had partially accepted petition No. 13822 submitted by the author, and that the decision of the first-instance court was not subject to any further appeal. The Committee observes that the author submitted several petitions for the correction and completion of the minutes of both the first-instance and the second-instance courts and a complaint to the Prosecutor and the President of the Supreme Court, and that petition No. 5986, as an extraordinary remedy, had not yet been examined when the Court of Cassation announced its decision, on 21 December 2015. In the light of the above, Committee considers that the delay in examination of petition No. 5986 cannot be attributed to the author, and that the examination thereof was superseded by the irrevocable decision of the Court of Cassation of 21 December 2015, issued on 6 April 2016. Therefore, the Committee considers that the author has exhausted available domestic remedies, in accordance with the requirements of article 5 (2) (b) of the Optional Protocol.

9.5 The Committee also notes the State party’s objection that the Committee is not competent to substitute the findings by the domestic courts as regards evaluation of facts and evidence, unless the evaluation is manifestly arbitrary or amounts to a denial of justice. The State party requested that the author’s claims involving the re-evaluation of facts and evidence be declared inadmissible, under article 2 of the Optional Protocol. The Committee notes the State party’s argument that (a) the issue of completeness of the minutes of the penal courts’ proceedings, (b) the alleged inability of the author to have timely access to accurate and complete recording of the evidence and testimony presented in the minutes and (c) the alleged inability of the Court of Cassation to verify the proceedings from the minutes and to exercise in a fair manner its responsibility to examine and decide on the cassation arguments all constitute factual assessments. The Committee, however, observes the author’s claims that the lack of timely access to the precise minutes from the criminal proceedings deprived him of the right to defence and fair trial guarantees. The Committee further observes that the author’s claims have been considered by the competent national courts and that the minutes from the criminal proceedings concerned were partly rectified by the first-instance court. The Committee considers that the author’s claims regarding the contents of the minutes, as they concern the facts and evidence (what they convey or should have stated), are inadmissible under articles 2 and 3 of the Optional Protocol. However, the Committee considers the author’s claims in relation to his timely access to accurate and complete minutes from the proceedings, in the context of fair trial rights under article 14 (1) and (3) (b), as sufficiently substantiated. Accordingly, the Committee declares this part of the author’s claims admissible, and proceeds to the examination of those claims on the merits.

Consideration of the merits

10.1 The Committee has considered the case in the light of all the information submitted to it by the parties, in accordance with article 5 (1) of the Optional Protocol.

10.2 The Committee notes the author’s claims, among others, that the omission of the court to keep the minutes of the proceedings by voice recording, as prescribed by the law for felony cases, the outdated practice of the registrar keeping the minutes in longhand, and the late publication of the minutes of the proceedings by the first-instance and second-instance courts, without access to the minutes during the trial, have violated the author’s rights of defence and of a fair trial before an impartial and independent tribunal. The author further claims that the failure to have a timely and accurate record of the evidence and testimony presented in the trial was an omission that also deprived the Court of Cassation of a verifiable record on which to base the exercise of its responsibility to examine and decide on the cassation arguments.

10.3 The Committee observes that the minutes of the proceedings were published some 29 months after the first-instance judgment, and 21 months after the second-instance judgment. Following the author’s petition of November 2009 for correction, the minutes of the first‑instance court’s criminal trial were only partially rectified by that court regarding the author’s and witness’ statements, while the rest of the author’s requests for correction were rejected by the first-instance court with the reasoning that the petition for correction had been submitted a long time after the publication of the judgment (see para. 2.9 above). The Committee notes that domestic authorities accepted the submission of the requests of the author to have the trial minutes corrected, and they neither rebutted the substance of the claims nor commented on the practice of keeping handwritten notes by the registrar instead of using voice recordings.

10.4 The Committee recalls its jurisprudence that adequate resources provided to defendants for the preparation of their defence should include access to documents and other evidence. Such resources should include any material that the prosecution plans to present to the court against the defendant or that is exculpatory. Such material includes not only documents that prove the innocence of the accused, but also other evidence that may help the defence.²⁴ With regard to the availability of the trial minutes or transcript, the Committee recalls that under article 14 of the Covenant, the State party should provide the convicted person with access to the judgments and documents necessary to enjoy the effective exercise of the right to defence, including the full and verified transcripts or records of the judicial proceedings²⁵ and the right to appeal.²⁶ The Committee is, therefore, of the opinion that the State party violated its obligations under article 14 (3) (b) of the Covenant by failing to secure for the author the adequate time and facilities for the preparation of his defence, in particular by not ensuring him timely access to accurate and complete trial minutes of the courts of both instances, including in the context of his cassation appeal, which limited the author’s ability to defend himself against the charges he faced, since the arguments offered by him and witnesses before the trial courts could not be verified. Given the obstacles faced by the author in gaining access to complete and verified transcripts of the judicial proceedings in a timely manner, the Committee concludes that the State party has violated the author’s right to defence, pursuant to article 14 (3) (b) of the Covenant. In the light of this finding, the Committee will not consider the author’s claims under article 14 (1) separately.

11. The Committee, acting under article 5 (4) of the Optional Protocol, is of the view that the facts before it disclose a violation by the State party of the author’s rights under article 14 (3) (b) of the Covenant.

12. Pursuant to article 2 (3) (a) of the Covenant, the State party is under an obligation to provide the author with an effective remedy. This requires it to make full reparation to individuals whose Covenant rights have been violated. Accordingly, the State party is obligated to take appropriate steps to provide the author with adequate compensation for the violation of his rights. The State party is also under the obligation to take all steps necessary to prevent similar violations from occurring in the future, including by promoting the use by the judicial system of a more timely and accurate way to record minutes of criminal trials and ensuring timely access to them.

13. Bearing in mind that, by becoming a party to the Optional Protocol, the State party has recognized the competence of the Committee to determine whether there has been a violation of the Covenant and that, pursuant to article 2 of the Covenant, the State party has undertaken to ensure to all individuals within its territory and subject to its jurisdiction the rights recognized in the Covenant and to provide an effective remedy when it has been determined that a violation has occurred, the Committee wishes to receive from the State party, within 180 days, information about the measures taken to give effect to the present Views. The State party is also requested to publish the present Views and to have them widely disseminated in the official language of the State party.

Annex I

[Original: Spanish]

Individual opinion by Carlos Gómez Martínez, member of the Committee (dissenting)

1. In paragraph 10 (4) of its Views, the Committee concludes that the State party violated its obligations under article 14 (3) (b) of the Covenant by failing to secure for the author adequate time and facilities for the preparation of his defence, in particular by not ensuring him timely access to accurate and complete trial minutes of the courts of both instances.

2. Not every infringement of a procedural rule gives rise to a violation of the right of defence; for this to occur, it is necessary to prove that there has been a material infringement of the right of defence. In this regard, it should be recalled that the right recognized in article 14 (3) (b) of the Covenant is intended to prevent any infringement of the right of defence. I consider that such an infringement has not been shown to have occurred in the present case.

3. Although the minutes of the first-instance court were delivered late, the author had access to them before filing his appeal (see para. 2.6).

4. As to the alleged incompleteness of the minutes, the State party points out that, before the Court of Cassation, the author had already claimed that the minutes were incomplete because the minutes of the second-instance court did not include the defence statement containing his answers to the questions put by the civil claimant’s lawyers and defence counsel, and that these questions were crucial to his defence, with the result that the second‑instance court did not assess the whole body of evidence (see para. 6.6).

5. The State party goes on to affirm that the Court of Cassation, following an examination of the minutes of the proceedings before the second-instance court, dismissed the claim that they were incomplete, as the author of the communication had argued. As stated in paragraph 6.6 of the Views, the Court of Cassation had already addressed this issue and found that the second-instance court had taken into account, among other things, the defence statement of the author and his co-defendants, including “briefly” recorded answers of the defendants to the questions submitted to them by the parties and their lawyers.

6. Moreover, according to the State party’s observations, the Court of Cassation did not make reference to anything that might raise doubts about the accuracy and completeness of the minutes of the proceedings (see para. 6.7), and the Court of Cassation dismissed the author’s claim that the minutes were incomplete (see para. 8.3).

7. The Committee cannot disregard such categorical findings as those of the Court of Cassation of Greece and simply accept the author’s assertion that the minutes were incomplete. This assertion forms the basis of his claim and has not been proven, which deprives his complaint of any basis.

8. I therefore consider that the present complaint was not duly substantiated and that, consequently, it should have been considered inadmissible under article 2 of the first Optional Protocol to the International Covenant on Civil and Political Rights.

Annex II

[Original: English]

Individual opinion by Committee member José Manuel Santos Pais, (partially dissenting)

1. I concur with the finding of a violation of the author’s rights under article 14 (3) (b) of the Covenant. I regret, however, that the Committee decided not to consider the violation of the author’s rights also under article 14 (1).

2. The present communication concerns a professor of international relations at the Panteion University who, from 1990 to 1995, acted as its Rector. The author held other public offices (see para. 2.1 of the Views).

3. Following a criminal investigation into the financial management of the University, the author was found guilty of misrepresentation, fraud and misappropriation of public funds and sentenced to 14 years of imprisonment in June 2007.

4. He appealed the first-instance judgment and was granted a suspension of the sentence, pending the hearing of the case on appeal (see para. 2.3 of the Views).

5. In June 2012, the Court of Appeal upheld the judgment of the first-instance court. The author began serving his sentence on the same date. He was temporarily released from prison on 15 July 2013, for health reasons (see para. 2.5 of the Views).

6. In June 2012, the author appealed the judgment of the second-instance court to the Supreme Court, as a Court of Cassation. The Supreme Court issued its judgment in December 2015, upholding the judgment of the lower-level courts.

7. The author began to serve the remainder of his sentence in February 2016. He was released in April 2017, owing to his poor health. He is however barred from travelling outside Greece and may be incarcerated again, should his health improve (see para. 2.6 of the Views).

8. The minutes of the proceedings before the penal courts in Greece are written in longhand by the Registrar, who keeps the handwritten notes in a book. The notes are later typed and finally certified by the president of the court. The minutes and the reasoning of the court constitute the judgment. The minutes are not accessible during the trial and cannot be checked for accuracy by the defendant until several months, or even years, after the end of the trial.

9. In the author’s case, both the first-instance and second-instance courts kept the minutes by way of notes written by the Registrar in longhand. The minutes of the first‑instance court were published in November 2009, nearly 29 months after the announcement of the verdict.

10. Once the minutes were available, the author noted that statements by key witnesses and evidence offered by him had been misrepresented. He therefore submitted a petition for correction of the minutes (see para. 2.8 of the Views), which was accepted in relation to the statements by witnesses; however, the rest of the author’s claims were rejected owing to the time elapsed since the delivery of the judgment (see para. 2.9 of the Views).

11. The author also submitted a petition to the Prosecutor of the Supreme Court, claiming that the first-instance court had not allowed him to complete his defence statement. The complaint was referred to the Prosecutor of the Court of Appeal, who in turn referred the complaint to the second-instance court that was going to decide on the appeal. However, the second-instance court did not record this referral in the minutes, nor did it record the request by the author to annul the judgment of the first-instance court and remand the case for retrial (see para. 2.10 of the Views).

12. On 25 June 2012, the second-instance court rendered its verdict. The minutes, however, were not certified until 21 months later.

13. Upon examining the minutes, the author noted that, once again, they were incomplete, namely as they did not include his argument that he had not been allowed by the first-instance court to complete his defence, nor did they include his request for the court to annul the judgment of the first-instance court. The author therefore submitted a petition for the correction of the minutes, but the petition was not examined by the second-instance court (see para. 2.11 of the Views).

14. In his appeal before the Court of Cassation, the author observed that the failure by the second-instance court to examine his claim that the first-instance court had not allowed him to complete his defence amounted to a violation of his right to defence (see para. 2.12 of the Views).

15. The author had to wait 29 and 21 months, respectively, for the first-instance and second-instance courts to certify and publish the minutes from their respective proceedings. Such delays significantly affected his rights of defence, in terms of the incomplete minutes of the penal court proceedings and the inability for him to have timely access to accurate and complete recordings of the evidence and testimony presented at both trials (see para. 3.1 of the Views).

16. Such delays and the lack of a voice recording system also affected the ability of the Court of Cassation to decide the case (see para. 5.3 of the Views). In fact, when the decision of the Court of Cassation was issued in December 2015, the court of appeal had not – and still has not – addressed the author’s petition for the correction of the minutes of the proceedings before the second-instance court, a situation that, naturally, had an impact on the decision of the Court of Cassation.

17. I would therefore have concluded for a violation of the author’s right to a fair trial under article 14 (1) of the Covenant.

18. Moreover, the author should be entitled to a retrial by the Court of Cassation once the second-instance court addresses his petition for the correction of the minutes of the proceedings before the latter court.

 

---

---

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΑΠΟΦΑΣΗΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

 

CCPR/C/141/D/3582/2019

Διανομή: Γενική

26 Αυγούστου 2024

Μόνο αγγλικά

Αρχική μη επεξεργασμένη έκδοση

Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων

Υιοθετηθείσες Κρίσεις από την Επιτροπή σύμφωνα με το άρθρο 5(4) του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου, σχετικά με την προσφυγή υπ. αριθ. 3582/2019*^,**^,***

Η προσφυγή υποβλήθηκε από: Δ. Κ. (εκπρόσωπος: Γιάννης Ν. Κτιστάκις 1)

Φερόμενο θύμα: Ο προσφεύγων
Συμβαλλόμενο κράτος: Ελλάδα
Ημερομηνία υποβολής: 2 Ιουνίου 2018 (αρχική υποβολή)
Παραπομπές εγγράφων: Απόφαση που ελήφθη σύμφωνα με το άρ. 92 του εσωτερικού κανονισμού της Επιτροπής, η οποία διαβιβάστηκε στο συμβαλλόμενο Κράτος στις 5 Απριλίου 2019 (δεν εκδόθηκε υπό μορφή εγγράφου)
Ημ/νία υιοθέτησης των Κρίσεων: 19 Ιουλίου 2024
Αντικείμενο: Δικαίωμα σε δίκαιη δίκη
Διαδικαστικά θέματα: Παραδεκτό – κατάχρηση προσφυγής – τεκμηρίωση των ισχυρισμών – μη εξάντληση των εσωτερικών ένδικων μέσων
Ουσιαστικά ζητήματα: Δικαίωμα σε δίκαιη δίκη. Δικαίωμα υπεράσπισης
Άρθρο του Συμφώνου: 14 (1) και (3) (β)
Άρθρα του Προαιρ. Πρωτοκόλλου: 2, 3 και 5 (2)

1.1 Καταθέτης της, με ημερομηνία 2 Ιουνίου 2018, προσφυγής είναι ο Δ.Κ.,² Έλληνας υπήκοος γεννηθείς στις 3 Οκτωβρίου 1946 στη Θεσσαλονίκη. Ο προσφεύγων προβάλλει παραβίαση από το συμβαλλόμενο Kράτος των δικαιωμάτων του σύμφωνα με τα άρθρα 14 (1) και (3) (β) του Συμφώνου. Το Προαιρετικό Πρωτόκολλο τέθηκε σε ισχύ για το συμβαλλόμενο Κράτος στις 5 Αυγούστου 1997. Ο προσφεύγων εκπροσωπείται από δικηγόρο.

1.2 Στις 5 Απριλίου 2019, καταχωρίστηκε η προσφυγή. Στις 5 Ιουνίου 2019, το συμβαλλόμενο Κράτος υπέβαλε αίτηση για να εξεταστεί το παραδεκτό της προσφυγή χωριστά από το βάσιμο. Στις 24 Μαρτίου 2020, η Επιτροπή, ενεργώντας μέσω των Ειδικών Εισηγητών

* Εγκρίθηκε από την Επιτροπή κατά την 141η σύνοδό της (1-23 Ιουλίου 2024).

** Στην εξέταση της αίτησης συμμετείχαν τα ακόλουθα μέλη της Επιτροπής: Τania Μaria Abdo Rocholl, Wafaa Ashraf Moharram Bassim, Rodrigo Α. Carazo, Yvonne Donders, Mahjoub El Haiba, Carlos Gómez Martínez, Laurence R. Helfer, Marcia V.J. Kran, Bacre Waly Ndiaye, Hernán Quezada Cabrera, José Manuel Santos Pais, Soh Changrok, Tijana Šurlan, Kobauyah Tchamdja Kpatcha, Teraya Koji, Hélène Tigroudja και Imeru Tamerat Yigezu.

*** Οι επιμέρους γνωμοδοτήσεις των μελών της Επιτροπής Carlos Gómez Martínez (μειοψηφ)

και José Manuel SantosPais (εν μέρει μειοψηφ) επισυνάπτονται στις παρούσες απόψεις.

της για νέες προσφυγές³ και προσωρινά μέτρα, αποφάσισε να εξετάσει το παραδεκτό της ανακοίνωσης από κοινού με το βάσιμο αυτής.

Τα γεγονότα όπως αναφέρθηκαν από τον αιτούντα

2.1 Από το 1985, ο προσφεύγων ήταν καθηγητής διεθνών σχέσεων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. Από το 1990 έως το 1995 διετέλεσε Πρύτανης του Πανεπιστημίου. Διορίστηκε Υπηρεσιακός Υπουργός Τύπου κατά τη διάρκεια της προεκλογικής περιόδου ενός μηνός που οδήγησε στις βουλευτικές εκλογές του 1996. Τον Μάρτιο του 1997 διορίστηκε Επικεφαλής της Μόνιμης Αντιπροσωπείας της Ελλάδας στο Συμβούλιο της Ευρώπης. Όταν ολοκλήρωσε τον τελευταίο διορισμό του το 1999, επέστρεψε στον ακαδημαϊκό χώρο.

2.2 Τον Σεπτέμβριο του 1998, το Πρυτανικό Συμβούλιο του Παντείου Πανεπιστημίου ξεκίνησε έρευνα σχετικά με την οικονομική διαχείριση του Πανεπιστημίου. Η έκθεση που προέκυψε, την οποία συνέταξε λογιστής, υποβλήθηκε στον Εισαγγελέα Εφετών του Πρωτοδικείου Αθηνών από το Πρυτανικό Συμβούλιο. Κινήθηκαν ποινικές διαδικασίες εναντίον 47 ατόμων, συμπεριλαμβανομένου του προσφεύγοντος. Ο προσφεύγων κατηγορήθηκε ότι διέπραξε τέσσερα κακουργήματα σύμφωνα με τον Ποινικό Κώδικα του συμβαλλόμενου κράτους: α) συνέργεια σε πλαστογραφία. β) απάτη· γ) ψευδείς βεβαιώσεις και δ) υπεξαίρεση δημοσίου χρήματος.3 Ο εισαγγελέας παρέπεμψε 18 κατηγορούμενους, συμπεριλαμβανομένου του προσφεύγοντος, να δικαστούν χωρίς να μεσολαβήσει εξέταση των αποδεικτικών στοιχείων και των αρχικών καταθέσεων και των 47 κατηγορουμένων και μαρτύρων. Ο προσφεύγων σημειώνει ότι η άμεση παραπομπή σε δίκη έχει έκτοτε καταργηθεί και, σε όλες τις κακουργηματικές υποθέσεις, τρεις δικαστές θα συνεδριάσουν σε συμβούλιο και θα αποφασίσουν εάν θα παραπέμψουν σε δίκη ή θα απαλλάξουν τον κατηγορούμενο.

2.3 Η υπόθεση εκδικάστηκε πρωτοδίκως από τριμελές τμήμα του Εφετείου Αθηνών. Στις 6 Ιουνίου 2007, το Δικαστήριο έκρινε ένοχους 10 από τους κατηγορούμενους και αθώωσε επτά κατηγορούμενους. ⁴ Ο προσφεύγων κρίθηκε ένοχος για ψευδή βεβαίωση, απάτη και υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος και καταδικάστηκε σε 14 χρόνια φυλάκισης. Άσκησε έφεση κατά της απόφασης υπ’ αριθ. 2444/07 της 6ης Ιουνίου 2007 και του χορηγήθηκε αναστολή της ποινής,⁵ εν αναμονή της εκδίκασης της υπόθεσης κατ’ έφεσιν.

2.4 Στις 25 Νοεμβρίου 2007, ο προσφεύγων υπέβαλε προσφυγή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, υποστηρίζοντας ότι το δικαίωμά του στο τεκμήριο αθωότητας είχε παραβιαστεί από τις δηλώσεις του πρωθυπουργού και μελών του υπουργικού συμβουλίου, οι οποίοι, ενώ η υπόθεσή του εκκρεμούσε σε δεύτερο βαθμό, προέβησαν σε σειρά ενοχοποιητικών δηλώσεων εναντίον του.⁶ Στις 24 Μαΐου 2011, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο διαπίστωσε ότι είχαν παραβιαστεί τα δικαιώματα του προσφεύγοντος σύμφωνα με το άρθρο 6 (2) της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων.

2.5 Στις 25 Ιουνίου 2012, πενταμελές τμήμα του Εφετείου Αθηνών επικύρωσε την απόφαση του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου. Ο προσφεύγων άρχισε να εκτίει την ποινή του την ίδια ημερομηνία. Αποφυλακίστηκε προσωρινά στις 15 Ιουλίου 2013, για λόγους υγείας.

2.6 Στις 27 Ιουνίου 2012, ο προσφεύγων άσκησε αναίρεση κατά της απόφασης του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου ενώπιον του Ανωτάτου Δικαστηρίου (Άρειος Πάγος), υπό την ιδιότητά του ως Ακυρωτικού Δικαστηρίου. Υπέβαλε συμπληρωματικούς λόγους στις 16 Απριλίου 2014, μετά τη δημοσίευση των πρακτικών και της απόφασης του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου. Το Ακυρωτικό Δικαστήριο εξέδωσε την απόφασή του στις 21 Δεκεμβρίου 2015, επικυρώνοντας την απόφαση των κατώτερων δικαστηρίων. Έχοντας εξαντλήσει όλα τα εσωτερικά ένδικα μέσα, ο προσφεύγων άρχισε να εκτίει το υπόλοιπο της ποινής του στις 5 Φεβρουαρίου 2016. Αφέθηκε ελεύθερος στις 12 Απριλίου 2017, λόγω της κακής υγείας του. Του απαγορεύεται να ταξιδέψει εκτός Ελλάδας και μπορεί να φυλακιστεί ξανά για να εκτίσει το υπόλοιπο της ποινής του, εάν βελτιωθεί η υγεία του.

2.7 Στις 27 Ιουλίου 2016, ο προσφεύγων υπέβαλε δεύτερη προσφυγή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων,⁷ το οποίο έκρινε απαράδεκτη την προσφυγή του προσφεύγοντος στις 11 Μαΐου 2017.⁸

2.8 Ο προσφεύγων σημειώνει ότι τα πρακτικά της διαδικασίας ενώπιον των ποινικών δικαστηρίων στην Ελλάδα τηρούνται από τον Γραμματέα, ο οποίος κρατά σημειώσεις με το χέρι σε χειρόγραφο βιβλίο. Οι σημειώσεις δακτυλογραφούνται αργότερα και τελικά πιστοποιούνται από τον πρόεδρο του δικαστηρίου αρκετούς μήνες αργότερα. Τα πρακτικά και το σκεπτικό του δικαστηρίου συναποτελούν την απόφαση. Τα πρακτικά δεν είναι προσβάσιμα κατά τη διάρκεια της δίκης και δεν μπορούν να ελεγχθούν ως προς την ακρίβειά τους από τον κατηγορούμενο πριν από αρκετούς μήνες, ή ακόμη και χρόνια, μετά το τέλος της δίκης. Η χρήση της ηχογράφησης φωνής κατά τη διάρκεια των δικών είναι επιλεκτική και δεν χρησιμοποιείται σε όλες τις περιπτώσεις. Στην περίπτωση του προσφεύγοντος, τόσο το πρωτοβάθμιο όσο και το δευτεροβάθμιο δικαστήριο τηρούσαν τα πρακτικά με μακροσκελείς, χειρόγραφες σημειώσεις του γραμματέα. Τα πρακτικά του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου δημοσιεύθηκαν τον Νοέμβριο του 2009, σχεδόν 29 μήνες μετά την ανακοίνωση της ετυμηγορίας. Μόλις τα πρακτικά έγιναν διαθέσιμα, ο προσφεύγων παρατήρησε ότι οι καταθέσεις βασικών μαρτύρων και τα αποδεικτικά στοιχεία που προσκόμισε προς υπεράσπισή του είχαν παραποιηθεί. Ο προσφεύγων υπέβαλε αίτηση διόρθωσης των πρακτικών, σύμφωνα με το άρθρο 145 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Υπέβαλε επίσης δηλώσεις μαρτύρων ενώπιον συμβολαιογράφου που επιβεβαίωσαν τα λάθη στην καταγραφή. Τα λάθη στην καταγραφή περιλάμβαναν: διαστρέβλωση της δήλωσης του προσφεύγοντος σχετικά με την οικονομική διαχείριση από το Πρυτανικό Συμβούλιο, κενά στη καταγραφή της απολογίας του προσφεύγοντος και παραλείψεις κρίσιμων σημείων στην κατάθεση μάρτυρα, ο οποίος επιβεβαίωσε ότι η διαδικασία λήψης αποφάσεων για τον προϋπολογισμό και τις οικονομικές πληρωμές παρέμεινε η ίδια στο Πανεπιστήμιο τα τελευταία 20 χρόνια.

2.9 Η αίτηση του προσφεύγοντος για διόρθωση των πρακτικών έγινε δεκτή σε σχέση με τις καταθέσεις των μαρτύρων· ωστόσο, τα υπόλοιπα αιτήματά του σχετικά με τη διόρθωση των πρακτικών απορρίφθηκαν λόγω του χρόνου που παρήλθε από την έκδοση της απόφασης.⁹ Ο προσφεύγων σημειώνει ότι η καθυστέρηση αυτή δεν οφειλόταν στον ίδιο, αλλά στο δικαστήριο.

2.10 Εκτός από την αναφορά του για διόρθωση των σφαλμάτων στα πρακτικά, ο προσφεύγων υπέβαλε επίσης αναφορά ενώπιον του Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου, υποστηρίζοντας ότι το πρωτοβάθμιο δικαστήριο δεν του επέτρεψε να ολοκληρώσει την απολογία του. ¹⁰ Ο Εισαγγελέας παρέπεμψε την καταγγελία στον Εισαγγελέα Εφετών Αθηνών, ο οποίος με τη σειρά του παρέπεμψε την καταγγελία στο δευτεροβάθμιο δικαστήριο που επρόκειτο να αποφανθεί επί της έφεσής του, προς εξέταση και ενέργεια. Ο προσφεύγων υποστηρίζει ότι η αναφορά του επιβεβαιώνει τον ισχυρισμό του ότι ζήτησε ενεργά την ακύρωση της απόφασης του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου, αλλά παρά το γεγονός αυτό, το δευτεροβάθμιο δικαστήριο δεν κατέγραψε την παραπομπή από τον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου στα πρακτικά ούτε το αίτημα του προσφεύγοντος να ακυρώσει την απόφαση του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου και να παραπέμψει την υπόθεση σε επανεκδίκαση.

2.11 Στις 25 Ιουνίου 2012, το δευτεροβάθμιο δικαστήριο εξέδωσε την ετυμηγορία του. Τα πρακτικά επικυρώθηκαν 21 μήνες αργότερα, διάστημα κατά το οποίο οι κατηγορούμενοι, οι οποίοι εξέτιαν τις ποινές τους, αποκλείστηκαν από την εκδίκαση των υποθέσεών τους από το Ακυρωτικό Δικαστήριο. Εξετάζοντας τα πρακτικά, ο προσφεύγων σημείωσε ότι τα πρακτικά ήταν και πάλι ελλιπή, καθώς δεν περιελάμβαναν: α) το επιχείρημά του ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου ότι δεν του επετράπη από το πρωτοβάθμιο δικαστήριο να ολοκληρώσει την απολογία του και το αίτημά του να ακυρώσει το δικαστήριο την απόφαση του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου και β) το αίτημά του να λάβει υπόψη το δικαστήριο τη διαπίστωση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων ότι παραβιάστηκε το δικαίωμά του να τεκμαίρεται αθώος. Ο προσφεύγων υπέβαλε αίτηση για τη διόρθωση των πρακτικών. Η αίτηση δεν έχει ακόμη εξεταστεί από το δευτεροβάθμιο δικαστήριο.

2.12 Στην έφεσή του ενώπιον του Ακυρωτικού Δικαστηρίου, με ημερομηνία 27 Ιουνίου 2012, ο προσφεύγων ισχυρίστηκε ότι η παράλειψη του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου να εξετάσει τον ισχυρισμό του ότι το πρωτοβάθμιο δικαστήριο δεν του επέτρεψε να ολοκληρώσει την υπεράσπισή του συνιστούσε παραβίαση του δικαιώματος υπεράσπισής του. Στην απόφασή του, το Ακυρωτικό Δικαστήριο παρέπεμψε στα πρακτικά της δευτεροβάθμιας δίκης και σημείωσε ότι δεν προκύπτει ότι ο προσφεύγων είχε προβάλει σχετικό ισχυρισμό και, ότι, κατά συνέπεια, δεν υπήρχε υποχρέωση του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου «να απαντήσει». Ως εκ τούτου, απέρριψε την αναίρεση του προσφεύγοντος.

Καταγγελία

3.1 Ο προσφεύγων ισχυρίζεται την παραβίαση του δικαιώματός του σε δίκαιη δίκη σύμφωνα με το άρθρο 14 (1) και (3) (β) του Συμφώνου λόγω των ελλιπών πρακτικών της ποινικής διαδικασίας και της αδυναμίας του κατηγορουμένου να έχει έγκαιρη πρόσβαση σε ακριβείς και πλήρεις καταγραφές των αποδεικτικών στοιχείων και των μαρτυρικών καταθέσεων που παρουσιάστηκαν στη δίκη. Ο προσφεύγων έπρεπε να περιμένει 29 και 21 μήνες μέχρι τα πρωτοβάθμια και δευτεροβάθμια δικαστήρια να πιστοποιήσουν και να δημοσιεύσουν τα πρακτικά των αντίστοιχων διαδικασιών τους.

3.2 Ισχυρίζεται ότι το πρωτοβάθμιο δικαστήριο παραβίασε επίσης τα δικαιώματά του επειδή δεν του επέτρεψε να ολοκληρώσει την απολογία του του και «να απαντήσει σε τυχόν ερωτήσεις του εισαγγελέα και των δικαστών».¹⁰

3.3 Ο προσφεύγων ισχυρίζεται περαιτέρω ότι το δευτεροβάθμιο δικαστήριο δεν κατέγραψε στα πρακτικά των συνεδριάσεών του: α) το επιχείρημα του προσφεύγοντος ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου ότι δεν του επετράπη από το πρωτοβάθμιο δικαστήριο να ολοκληρώσει την υπεράσπισή του· β) το αίτημα του να εξαφανίσει το δικαστήριο την απόφαση του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου, να παραπέμψει την υπόθεση σε νέα δίκη και να εξετάσει στο πλαίσιο αυτό τη διαπίστωση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου ότι παραβιάστηκε το δικαίωμα του να τεκμαίρεται αθώος· και γ) το γεγονός της παραπομπής της αναφοράς του προσφεύγοντος – σχετικά με παραβίαση από το πρωτοβάθμιο δικαστήριο των δικαιωμάτων δίκαιης δίκης του, από τον Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου στο δευτεροβάθμιο δικαστήριο.

3.4 Τέλος, ο προσφεύγων υποστηρίζει ότι δεν μπορούσε να υπερασπιστεί τον εαυτό του έναντι των κατηγοριών που αντιμετώπιζε, δεδομένου ότι τα επιχειρήματα που προέβαλε ο ίδιος ή οι μάρτυρες ενώπιον των δικαστηρίων είτε παραποιήθηκαν είτε παραλείφθηκαν στα πρακτικά, γεγονός που εμπόδισε το Ακυρωτικό Δικαστήριο να εξετάσει τους ισχυρισμούς και τα επιχειρήματά του. Στο πλαίσιο αυτό, ο προσφεύγων προσθέτει ότι δεν μπορούσε να αποδείξει ότι το δευτεροβάθμιο δικαστήριο παρέλειψε να εξετάσει τον ισχυρισμό περί προσβολής των δικαιωμάτων του σε δίκαιη δίκη και του δικαιώματος άμυνας, λόγω της ελλιπούς καταγραφής των ισχυρισμών του στα πρακτικά. Ειδικότερα, ο προσφεύγων ισχυρίζεται ότι το Ακυρωτικό Δικαστήριο δεν ήταν σε θέση να επαληθεύσει τη διαδικασία από τα πρακτικά του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου και, ως εκ τούτου, να εξετάσει με δίκαιο τρόπο τους προβαλλόμενους λόγους του.

Παρατηρήσεις του συμβαλλόμενου κράτους επί του παραδεκτού

4.1 Στις 5 Ιουνίου 2019, το συμβαλλόμενο Κράτος υπέβαλε τις παρατηρήσεις του, υποστηρίζοντας ότι η αίτηση είναι απαράδεκτη λόγω κατάχρησης του δικαιώματος προσφυγής, λόγω έλλειψης επαρκούς τεκμηρίωσης, και λόγω μη εξάντλησης των εσωτερικών ένδικων μέσων.

4.2 Ο προσφεύγων υπέβαλε την υπ’ αριθμόν 13822 αίτηση της 20ης Νοεμβρίου 2009 για διόρθωση και συμπλήρωση των πρακτικών της διαδικασίας ενώπιον του Τριμελούς Πρωτοδικείου Αθηνών, σύμφωνα με το άρθρο 145 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Στην απόφασή του υπ. αρ. 4305/2010 της 13ης Οκτωβρίου 2010, το δικαστήριο έκανε εν μέρει δεκτή την αίτηση του προσφεύγοντος. Η απόφαση αυτή δεν υπόκειται σε κανένα ένδικο μέσο. Συναφώς, το συμβαλλόμενο Κράτος υποστηρίζει ότι έχουν παρέλθει σχεδόν οκτώ έτη μεταξύ της έκδοσης της εγχώριας απόφασης και της προσφυγής της προσφυγής στην Επιτροπή στις 7 Ιουνίου 2018. Η προσφυγή θα πρέπει να κηρυχθεί απαράδεκτη όσον αφορά τις καταγγελίες που βασίζονται στα εικαζόμενα ελλιπή πρακτικά της διαδικασίας ενώπιον του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου, καθώς η καθυστέρηση αυτή συνιστά κατάχρηση του δικαιώματος προσφυγής, σύμφωνα με το άρθρο 3 του προαιρετικού πρωτοκόλλου.

4.3 Το συμβαλλόμενο Κράτος υποστηρίζει επίσης ότι έχουν παρέλθει περισσότερα από οκτώ χρόνια από την υποβολή των καταγγελιών του προσφεύγοντος ενώπιον του Εισαγγελέα και του Προέδρου του Ανωτάτου Δικαστηρίου – Άρειος Πάγος (Ακυρωτικό Δικαστήριο), υποστηρίζοντας ότι δεν του επετράπη να ολοκληρώσει την υπεράσπισή του ενώπιον του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου. Οι καταγγελίες αυτές παραπέμφθηκαν προς εξέταση ενώπιον του Δευτεροβάθμιου Πενταμελούς Εφετείου Αθηνών, στις 19 Νοεμβρίου 2010.¹¹

4.4 Έχουν παρέλθει σχεδόν έξι έτη από την οριστική καταδίκη του προσφεύγοντος από το δευτεροβάθμιο πενταμελές Εφετείο Αθηνών στις 25 Ιουνίου 2012, μέχρι την υποβολή της παρούσας προσφυγής.

4.5 Επιπλέον, έχουν παρέλθει περισσότερα από τέσσερα έτη από την υποβολή της υπ’ αριθμόν 5986 αίτησης του προσφεύγοντος της 15ης Απριλίου 2014 για διόρθωση και συμπλήρωση των πρακτικών της διαδικασίας ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου, σύμφωνα με το άρθρο 145 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας.

4.6 Υπό αυτές τις συνθήκες, το συμβαλλόμενο Κράτος θεωρεί ότι οι παραπάνω καθυστερήσεις συνιστούν κατάχρηση του δικαιώματος προσφυγής σύμφωνα με το άρθρο 3 του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου, όσον αφορά βασικές αξιώσεις του προσφεύγοντος.

4.7 Επιπλέον, το συμβαλλόμενο Κράτος υποστηρίζει ότι η Επιτροπή δεν είναι αρμόδια να υποκαταστήσει τα πορίσματα των εθνικών δικαστηρίων όσον αφορά την αξιολόγηση των γεγονότων και των αποδεικτικών στοιχείων σε μια υπόθεση, εκτός εάν η αξιολόγηση είναι προδήλως αυθαίρετη ή ισοδυναμεί με αρνησιδικία. Το ζήτημα αν τα πρακτικά των ποινικών δικαστηρίων ήταν ελλιπή αποτελεί ζήτημα εκτιμήσεως των πραγματικών περιστατικών.

4.8 Η προβαλλόμενη αδυναμία του προσφεύγοντος να έχει έγκαιρη πρόσβαση σε ακριβή και πλήρη καταγραφή των αποδεικτικών στοιχείων και των μαρτυρικών καταθέσεων που παρουσιάζονται στα πρακτικά της δικαστικής διαδικασίας αποτελεί επίσης ζήτημα εκτίμησης των πραγματικών περιστατικών. Το ίδιο ισχύει και για την προβαλλόμενη αδυναμία του Ακυρωτικού Δικαστηρίου να επαληθεύσει τη διαδικασία από τα πρακτικά και να ασκήσει με δίκαιο τρόπο την αρμοδιότητά του να εξετάσει και να αποφασίσει σχετικά με τους λόγους αναίρεσης που προέβαλε ο προσφεύγων. Όλοι οι ανωτέρω ισχυρισμοί απορρίφθηκαν από τα αρμόδια εθνικά δικαστήρια με πλήρως αιτιολογημένες αποφάσεις. Ως εκ τούτου, οι ισχυρισμοί του προσφεύγοντος που αφορούν την επαναξιολόγηση γεγονότων και αποδεικτικών στοιχείων θα πρέπει να κηρυχθούν απαράδεκτοι, σύμφωνα με το άρθρο 2 του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου.

4.9 Επιπλέον, το συμβαλλόμενο Κράτος αμφισβητεί ότι έχουν εξαντληθεί τα εσωτερικά ένδικα μέσα. Όπως παραδέχεται ο προσφεύγων, η υπ’ αριθμόν 5986 αίτησή του της 15ης Απριλίου 2014 για διόρθωση και συμπλήρωση των πρακτικών της διαδικασίας ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου δεν είχε εξεταστεί μέχρι την ημερομηνία προσφυγής της παρούσας προσφυγής. Αντί να προσπαθήσει να ανακαλύψει τον λόγο αυτής της καθυστέρησης και να ενημερωθεί κατάλληλα για αυτήν, ο προσφεύγων επέλεξε να υποβάλει την παρούσα προσφυγή. Ως εκ τούτου, το συμβαλλόμενο Κράτος θεωρεί ότι ο προσφεύγων δεν επέδειξε τη δέουσα επιμέλεια κατά την αναζήτηση των διαθέσιμων ένδικων μέσων.¹² Καλεί την Eπιτροπή να κρίνει ότι η αίτηση είναι απαράδεκτη και λόγω μη εξάντλησης των εσωτερικών ένδικων μέσων, σύμφωνα με το άρθρο 5 (2) στοιχείο β του προαιρετικού πρωτοκόλλου.

Σχόλια του προσφεύγοντος επί των παρατηρήσεων του συμβαλλόμενου Κράτους επί του παραδεκτού

5.1 Στις 2 Αυγούστου 2019, ο προσφεύγων υπέβαλε τα σχόλια του επί των παρατηρήσεων του συμβαλλόμενου Κράτους.

5.2 Πρώτον, ο προσφεύγων αντικρούει τους ισχυρισμούς του συμβαλλόμενου Κράτους για κατάχρηση του δικαιώματος προσφυγής. Υποστηρίζει ότι δεν υπήρξε καθυστέρηση αρκετών ετών από την εξάντληση των εσωτερικών ενδίκων μέσων.

5.3 Υποστηρίζει ότι όλες οι αναφορές,¹³ καταγγελίες¹⁴ και αποφάσεις¹⁵ στην υπόθεσή του αποτελούν πράγματι ορόσημα της μακράς διαδικασίας ενώπιον του δευτεροβάθμιου Πενταμελούς Εφετείου Αθηνών και της καθυστερημένης δημοσίευσης των πρακτικών της δικαστικής διαδικασίας, τα οποία στηρίζουν την κύρια καταγγελία του προσφεύγοντος. Ισχυρίστηκε παραβίαση των δικαιωμάτων υπεράσπισής του λόγω παράλειψης του δικαστηρίου να τηρήσει τα πρακτικά της διαδικασίας με ηχογράφηση, όπως προβλέπει ο νόμος για κακουργηματικές υποθέσεις. Η παράλειψη αυτή του στέρησε το δικαίωμα να έχει έγκαιρη και ακριβή καταγραφή των αποδεικτικών στοιχείων και των μαρτυρικών καταθέσεων που παρουσιάστηκαν στη δίκη και στέρησε από το Ακυρωτικό Δικαστήριο επαληθεύσιμο πρακτικό βάσει του οποίου θα ασκούσε την αρμοδιότητά του να εξετάσει και να αποφασίσει σχετικά με τους λόγους αναίρεσης.

5.4 Ισχυρίζεται επίσης ότι το δευτεροβάθμιο δικαστήριο δεν σημείωσε στα πρακτικά, και στο σκεπτικό της απόφασής του της 25ης Ιουνίου 2012, τη γραπτή καταγγελία του προς τον Εισαγγελέα και τον Πρόεδρο του Αρείου Πάγου (Ακυρωτικό Δικαστήριο) ότι στερήθηκε το δικαίωμα να ολοκληρώσει την υπεράσπισή του κατά τη διάρκεια της πρωτοβάθμιας δίκης, παράλειψη που είχε επαληθευτεί στα πρακτικά του δικαστηρίου. Η καταγγελία αυτή διαβιβάστηκε στο δευτεροβάθμιο δικαστήριο από τον Εισαγγελέα του Ακυρωτικού Δικαστηρίου στις 19 Νοεμβρίου 2010 για εξέταση. Το δευτεροβάθμιο δικαστήριο δεν σημείωσε ούτε στα πρακτικά ότι ο ίδιος ο προσφεύγων παρουσίασε το επιχείρημα αυτό ενώπιον του δικαστηρίου αυτού και ζήτησε από το δικαστήριο να ακυρώσει την πρωτόδικη απόφαση λόγω παραβίασης του δικαιώματος υπεράσπισης του προσφεύγοντος ενώπιόν του, ένσταση η οποία παραλείφθηκε να καταγραφεί στα πρακτικά του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου.

5.5 Ο προσφεύγων κατέφυγε σε έκτακτα ένδικα μέσα για να υποβάλει αίτηση διόρθωσης και συμπλήρωσης των πρακτικών, αλλά χωρίς αποτέλεσμα, δεδομένου ότι η αίτηση αυτή δεν εξετάστηκε ποτέ από το δευτεροβάθμιο δικαστήριο. Η σημασία αυτών των παραλείψεων είναι ότι το Ακυρωτικό Δικαστήριο απέρριψε τον πρώτο ακυρωτικό λόγο του προσφεύγοντος, δηλαδή ότι τα δικαιώματα υπεράσπισής του είχαν παραβιαστεί κατάφωρα από το πρωτοβάθμιο δικαστήριο που δεν του επέτρεψε να ολοκληρώσει την απολογία του, και ότι το δευτεροβάθμιο δικαστήριο, το οποίο θα έπρεπε να εξετάσει την καταγγελία του στον Εισαγγελέα του Ακυρωτικού Δικαστηρίου και τους ισχυρισμούς του ίδιου του προσφεύγοντος ενώπιον αυτού του δικαστηρίου, δεν κατέγραψε καν αυτές τις καταγγελίες και αξιώσεις στα πρακτικά, δηλώνοντας ότι ο προσφεύγων δεν είχε υποβάλει τον επίμαχο ισχυρισμό στο δευτεροβάθμιο δικαστήριο.¹⁶ Ο προσφεύγων υπογραμμίζει ότι οι ανωτέρω διαδικασίες αποτελούν έκτακτα ένδικα μέσα και, μολονότι έχουν εξαντληθεί, δεν αντιπροσωπεύουν επισήμως τα συνήθη ένδικα μέσα που θα ήταν διαθέσιμα.

5.6 Πράγματι, η εξάντληση των εσωτερικών ένδικων μέσων συνέβη στις 6 Απριλίου 2016, όταν το Ακυρωτικό Δικαστήριο δημοσιοποίησε τα πρακτικά της διαδικασίας και το σκεπτικό της απόφασής του να επικυρώσει την καταδίκη του προσφεύγοντος από το δευτεροβάθμιο δικαστήριο. Δεδομένου ότι η ανακοίνωση υποβλήθηκε μόλις δύο έτη μετά την εξάντληση των εσωτερικών ενδίκων βοηθημάτων, η καθυστέρηση αυτή δεν συνιστά κατάχρηση του δικαιώματος προσφυγής.¹⁷ Όπως εξηγήθηκε, δεν υπήρξε καθυστέρηση αρκετών ετών στην υποβολή της ανακοίνωσης μετά την εξάντληση των εσωτερικών ένδικων μέσων, το χρονοδιάγραμμα των οποίων εξήγησε ο προσφεύγων Οι ισχυρισμοί αυτοί δεν τεκμηριώνονται από τα πραγματικά περιστατικά ή τον ορισμό του τι συνιστά εξάντληση των εσωτερικών ένδικων μέσων.

5.7 Όσον αφορά την έλλειψη αρμοδιότητας της Επιτροπής να αξιολογήσει τα γεγονότα και τα αποδεικτικά στοιχεία, ο προσφεύγων αντικρούει το επιχείρημα του συμβαλλόμενου Κράτους ότι το ζήτημα του κατά πόσον τα πρακτικά των διαδικασιών του ποινικού δικαστηρίου ήταν ελλιπή αποτελεί ζήτημα πραγματικής εκτίμησης. Ισχυρίζεται ότι είναι ακατανόητο το γεγονός ότι μια καθιερωμένη εγγύηση της ποινικής διαδικασίας ότι ο κατηγορούμενος θα πρέπει να έχει ακριβή και πλήρη καταγραφή των μαρτυριών και των αποδεικτικών στοιχείων που παρουσιάστηκαν στο δικαστήριο στη διάθεσή του θα πρέπει να ερμηνεύεται ως «ζήτημα πραγματικής εκτίμησης», κατά παράβαση της νομολογίας της Επιτροπής. Το γεγονός ότι η δημοσίευση των πρακτικών των πρωτοβάθμιων και δευτεροβάθμιων δικαστηρίων δεν ήταν εμπρόθεσμη τεκμηριώνεται από την καθυστέρηση δημοσίευσής τους από το πρωτοβάθμιο δικαστήριο -μετά από είκοσι εννέα μήνες, και από το δευτεροβάθμιο δικαστήριο- μετά από είκοσι ένα μήνες.

5.8 Η ακρίβεια και η πληρότητα των πρακτικών των συνεδριάσεων του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου αμφισβητήθηκαν από τον αιτούντα και διορθώθηκαν μερικώς και συμπληρώθηκαν από το δικαστήριο αυτό με την απόφασή του αριθ. 4305/2010 της 13ης Οκτωβρίου 2010. Ως εκ τούτου, δεν ζητείται από την επιτροπή να αποφανθεί επί των πραγματικών περιστατικών. Αντιθέτως, η απόφαση των δικαστηρίων του συμβαλλόμενου κράτους να διορθώσουν εν μέρει και να συμπληρώσουν τα πρακτικά, όπως ζήτησε ο κατηγορούμενος, αποτελεί επίσης απόδειξη των προβλημάτων που προκαλούνται από την έλλειψη επαληθεύσιμης τήρησης πρακτικών κατά τη διάρκεια της ποινικής δίκης.

5.9 Η αίτηση αριθ. 5986 της 15ης Απριλίου 2014 που υπέβαλε ο προσφεύγων στο δευτεροβάθμιο δικαστήριο για τη διόρθωση και συμπλήρωση των πρακτικών της διαδικασίας του δικαστηρίου αντιπροσωπεύει την άσκηση έκτακτου δικονομικού δικαιώματος από τον εναγόμενο.¹⁸ Η αίτηση δεν εξετάστηκε ποτέ εγκαίρως και πριν από την απόφαση του Ακυρωτικού Δικαστηρίου, γεγονός που οδήγησε σε παραβίαση των δικαιωμάτων του κατηγορουμένου. Η αδυναμία του Ακυρωτικού Δικαστηρίου να έχει πρόσβαση σε επαληθεύσιμα πρακτικά των εργασιών του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου και να ασκήσει με δίκαιο τρόπο την ευθύνη του να εξετάσει και να αποφασίσει σχετικά με τα επιχειρήματα αναίρεσης που παρουσίασε ο προσφεύγων, αποτελεί αρνησιδικία, αλλά όχι «εκτίμηση των πραγματικών περιστατικών» της υπόθεσης. Οι αντιρρήσεις του συμβαλλόμενου Κράτους στην υποτιθέμενη επανεκτίμηση των γεγονότων και των αποδεικτικών στοιχείων ήταν εσφαλμένες και αβάσιμες.

5.10 Ο προσφεύγων αντικρούει περαιτέρω το επιχείρημα του συμβαλλόμενου Κράτους που αμφισβητεί ότι τα εσωτερικά ένδικα μέσα έχουν εξαντληθεί, καθώς η αίτηση του αριθ. 5986 της 15ης Απριλίου 2014 για τη διόρθωση και συμπλήρωση των πρακτικών της διαδικασίας ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου δεν είχε εξεταστεί μέχρι την ημερομηνία προσφυγής της παρούσας ανακοίνωσης. Ωστόσο, ο ισχυρισμός αυτός δεν συνάδει με το προηγούμενο επιχείρημά του, σύμφωνα με το οποίο η υποβολή της αίτησης του μετά την πάροδο αρκετών ετών από την εξάντληση των εσωτερικών ενδίκων βοηθημάτων παρουσιάζεται ως κατάχρηση του δικαιώματος προσφυγής. Ένα από τα εσωτερικά ένδικα μέσα που αναφέρονται ως εξαντλημένα είναι η αναφορά αριθ. 5986. Η ένσταση του συμβαλλόμενου κράτους είναι αβάσιμη, καθώς η εξάντληση των διαθέσιμων εσωτερικών ένδικων μέσων συνέβη στην πραγματικότητα με τη δημοσίευση της αμετάκλητης απόφασης αριθ. 1342 του Ακυρωτικού Δικαστηρίου της 21ης Δεκεμβρίου 2015, η οποία έλαβε χώρα στις 6 Απριλίου 2016. Η αίτηση αριθ. 5986 ως έκτακτο ένδικο μέσο δεν είχε εξεταστεί μέχρι την ημερομηνία που το Ακυρωτικό Δικαστήριο ανακοίνωσε την απόφασή του και έτσι αντικαταστάθηκε από την αμετάκλητη απόφαση του Ακυρωτικού Δικαστηρίου.

5.11 Συμπερασματικά, ο προσφεύγων ζητά από την Επιτροπή να κηρύξει την αίτηση παραδεκτή, καθώς έχει υποβληθεί καλή τη πίστη, εγκαίρως και τηρώντας τις απαιτήσεις που ορίζονται στα άρθρα 2 – 5 του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου. Ο προσφεύγων θεωρεί ότι οι ισχυρισμοί του επιβεβαιώνουν παραβιάσεις του δικαιώματος σε δίκαιη δίκη και του δικαιώματος υπεράσπισης που εγγυώνται τα άρθρα 14 (1) και (3) (β) του Συμφώνου.

Παρατηρήσεις του συμβαλλόμενου Κράτους επί του βασίμου

6.1 Στις 6 Απριλίου 2023, το συμβαλλόμενο Κράτος υπέβαλε τις παρατηρήσεις του σχετικά με την ουσία της αίτησης του προσφεύγοντος, υποστηρίζοντας ότι δεν υπήρξε παραβίαση του άρθρου 14 παράγραφοι 1 και 3 στοιχείο β) του Συμφώνου.

6.2 Όπως αναφέρεται στην αίτηση, ο προσφεύγων υπέβαλε την υπ’ αριθμόν 13822 αίτηση της 20ης Νοεμβρίου 2009 για διόρθωση και συμπλήρωση των πρακτικών της διαδικασίας ενώπιον του Τριμελούς Πρωτοδικείου Αθηνών, σύμφωνα με το άρθρο 145 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. 4305/2010 στις 13 Οκτωβρίου 2010, με την οποία αποδέχθηκε εν μέρει την ανωτέρω αναφορά. Η απόφαση αυτή δεν έχει αποτελέσει αντικείμενο ένδικων μέσων.

6.3 Ο προσφεύγων υπέβαλε επίσης καταγγελίες ενώπιον του Εισαγγελέα και του Προέδρου του Ακυρωτικού Δικαστηρίου, υποστηρίζοντας ότι δεν του επετράπη να ολοκληρώσει την υπεράσπισή του ενώπιον του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου. Οι καταγγελίες αυτές παραπέμφθηκαν προς εξέταση ενώπιον του Δευτεροβάθμιου Πενταμελούς Εφετείου Αθηνών στις 19 Νοεμβρίου 2010, όπως προκύπτει από το υπ’ αριθμόν 11906 έγγραφο του Εισαγγελέα Εφετών, ημερομηνίας 16 Φεβρουαρίου 2018.

6.4 Περαιτέρω, ο προσφεύγων κατέθεσε ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου την υπ’ αριθμόν 5986 αίτηση της 15ης Απριλίου 2014 για διόρθωση και συμπλήρωση των πρακτικών της διαδικασίας, σύμφωνα με το άρθρο 145 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Όπως ισχυρίζεται ο προσφεύγων, η ανωτέρω αίτηση δεν είχε εξεταστεί μέχρι την ημερομηνία υποβολής της παρούσας προσφυγής.

6.5 Κατά την εκδίκαση της υπόθεσής του ενώπιον του Ακυρωτικού Δικαστηρίου, ο προσφεύγων προέβαλε την απόλυτη ακυρότητα της διαδικασίας ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου, με το σκεπτικό ότι το δικαστήριο αυτό απέρριψε το αίτημά του για κήρυξη άκυρων πράξεων της διαδικασίας ενώπιον του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου και την επανάληψή τους, καθώς η απολογία του ενώπιον του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου δεν ολοκληρώθηκε. Ως εκ τούτου, ο προσφεύγων δεν μπορούσε να αντικρούσει στοιχεία που προέκυψαν κατά τη διάρκεια της διαδικασίας, γεγονός που είχε καταλυτική επίδραση στην όλη διαδικασία. Το Ακυρωτικό Δικαστήριο απέρριψε τον παραπάνω λόγο ως αβάσιμο, δηλώνοντας ότι από την εξέταση των πρακτικών της διαδικασίας ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου προέκυψε ότι ούτε ο προσφεύγων ούτε ο δικηγόρος του υπέβαλαν σχετική αξίωση και ως εκ τούτου, δεν υπήρχε υποχρέωση του εν λόγω δικαστηρίου να απαντήσει.

6.6 Επιπλέον, ο προσφεύγων ισχυρίστηκε ότι στο υπόμνημα υπεράσπισής του δεν περιλαμβάνονταν οι απαντήσεις που έδωσε στις ερωτήσεις των συνηγόρων του πολιτικώς ενάγοντος Π.Π. και των συνηγόρων υπεράσπισης, οι οποίες ήταν κρίσιμες για την υπεράσπισή του και αποτελούσαν μέρος της υπεράσπισής του, με αποτέλεσμα το δικαστήριο να μην αξιολογήσει το σύνολο των αποδεικτικών στοιχείων. Το Ακυρωτικό Δικαστήριο, αφού εξέτασε τα πρακτικά της διαδικασίας ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου, απέρριψε τον παραπάνω λόγο ως αβάσιμο. Ειδικότερα, το Ακυρωτικό Δικαστήριο έκρινε ότι, όπως προέκυψε από την αναιρεσιβαλλομένη απόφαση, το ανωτέρω δευτεροβάθμιο δικαστήριο έλαβε υπόψη, μεταξύ άλλων, την υπεράσπιση του προσφεύγοντος καθώς και των συγκατηγορουμένων του, στην οποία συμπεριλήφθηκαν, συνοπτικά, οι απαντήσεις των κατηγορουμένων στις ερωτήσεις που τους υπέβαλαν οι διάδικοι και οι συνήγοροί τους.

6.7 Ως εκ τούτου, δεν υπήρξε αδυναμία του Ακυρωτικού Δικαστηρίου να ελέγξει τη διαδικασία από τα πρακτικά και, ως εκ τούτου, να ασκήσει με δίκαιο τρόπο την αρμοδιότητά του να εξετάσει και να αποφανθεί σχετικά με τους λόγους αναίρεσης που προέβαλε ο προσφεύγων, όπως εσφαλμένα ισχυρίζεται ο τελευταίος. Όπως επανειλημμένα επισημαίνεται στη σχετική απόφαση, το Ακυρωτικό Δικαστήριο προέβη σε εξέταση των πρακτικών της διαδικασίας ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου, προκειμένου να αποφανθεί επί των λόγων αναίρεσης και των επιχειρημάτων που προέβαλε ο προσφεύγων. Το Ακυρωτικό Δικαστήριο δεν έκανε καμία αναφορά στο γεγονός ότι ο προσφεύγων έθεσε ερωτήματα ως προς την ακρίβεια και την πληρότητα των πρακτικών της διαδικασίας ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου.

6.8 Δεν υπάρχει επαρκής νομική και πραγματική βάση για τους ισχυρισμούς του προσφεύγοντος και τα γεγονότα της υπόθεσης δεν αποκαλύπτουν παραβίαση των δικαιωμάτων του σύμφωνα με το άρθρο 14 παράγραφος 1 σε δίκαιη και δημόσια ακρόαση από αρμόδιο, ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο που έχει συσταθεί από το νόμο.

6.9 Με βάση τα αποδεικτικά στοιχεία της υπόθεσης, το συμβαλλόμενο Κράτος θεωρεί ότι ο προσφεύγων είχε στη διάθεσή του επαρκή χρόνο και διευκολύνσεις για την προετοιμασία της υπεράσπισής του και ήταν σε θέση να επικοινωνήσει με συνήγορο της επιλογής του κατά τη διάρκεια της ακρόασης. Τα εθνικά δικαστήρια έδωσαν στον προσφεύγοντα κάθε ευκαιρία να προετοιμάσει την υπεράσπισή του, δεν του επιβλήθηκαν περιορισμοί από τα δικαστήρια, ενώ είχε και έγκαιρη πρόσβαση σε ακριβή και πλήρη αποδεικτικά στοιχεία και μαρτυρίες που παρουσιάστηκαν στις δίκες. Ως εκ τούτου, δεν υπήρξε παραβίαση του άρθρου 14 παράγραφος 3 στοιχείο β) του Συμφώνου.

Σχόλια του προσφεύγοντος επί των παρατηρήσεων του συμβαλλόμενου Κράτους επί του βασίμου

7.1 Στις 7 Ιουνίου 2023, ο προσφεύγων υπέβαλε τα σχόλιά του σχετικά με τις παρατηρήσεις του συμβαλλόμενου κράτους, επαναλαμβάνοντας ότι υπήρξε παραβίαση των δικαιωμάτων του βάσει του άρθρου 14 (1) και (3) (β) του Συμφώνου από το συμβαλλόμενο κράτος.

7.2 Όπως αναφέρεται στην αρχική του προσφυγή, τα πρακτικά των διαδικασιών ενώπιον των ποινικών δικαστηρίων τηρούνται από τον γραμματέα, ο οποίος κρατά σημειώσεις χειρόγραφα και σε χειρόγραφο βιβλίο. Κατά τη διάρκεια της δίκης, τα πρακτικά, όπως καταγράφονται από τον γραμματέα, δεν είναι προσβάσιμα και δεν μπορούν να επαληθευτούν ως προς την ακρίβεια και την πληρότητά τους. Οι διάδικοι πρέπει να αναμένουν τη δημοσίευση της απόφασης για να διαβάσουν τα αποδεικτικά στοιχεία και τις μαρτυρικές καταθέσεις που ακούστηκαν κατά τη διάρκεια της δίκης, διαδικασία που είναι ζωτικής σημασίας για την προετοιμασία της υπεράσπισής τους στο πλαίσιο έφεσης ή αναίρεσης.

7.3 Παρόλο που ο Κώδικας Ποινικής Δικονομίας περιείχε τότε διάταξη για τη χρήση συστήματος εγγραφής φωνής, δεν εφαρμόστηκε τέτοιο σύστημα κατά τη διάρκεια της δίκης του Προσφεύγοντος σε πρώτο και δεύτερο βαθμό. Οι δικαστές και των δύο βαθμών δικαιοδοσίας επέλεξαν να καταγράψουν ολόκληρη τη διαδικασία με την τήρηση χειρόγραφων σημειώσεων από τους γραμματείς. Οι παρατηρήσεις του συμβαλλόμενου κράτους δεν αντιμετωπίζουν καθόλου αυτό το ζήτημα και δεν αναγνωρίζουν ότι, εάν η δημόσια διαδικασία ακρόασης είχε καταγραφεί μέσω ενός συστήματος ηχογράφησης φωνής, τα πρακτικά δεν θα ήταν μόνο ορθά και πλήρη, αλλά θα είχαν επίσης αποδείξει ότι τα δικαιώματα του δημιουργού σε δίκαιη δίκη και υπεράσπιση είχαν πράγματι παραβιαστεί.

7.4 Όσον αφορά την αίτηση του προσφεύγοντος προς το πρωτοβάθμιο δικαστήριο μετά την καταδίκη του, αυτός επεδίωξε να διορθώσει και να συμπληρώσει τα πρακτικά που καταγράφηκαν από τον γραμματέα κατά τη διάρκεια της ακροαματικής διαδικασίας. Ο προσφεύγων μπόρεσε να υποβάλει την αναφορά του για να προσδιορίσει τις ασυνέπειες και τις παραλείψεις των πρακτικών μόλις δύο χρόνια αργότερα. Με την υπ’ αριθμόν 4305/2010 απόφασή του, το πρωτοβάθμιο δικαστήριο έκανε εν μέρει δεκτή την αίτηση του προσφεύγοντος σχετικά με τα αιτήματά του για διόρθωση βάσει μαρτυριών ενώπιον συμβολαιογράφου. Ωστόσο, το δικαστήριο αρνήθηκε να διορθώσει τα πρακτικά του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου για τα υπόλοιπα αιτήματα, υποστηρίζοντας ότι είχαν παρέλθει αρκετά χρόνια από την ετυμηγορία και αρκετοί μήνες μετά την επικύρωση των πρακτικών από την προεδρεύουσα δικαστή του δικαστηρίου. Σύμφωνα με τον αιτούντα το συμβαλλόμενο Κράτος δεν αντιλαμβάνεται ως πρόβλημα προς επίλυση αυτή την καθυστέρηση, αλλά απλώς δηλώνει ότι το δικαστήριο έκανε εν μέρει δεκτή την αίτηση και ότι δεν υπάρχει διαθέσιμο ένδικο μέσο σε τέτοιες περιπτώσεις, γεγονός που υποστηρίζει τον ισχυρισμό του προσφεύγοντος ότι υπήρξε εξάντληση των εσωτερικών ένδικων μέσων. Οι καθυστερήσεις συνιστούσαν παραβίαση του δικαιώματος του προσφεύγοντος να έχει έγκαιρη πρόσβαση στα πρακτικά που καταγράφηκαν από τον γραμματέα κατά τη διάρκεια της δίκης του, να ζητήσει τη διόρθωσή τους και να προετοιμάσει την υπεράσπισή του για την εκδίκαση της έφεσης.

7.5 Πριν από την εξέταση της υπόθεσης του προσφεύγοντος κατ’ έφεση, ο προσφεύγων υπέβαλε επίσης αναφορά στον Εισαγγελέα του Ακυρωτικού Δικαστηρίου (Άρειος Πάγος), υποστηρίζοντας ότι το πρωτοβάθμιο δικαστήριο δεν του επέτρεψε να ολοκληρώσει την απολογία του. Επιπλέον, ο προσφεύγων αναφέρθηκε στην καταγγελία που υπέβαλε στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων. ¹⁹ Κατά τη διάρκεια της δευτεροβάθμιας διαδικασίας, το δευτεροβάθμιο δικαστήριο είχε στη διάθεσή του τόσο την αρχική αίτηση του προσφεύγοντος για διόρθωση των πρακτικών, όσο και την απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου. Ο προσφεύγων παρέμεινε καταδικασμένος μετά την εξέταση της έφεσής του.²⁰ Τα πρακτικά του Εφετείου, τα οποία τηρήθηκαν και πάλι από τον γραμματέα με χειρόγραφες σημειώσεις, ελήφθησαν κατά τη συζήτηση και περιελήφθησαν στο τελικό κείμενο της απόφασης, όπως πιστοποιήθηκε από την πρόεδρο του Δικαστηρίου, ήταν και πάλι ελλιπή και εσφαλμένα. Υπενθύμισε ότι τα πρακτικά της δευτεροβάθμιας διαδικασίας είχαν δύο παραλείψεις²¹ και ότι υπέβαλε αίτηση διόρθωσης των πρακτικών του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου.

7.6 Η αίτηση του προσφεύγοντος για διόρθωση των πρακτικών του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου δεν εξετάστηκε πριν από την εκδίκαση της υπόθεσης ενώπιον του Ακυρωτικού Δικαστηρίου, το οποίο με την υπ’ αριθμόν 1342/2015 απόφασή του απέρριψε τελικά την αναίρεσή του. Οι παρατηρήσεις του συμβαλλόμενου κράτους απλώς επαναλαμβάνουν το σκεπτικό του Ανωτάτου Δικαστηρίου και δεν απαντούν στις καταγγελίες του προσφεύγοντος.

7.7 Το Ακυρωτικό Δικαστήριο, το οποίο στήριξε την απόρριψη των λόγων αναίρεσης του προσφεύγοντος ακριβώς στο επιχείρημα ότι δεν ζήτησε την ακύρωση της πρωτόδικης απόφασης εξετάζοντας αυτά τα εσφαλμένα και ελλιπή πρακτικά, δεν ήταν ουσιαστικά σε θέση να επαληθεύσει τη διαδικασία ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου και παρέλειψε να εξετάσει και να αποφανθεί με δίκαιο τρόπο επί των λόγων αναίρεσης που υπέβαλε ο προσφεύγων.

7.8 Το συμβαλλόμενο Κράτος ισχυρίστηκε περαιτέρω ότι το Ακυρωτικό Δικαστήριο έκρινε ότι το δευτεροβάθμιο δικαστήριο στην απόφασή του αριθ. 2006/2012 έλαβε υπόψη, μεταξύ άλλων, την απολογία του προσφεύγοντος καθώς και εκείνες των συγκατηγορουμένων του, συμπεριλαμβανομένων «εν συντομία» των απαντήσεών τους σε ερωτήσεις που τους απηύθυναν οι διάδικοι και οι συνήγοροί τους. Ωστόσο, το συμβαλλόμενο Κράτος αδυνατεί για άλλη μια φορά να προσδιορίσει το αντικείμενο της καταγγελίας του προσφεύγοντος, δηλαδή ότι το Ακυρωτικό Δικαστήριο στήριξε την απόφασή του στα εσφαλμένα και ελλιπή πρακτικά του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου. Το Ακυρωτικό Δικαστήριο δήλωσε ρητά ότι για να καταχωρηθούν τυχόν απαντήσεις ή δηλώσεις στα πρακτικά, ο κατηγορούμενος πρέπει πρώτα να υποβάλει σχετικό αίτημα.²² Επομένως, τα πρακτικά, τα οποία περιείχαν ελλιπή και ανακριβή καταγραφή της διαδικασίας ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου, δεν επέτρεψαν στο Ακυρωτικό Δικαστήριο να απαντήσει δίκαια στους λόγους αναίρεσης του προσφεύγοντος.

7.9 Το συμβαλλόμενο Κράτος ορθά παρατηρεί ότι το Ακυρωτικό Δικαστήριο δεν προέβη σε «καμία αναφορά που να εγείρει ερωτήματα ως προς την ακρίβεια και την πληρότητα των πρακτικών της διαδικασίας ενώπιον του Πενταμελούς Εφετείου Αθηνών». Πράγματι, το Ακυρωτικό Δικαστήριο δεν περιείχε καμία αναφορά στις καταγγελίες του προσφεύγοντος σχετικά με την ανακριβή και ελλιπή καταγραφή της διαδικασίας ενώπιον του Εφετείου, παρόλο που αυτές οι καταγγελίες συμπεριλήφθηκαν ρητά στο αίτημά του και στα συμπληρωματικά υπομνήματα προς το Ακυρωτικό Δικαστήριο. Στην πραγματικότητα, το Ακυρωτικό Δικαστήριο παρέλειψε εντελώς να εξετάσει και να αποφανθεί επί των αναιρετικών ισχυρισμών του προσφεύγοντος. Ως εκ τούτου, ο προσφεύγων δικαίως ισχυρίζεται ότι υπήρξε κατάφωρη παραβίαση των δικαιωμάτων του σε δίκαιη δίκη και υπεράσπιση.

7.10 Τέλος, ο προσφεύγων υποστηρίζει ότι το συμβαλλόμενο Κράτος παραλείπει εντελώς να εξετάσει την απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου που διαπίστωσε ότι υπήρξε παραβίαση του δικαιώματος του προσφεύγοντος στο τεκμήριο της αθωότητας. Τόσο το εφετείο όσο και το Ακυρωτικό Δικαστήριο δεν έλαβαν υπόψη το σκεπτικό του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου ότι η παραβίαση του τεκμηρίου αθωότητας από τους υψηλόβαθμους αξιωματούχους, ειδικά τον υπουργό Δικαιοσύνης, «δημιούργησε την εντύπωση ότι φιλοδοξούσε να επηρεάσει την έκβαση της υπόθεσης που εκκρεμούσε ενώπιον της αρμόδιας δικαστικής αρχής». Αυτό παρέχει επαρκή νομική και πραγματική βάση για την παραβίαση του δικαιώματος του προσφεύγοντος σε δίκαιη και δημόσια ακρόαση από αρμόδιο, ανεξάρτητο και αμερόληπτο δικαστήριο, σύμφωνα με το άρθρο 14 παράγραφος 1 του Συμφώνου.

7.11 Ο προσφεύγων συμπεραίνει ότι υπήρξε παραβίαση των δικαιωμάτων του βάσει του άρθρου 14 (1) και (3) (β) του Συμφώνου, καθώς και στις δύο περιπτώσεις, δεν είχε και δεν μπορούσε να έχει έγκαιρη πρόσβαση στα πρακτικά της διαδικασίας για να υποβάλει έγκαιρα τα παράπονά του. Κατά συνέπεια, τα δικαστήρια του συμβαλλόμενου κράτους στήριξαν τις αποφάσεις τους στα πρακτικά που ήταν εσφαλμένα και ελλιπή.

Περαιτέρω παρατηρήσεις του συμβαλλόμενου Κράτους

8.1 Στις 31 Ιουλίου 2023, το συμβαλλόμενο Κράτος υπέβαλε περαιτέρω παρατηρήσεις, υπενθυμίζοντας τα προηγούμενα επιχειρήματά του σχετικά με το απαράδεκτο και τη μη τεκμηρίωση των ισχυρισμών του προσφεύγοντος από αποδεικτικά στοιχεία.

8.2 Ο προσφεύγων δεν ανέτρεψε κανένα από τα επιχειρήματα και τις αντιρρήσεις που προβλήθηκαν στις προηγούμενες παρατηρήσεις του. Ο προσφεύγων επαναλαμβάνει τους αόριστους και αβάσιμους ισχυρισμούς του ότι τα πρακτικά της διαδικασίας ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου ήταν ελλιπή και εσφαλμένα.

8.3 Όπως αναφέρθηκε στις παρατηρήσεις του επί του βασίμου, ενώπιον του Ακυρωτικού Δικαστηρίου, ο προσφεύγων υποστήριξε ότι υπήρξε απόλυτη ακυρότητα της διαδικασίας ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου, καθώς τα πρακτικά του θεωρήθηκαν ελλιπή και εσφαλμένα. Το Ακυρωτικό Δικαστήριο απέρριψε τους παραπάνω ισχυρισμούς ως αβάσιμους.

8.4 Ο προσφεύγων ισχυρίζεται ανακριβώς ότι το συμβαλλόμενο Κράτος παραδέχθηκε ότι η απόφαση του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου «κατέγραψε εν συντομία τις δηλώσεις υπεράσπισης και τις απαντήσεις σε ερωτήσεις που απευθύνθηκαν στους κατηγορουμένους». Η λέξη «εν συντομία» δεν αναφέρεται στις απολογίες του προσφεύγοντος και των συγκατηγορουμένων του, αλλά στις απαντήσεις των κατηγορουμένων στις ερωτήσεις που τους υπέβαλαν οι διάδικοι και οι δικηγόροι τους.

8.5 Το συμβαλλόμενο Κράτος καλεί την Επιτροπή να δώσει αξιοπιστία στις αποφάσεις των εθνικών δικαστηρίων. Δεν είναι έργο της Επιτροπής να αποφανθεί για την εγκυρότητα, τη συμπλήρωση και την ακρίβεια των παραπάνω πρακτικών έντεκα χρόνια μετά την έκδοση της απόφασης του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου και οκτώ χρόνια μετά την έκδοση της απόφασης του Ακυρωτικού Δικαστηρίου.

8.6 Το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων στην απόφασή του της 24ης Μαΐου 2011²³ διαπίστωσε παραβίαση του άρθρου 6 παράγραφος 2 της Σύμβασης όσον αφορά το τεκμήριο αθωότητας, όσον αφορά τις διαδικασίες που εκκρεμούν ενώπιον του Εφετείου Αθηνών (δευτεροβάθμιο δικαστήριο), λόγω δηλώσεων του Αναπληρωτή Υπουργού Οικονομικών και του Υπουργού Δικαιοσύνης. Η διαπίστωση αυτή δεν συνδέεται αιτιωδώς με το αντικείμενο της υπό κρίση υποθέσεως και τις προβαλλόμενες παραβιάσεις του Συμφώνου.

8.7 Το συμβαλλόμενο Κράτος καλεί την Επιτροπή να απορρίψει την αίτηση του προσφεύγοντος ως απαράδεκτη και νόμω και ουσία αβάσιμη.

Θέματα και διαδικασίες ενώπιον της Επιτροπής

Επί του παραδεκτού

9.1 Πριν από την εξέταση οποιουδήποτε ισχυρισμού που περιέχεται σε προσφυγή, η Επιτροπή πρέπει να αποφασίσει, σύμφωνα με το άρθρο 97 του εσωτερικού κανονισμού της, εάν η προσφυγή είναι παραδεκτή βάσει του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου.

9.2 Όσον αφορά το άρθρο 5 (2) στοιχείο α’ του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου, η Επιτροπή σημειώνει το επιχείρημα του προσφεύγοντος ότι στις 25 Νοεμβρίου 2007 άσκησε προσφυγή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων, το οποίο διαπίστωσε στην απόφασή του της 24ης Μαΐου 2011 παραβίαση των δικαιωμάτων του προσφεύγοντος σύμφωνα με το άρθρο 6 παράγραφος 2 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης. Η Επιτροπή σημειώνει περαιτέρω ότι στις 27 Ιουλίου 2016, ο προσφεύγων υπέβαλε δεύτερη προσφυγή στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο, το οποίο έκρινε την προσφυγή αυτή απαράδεκτη στις 11 Μαΐου 2017. Η επιτροπή θεωρεί ότι, δεδομένου ότι το ίδιο θέμα δεν εξετάζεται στο πλαίσιο άλλης διαδικασίας διεθνούς έρευνας ή διακανονισμού, πληρούνται οι απαιτήσεις του άρθρου 5 (2) στοιχείο α) του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου.

9.3 Η Επιτροπή σημειώνει το επιχείρημα του συμβαλλόμενου Κράτους ότι ο προσφεύγων καταχράται το δικαίωμα προσφυγής δεδομένου ότι α) έχουν παρέλθει σχεδόν οκτώ χρόνια μεταξύ της απόφασης αριθ. 4305/2010 της 13ης Οκτωβρίου 2010 σχετικά με την αίτησή του για διόρθωση και συμπλήρωση των πρακτικών της διαδικασίας ενώπιον του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου και της προσφυγής της ανακοίνωσης στην Επιτροπή στις 7 Ιουνίου 2018, β) έχουν παρέλθει περισσότερα από οκτώ έτη από την υποβολή των καταγγελιών του προσφεύγοντος ενώπιον του Εισαγγελέα και του Προέδρου του Ακυρωτικού Δικαστηρίου, οι οποίες παραπέμφθηκαν προς εξέταση ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου στις 19 Νοεμβρίου 2010· γ) έχουν παρέλθει σχεδόν έξι έτη από την τελεσίδικη καταδίκη του προσφεύγοντος από το δευτεροβάθμιο δικαστήριο στις 25 Ιουνίου 2012· και δ) έχουν παρέλθει περισσότερα από τέσσερα έτη από την υποβολή της υπ’ αριθμόν 5986 αίτησης του προσφεύγοντος της 15ης Απριλίου 2014 για διόρθωση και συμπλήρωση των πρακτικών της διαδικασίας ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου (παρ. 4.2 – 4.6). Η Επιτροπή, ωστόσο, παρατηρεί ότι, όπως ανέφερε ο προσφεύγων, το Ακυρωτικό Δικαστήριο δημοσιοποίησε τα πρακτικά της διαδικασίας και το σκεπτικό της απόφασής του να επικυρώσει την καταδίκη του προσφεύγοντος στις 6 Απριλίου 2016 και ότι ο προσφεύγων υπέβαλε την προσφυγή του στην Επιτροπή εντός δύο ετών από τότε που είχε πρόσβαση στην απόφαση του Ανωτάτου Δικαστηρίου, δηλαδή από τη στιγμή που εξάντλησε τα εσωτερικά ένδικα μέσα. Ως εκ τούτου, η διετής καθυστέρηση προσφυγής της παρούσας ανακοίνωσης δεν συνιστά κατάχρηση του δικαιώματος προσφυγής (παρ. 5.6).²⁴ Υπό το φως των ανωτέρω, η Επιτροπή θεωρεί ότι δεν αποκλείεται η εξέταση των ισχυρισμών του προσφεύγοντος από τα οριζόμενα στο άρθρο 3 του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου.

9.4 Το συμβαλλόμενο Κράτος αντέτεινε επίσης ότι ο προσφεύγων δεν έχει εξαντλήσει όλα τα διαθέσιμα εσωτερικά ένδικα μέσα, καθώς η αίτησή του αριθ. 5986 της 15ης Απριλίου 2014 για τη διόρθωση και συμπλήρωση των πρακτικών του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου δεν είχε εξεταστεί κατά τη στιγμή της υποβολής της παρούσας προσφυγής. Στο πλαίσιο αυτό, ο προσφεύγων αντέτεινε ότι η ένσταση αυτή δεν συνάδει με το προηγούμενο επιχείρημα του συμβαλλόμενου κράτους, ότι ο προσφεύγων υπέβαλε την προσφυγή του μετά από αρκετά χρόνια από την εξάντληση των εσωτερικών ένδικων μέσων, στο πλαίσιο του οποίου το συμβαλλόμενο κράτος θεώρησε ότι η αίτηση αριθ. 5986 είχε ολοκληρωθεί. Ο προσφεύγων υποστήριξε επίσης ότι μία τέτοια ένσταση είναι αβάσιμη, καθώς η εξάντληση των διαθέσιμων εσωτερικών ένδικων μέσων επήλθε στην πραγματικότητα με τη δημοσίευση της αμετάκλητης απόφασης αριθ. 1342 του Ακυρωτικού Δικαστηρίου στις 6 Απριλίου 2016 και ότι η απόφαση του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου αριθ. 4305/2010 δέχθηκε εν μέρει την αίτηση του Προσφεύγοντος με αριθμό 13822 και η απόφαση αυτή δεν υπόκειται σε περαιτέρω έφεση. Η Επιτροπή παρατηρεί ότι ο προσφεύγων υπέβαλε αρκετές αιτήσεις για τη διόρθωση και συμπλήρωση των πρακτικών των δικαστηρίων και των δύο βαθμών δικαιοδοσίας, όπως επίσης και την καταγγελία στον Εισαγγελέα και τον Πρόεδρο του Αρείου Πάγου και ότι η αναφορά αριθ. 5986 ως έκτακτο ένδικο μέσο δεν είχε εξεταστεί μέχρι την ημερομηνία που το Ακυρωτικό Δικαστήριο ανακοίνωσε την απόφασή του στις 21 Δεκεμβρίου 2015. Υπό το πρίσμα των ανωτέρω, η Επιτροπή θεωρεί ότι η καθυστέρηση στην εξέταση της αναφοράς αριθ. 5986 δεν μπορεί να αποδοθεί στον προσφεύγοντα και ότι η εξέτασή της αντικαταστάθηκε από την αμετάκλητη απόφαση του Ακυρωτικού Δικαστηρίου της 21ης Δεκεμβρίου 2015, που εκδόθηκε στις 6 Απριλίου 2016. Ως εκ τούτου, η Επιτροπή θεωρεί ότι ο προσφεύγων έχει εξαντλήσει τα διαθέσιμα εσωτερικά ένδικα μέσα, σύμφωνα με τις απαιτήσεις του άρθρου 5 παράγραφος 2 στοιχείο β) του προαιρετικού πρωτοκόλλου.

9.5 Η Επιτροπή σημειώνει επίσης την ένσταση του συμβαλλόμενου Κράτους ότι η Επιτροπή δεν είναι αρμόδια να υποκαταστήσει τα πορίσματα των εθνικών δικαστηρίων όσον αφορά την αξιολόγηση των γεγονότων και των αποδεικτικών στοιχείων, εκτός εάν η αξιολόγηση είναι προδήλως αυθαίρετη ή ισοδυναμεί με αρνησιδικία. Το συμβαλλόμενο Κράτος ζήτησε να κηρυχθούν απαράδεκτοι οι ισχυρισμοί του προσφεύγοντος που αφορούν την επαναξιολόγηση γεγονότων και αποδεικτικών στοιχείων, σύμφωνα με το άρθρο 2 του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου. Η Επιτροπή σημειώνει το επιχείρημα του συμβαλλόμενου Κράτους ότι το ζήτημα της πληρότητας των πρακτικών των διαδικασιών των ποινικών δικαστηρίων· η εικαζόμενη αδυναμία του προσφεύγοντος να έχει έγκαιρη πρόσβαση στην ακριβή και πλήρη καταγραφή των αποδεικτικών στοιχείων και των μαρτυρικών καταθέσεων που παρουσιάζονται στα πρακτικά· και η εικαζόμενη αδυναμία του Ακυρωτικού Δικαστηρίου να ελέγξει τη διαδικασία από τα πρακτικά και να ασκήσει με δίκαιο τρόπο την αρμοδιότητά του να εξετάσει και να αποφασίσει σχετικά με τους προβαλλόμενους λόγους αναίρεσης αποτελούν τις πραγματικές εκτιμήσεις. Η Επιτροπή, ωστόσο, λαμβάνει υπόψη τον ισχυρισμό του Προσφεύγοντος ότι η έλλειψη έγκαιρης πρόσβασης στα ακριβή πρακτικά της ποινικής διαδικασίας του στέρησε το δικαίωμα υπεράσπισης και τις εγγυήσεις δίκαιης δίκης. Η Επιτροπή παρατηρεί περαιτέρω ότι οι ισχυρισμοί του Προσφεύγοντος εξετάστηκαν από τα αρμόδια εθνικά δικαστήρια και ότι τα πρακτικά της σχετικής ποινικής διαδικασίας διορθώθηκαν εν μέρει από το πρωτοβάθμιο δικαστήριο. Η Επιτροπή θεωρεί ότι οι ισχυρισμοί του Προσφεύγοντος σχετικά με το περιεχόμενο των πρακτικών, καθώς αφορούν τα γεγονότα και τα αποδεικτικά στοιχεία (αυτά που αναφέρουν ή θα έπρεπε να αναφέρουν), είναι απαράδεκτοι σύμφωνα με τα άρθρα 2 και 3 του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου. Ωστόσο, η Επιτροπή θεωρεί επαρκώς τεκμηριωμένους τους ισχυρισμούς του προσφεύγοντος σχετικά με την έγκαιρη πρόσβασή του σε ακριβή και πλήρη πρακτικά από τη διαδικασία, στο πλαίσιο των δικαιωμάτων δίκαιης δίκης βάσει του άρθρου 14 παράγραφοι 1 και 3 στοιχείο β). Κατά συνέπεια, η Επιτροπή κηρύσσει παραδεκτό αυτό το μέρος των ισχυρισμών του προσφεύγοντος και προχωρά στην εξέταση αυτών ως προς το βάσιμό τους.

Επί του βασίμου

10.1 Η Επιτροπή εξέτασε την υπόθεση υπό το φως όλων των πληροφοριών που της υπέβαλαν τα μέρη, σύμφωνα με το άρθρο 5 παράγραφος 1 του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου.

10.2 Η Επιτροπή σημειώνει τους ισχυρισμούς του προσφεύγοντος μεταξύ άλλων, την παράλειψη του δικαστηρίου να τηρεί τα πρακτικά της διαδικασίας με ηχογράφηση, όπως προβλέπεται από το νόμο για κακουργηματικές υποθέσεις· την παρωχημένη πρακτική της χειρόγραφης τήρησης μακροσκελών σημειώσεων από τον γραμματέα· και την καθυστερημένη δημοσίευση των πρακτικών της διαδικασίας από το πρωτοβάθμιο και δευτεροβάθμιο δικαστήριο, χωρίς πρόσβαση στα πρακτικά κατά τη διάρκεια της δίκης, παραβίασαν τα δικαιώματα υπεράσπισης και δίκαιης δίκης ενώπιον αμερόληπτου και ανεξάρτητου δικαστηρίου. Ο προσφεύγων ισχυρίζεται περαιτέρω ότι η παράλειψη έγκαιρης και ακριβούς καταγραφής των αποδεικτικών στοιχείων και των μαρτυρικών καταθέσεων που παρουσιάστηκαν στη δίκη στέρησε επίσης από το Ακυρωτικό Δικαστήριο ένα επαληθεύσιμο αρχείο βάσει του οποίου έπρεπε να ασκήσει την αρμοδιότητά του να εξετάσει και να αποφανθεί σχετικά με τους λόγους αναίρεσης.

10.3 Η Επιτροπή παρατηρεί ότι τα πρακτικά των συνεδριάσεων δημοσιεύθηκαν περίπου 29 μήνες μετά την πρωτόδικη απόφαση και 21 μήνες μετά τη δευτεροβάθμια απόφαση. Μετά την αίτηση διόρθωσης του προσφεύγοντος τον Νοέμβριο του 2009, τα πρακτικά της ποινικής δίκης του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου διορθώθηκαν μόνο εν μέρει από το δικαστήριο αυτό όσον αφορά τις καταθέσεις του προσφεύγοντος και των μαρτύρων, ενώ τα υπόλοιπα αιτήματα διόρθωσης του προσφεύγοντος απορρίφθηκαν από το πρωτοβάθμιο δικαστήριο με το σκεπτικό ότι η αίτηση διόρθωσης υποβλήθηκε μετά από μεγάλο χρονικό διάστημα από τη δημοσίευση της απόφασης (παρ. 2.9). Η Επιτροπή σημειώνει ότι οι εθνικές αρχές δέχθηκαν τα αιτήματα του προσφεύγοντος να διορθωθούν τα πρακτικά της δίκης και ούτε αντέκρουσαν την ουσία των ισχυρισμών ούτε σχολίασαν την πρακτική της διατήρησης χειρόγραφων σημειώσεων από τον γραμματέα αντί της ηχογράφησης φωνής.

10.4 Η Επιτροπή υπενθυμίζει τη νομολογία της σύμφωνα με την οποία τα επαρκή μέσα που πρέπει να παρέχονται στον κατηγορούμενο για την προετοιμασία της υπεράσπισής του συμπεριλαμβάνουν πρόσβαση σε έγγραφα και άλλα αποδεικτικά στοιχεία. Η διαδικασία αυτή θα πρέπει να περιλαμβάνει κάθε στοιχείο που η κατηγορούσα αρχή σχεδιάζει να παρουσιάσει στο δικαστήριο κατά του κατηγορουμένου ή το οποίο είναι απαλλακτικού χαρακτήρα. Το υλικό αυτό περιλαμβάνει όχι μόνο έγγραφα που αποδεικνύουν την αθωότητα του κατηγορουμένου, αλλά και άλλα αποδεικτικά στοιχεία που μπορούν να βοηθήσουν την υπεράσπιση.²⁵ Όσον αφορά τη διαθεσιμότητα των πρακτικών της δίκης ή της απομαγνητοφώνησης, η Επιτροπή υπενθυμίζει ότι σύμφωνα με το άρθρο 14 του Συμφώνου, το συμβαλλόμενο Κράτος θα πρέπει να παρέχει στον καταδικασθέντα πρόσβαση στις αποφάσεις και τα έγγραφα που απαιτούνται για να απολαύσει την αποτελεσματική άσκηση του δικαιώματος υπεράσπισης, συμπεριλαμβανομένων των πλήρων και επαληθευμένων απομαγνητοφωνήσεων ή πρακτικών των δικαστικών διαδικασιών²⁶ και του δικαιώματος έφεσης.²⁸ Ως εκ τούτου, η Επιτροπή είναι της γνώμης ότι το συμβαλλόμενο Κράτος παραβίασε τις υποχρεώσεις του βάσει του άρθρου 14 παράγραφος 3 στοιχείο β) του Συμφώνου, παραλείποντας να εξασφαλίσει στον αιτούντα τον κατάλληλο χρόνο και διευκολύνσεις για την προετοιμασία της υπεράσπισής του, ιδίως μη εξασφαλίζοντάς του την έγκαιρη πρόσβαση σε ακριβή και πλήρη πρακτικά δίκης των δικαστηρίων αμφοτέρων των βαθμών δικαιοδοσίας, συμπεριλαμβανομένης της αναίρεσης, η οποία περιόρισε την ικανότητα του προσφεύγοντος να υπερασπιστεί τον εαυτό του έναντι των κατηγοριών που αντιμετώπιζε, δεδομένου ότι τα επιχειρήματα που προέβαλε ο ίδιος ή οι μάρτυρες ενώπιον των δικαστηρίων της δίκης δεν μπορούσαν να επαληθευτούν. Δεδομένων των εμποδίων που αντιμετώπισε ο προσφεύγων στην έγκαιρη πρόσβαση σε πλήρη και επαληθευμένα αντίγραφα των δικαστικών διαδικασιών, η Επιτροπή καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το συμβαλλόμενο κράτος έχει παραβιάσει το δικαίωμα υπεράσπισης του προσφεύγοντος σύμφωνα με το άρθρο 14 (3) στοιχείο β του Συμφώνου. Υπό το φως αυτής της διαπίστωσης, η Επιτροπή δεν θα εξετάσει ξεχωριστά τους ισχυρισμούς του προσφεύγοντος σύμφωνα με το άρθρο 14 (1).

11. Η Επιτροπή, ενεργώντας σύμφωνα με το άρθρο 5 (4) του Προαιρετικού Πρωτοκόλλου, είναι της άποψης ότι τα γεγονότα ενώπιον της αποκαλύπτουν παραβίαση από το συμβαλλόμενο Κράτος των δικαιωμάτων του κατηγορούμενου σύμφωνα με το άρθρο 14 (3) (β) του Συμφώνου.

12. Σύμφωνα με το άρθρο 2 παράγραφος 3 στοιχείο α) του Συμφώνου, το συμβαλλόμενο κράτος έχει την υποχρέωση να παρέχει στον κατηγορούμενο αποτελεσματικά ένδικα βοηθήματα. Αυτό επιβάλει την πλήρη αποκατάσταση των ατόμων των οποίων τα δικαιώματα που τους παρέχει το Σύμφωνο έχουν παραβιαστεί. Κατά συνέπεια, το συμβαλλόμενο κράτος υποχρεούται να λάβει τα κατάλληλα μέτρα για να παράσχει στον αιτούντα επαρκή αποζημίωση για την παραβίαση των δικαιωμάτων του. Το συμβαλλόμενο κράτος έχει επίσης την υποχρέωση να λάβει όλα τα απαραίτητα μέτρα για να αποτρέψει την επανάληψη παρόμοιων παραβιάσεων στο μέλλον, συμπεριλαμβανομένης της προώθησης της χρήσης από το δικαστικό σύστημα ενός πιο έγκαιρου και ακριβούς τρόπου καταγραφής των πρακτικών των ποινικών δικών και διασφάλισης έγκαιρης πρόσβασης σε αυτά.

13. Έχοντας κατά νου ότι, με το να γίνει συμβαλλόμενο μέρος στο Προαιρετικό Πρωτόκολλο, το συμβαλλόμενο Κράτος έχει αναγνωρίσει την αρμοδιότητα της Επιτροπής να καθορίσει εάν υπήρξε παραβίαση του Συμφώνου και ότι, σύμφωνα με το άρθρο 2 του Συμφώνου, το Κράτος μέρος έχει αναλάβει να εξασφαλίσει σε όλα τα άτομα εντός της επικράτειάς του και υπό τη δικαιοδοσία του τα δικαιώματα που αναγνωρίζονται στο Σύμφωνο και να παρέχει αποτελεσματική επανόρθωση όταν έχει διαπιστωθεί ότι έχει σημειωθεί παραβίαση, η Επιτροπή επιθυμεί να λάβει από το συμβαλλόμενο Κράτος, εντός 180 ημερών, πληροφορίες σχετικά με τα μέτρα που λαμβάνονται για την εφαρμογή των παρόντων Κρίσεων. Ζητείται επίσης από το συμβαλλόμενο Κράτος να δημοσιεύσει τις παρούσες Κρίσεις και να τις διαδώσει ευρέως στις επίσημες γλώσσες του συμβαλλόμενου Κράτους.

 

Παράρτημα II

[Πρωτότυπο: Αγγλικά]

Ατομική γνωμοδότηση του μέλους της Επιτροπής José Manuel Santos Pais, (εν μέρει μειοψηφούντος)

1. Συμφωνώ με τη διαπίστωση παραβίασης των δικαιωμάτων του προσφεύγοντος σύμφωνα με το άρθρο 14 παράγραφος 3 στοιχείο β) του Συμφώνου. Λυπάμαι, ωστόσο, που η επιτροπή αποφάσισε να μην εξετάσει την παραβίαση των δικαιωμάτων του προσφεύγοντος και σύμφωνα με το άρθρο 14 παράγραφος 1.

2. Η παρούσα προσφυγή αφορά καθηγητή διεθνών σχέσεων στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, ο οποίος, από το 1990 έως το 1995, διετέλεσε Πρύτανης του. Ο προσφεύγων κατείχε και άλλα δημόσια αξιώματα (παράγραφος 2.1).

3. Μετά από ποινική έρευνα σχετικά με την οικονομική διαχείριση του Πανεπιστημίου, ο προσφεύγων κρίθηκε ένοχος για ψευδή δήλωση, απάτη και υπεξαίρεση δημόσιου χρήματος και καταδικάστηκε σε 14 χρόνια φυλάκισης τον Ιούνιο του 2007.

4. Άσκησε έφεση κατά της πρωτόδικης απόφασης και του χορηγήθηκε αναστολή της ποινής, εν αναμονή της εκδίκασης της υπόθεσης κατ’ έφεση (παράγραφος 2.3).

5. Τον Ιούνιο του 2012, το Εφετείο επικύρωσε την απόφαση του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου. Ο προσφεύγων άρχισε να εκτίει την ποινή του την ίδια ημερομηνία. Αποφυλακίστηκε προσωρινά στις 15 Ιουλίου 2013, για λόγους υγείας (σκέψη 2.5).

6. Τον Ιούνιο του 2012, ο προσφεύγων άσκησε έφεση κατά της απόφασης του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου στο Ανώτατο Δικαστήριο, ως Ακυρωτικό Δικαστήριο. Το Ανώτατο Δικαστήριο εξέδωσε την απόφασή του τον Δεκέμβριο του 2015, επικυρώνοντας την απόφαση των δικαστηρίων χαμηλότερου επιπέδου.

7. Ο προσφεύγων άρχισε να εκτίει το υπόλοιπο της ποινής του τον Φεβρουάριο του 2016. Αφέθηκε ελεύθερος τον Απρίλιο του 2017, λόγω της κακής υγείας του. Ωστόσο, του απαγορεύεται να ταξιδέψει εκτός Ελλάδας και μπορεί να φυλακιστεί εκ νέου, εάν βελτιωθεί η υγεία του (παράγραφος 2.6).

8. Τα πρακτικά των διαδικασιών ενώπιον των ποινικών δικαστηρίων στην Ελλάδα τηρούνται από τον Γραμματέα, ο οποίος κρατά σημειώσεις με το χέρι σε χειρόγραφο βιβλίο. Οι σημειώσεις δακτυλογραφούνται αργότερα και τελικά επικυρώνονται από τον πρόεδρο του δικαστηρίου. Τα πρακτικά και το σκεπτικό του δικαστηρίου αποτελούν την απόφαση. Τα πρακτικά δεν είναι προσβάσιμα κατά τη διάρκεια της δίκης και δεν μπορούν να ελεγχθούν ως προς την ακρίβειά τους από τον κατηγορούμενο πριν από αρκετούς μήνες, ή ακόμη και χρόνια, μετά το τέλος της δίκης.

9. Στην περίπτωση του προσφεύγοντος , τόσο το πρωτοβάθμιο όσο και το δευτεροβάθμιο δικαστήριο τηρούσαν τα πρακτικά με μακροσκελείς, χειρόγραφες σημειώσεις του γραμματέα. Τα πρακτικά του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου δημοσιεύθηκαν τον Νοέμβριο του 2009, σχεδόν 29 μήνες μετά την ανακοίνωση της ετυμηγορίας.

10. Μόλις τα πρακτικά ήταν διαθέσιμα, ο προσφεύγων παρατήρησε ότι οι καταθέσεις βασικών μαρτύρων και τα αποδεικτικά στοιχεία που προσκόμισε είχαν παραποιηθεί. Ως εκ τούτου, υπέβαλε αίτηση διόρθωσης των πρακτικών (παράγραφος 2.8), η οποία έγινε δεκτή σε σχέση με τις καταθέσεις των μαρτύρων· Ωστόσο, οι υπόλοιποι ισχυρισμοί του προσφεύγοντος απορρίφθηκαν λόγω του χρόνου που παρήλθε από την έκδοση της απόφασης (παράγραφος 2.9).

11. Ο προσφεύγων υπέβαλε επίσης αναφορά ενώπιον του Εισαγγελέα του Αρείου Πάγου, υποστηρίζοντας ότι το πρωτοβάθμιο δικαστήριο δεν του επέτρεψε να ολοκληρώσει την απολογία του. Η αναφορά παραπέμφθηκε αρχικά στον Εισαγγελέα Εφετών, ο οποίος με τη σειρά του παρέπεμψε την αναφορά στο δευτεροβάθμιο δικαστήριο που επρόκειτο να αποφανθεί επί της έφεσης. Ωστόσο, το δευτεροβάθμιο δικαστήριο δεν κατέγραψε την παραπομπή αυτή στα πρακτικά, ούτε το αίτημα του να ακυρώσει την απόφαση του πρωτοβάθμιου δικαστηρίου και να παραπέμψει την υπόθεση σε επανεκδίκαση (σκέψη 2.10).

12. Στις 25 Ιουνίου 2012, το δευτεροβάθμιο δικαστήριο εξέδωσε την ετυμηγορία του. Ωστόσο, τα πρακτικά επικυρώθηκαν 21 μήνες αργότερα.

13. Κατά την εξέταση των πρακτικών, ο προσφεύγων διαπίστωσε ότι ήταν και πάλι ελλιπή, καθώς δεν περιελάμβαναν, συγκεκριμένα, το επιχείρημά του ότι δεν του επετράπη να ολοκληρώσει την απολογία του από το πρωτοβάθμιο δικαστήριο και το αίτημά του προς το δικαστήριο να ακυρώσει την πρωτόδικη απόφαση. Ως εκ τούτου, ο προσφεύγων υπέβαλε αίτηση διόρθωσης των πρακτικών, αλλά η αίτηση αυτή ουδέποτε εξετάστηκε από το δευτεροβάθμιο δικαστήριο (σκέψη 2.11).

14. Στην αναίρεσή του του ενώπιον του Ακυρωτικού Δικαστηρίου, ο προσφεύγων παρατήρησε ότι η παράλειψη του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου να εξετάσει τον ισχυρισμό του ότι το πρωτοβάθμιο δικαστήριο δεν του επέτρεψε να ολοκληρώσει την υπεράσπισή του συνιστούσε παραβίαση του δικαιώματός του υπεράσπισης (παράγραφος 2.12).

15. Ο προσφεύγων έπρεπε να περιμένει 29 και 21 μήνες αντίστοιχα μέχρι το πρωτοβάθμιο και δευτεροβάθμιο δικαστήριο να επικυρώσει και να δημοσιεύσει τα πρακτικά των αντίστοιχων διαδικασιών τους. Οι καθυστερήσεις αυτές επηρέασαν σημαντικά τα δικαιώματα υπεράσπισής του, λόγω των ελλιπών πρακτικών της ποινικής διαδικασίας και της αδυναμίας του να έχει έγκαιρη πρόσβαση σε ακριβείς και πλήρεις καταγραφές των αποδεικτικών στοιχείων και των μαρτυρικών καταθέσεων που παρουσιάστηκαν και στις δύο δίκες (παράγραφος 3.1).
    

16. Οι καθυστερήσεις αυτές και η έλλειψη συστήματος ηχογράφησης φωνής επηρέασαν επίσης την ικανότητα του Ακυρωτικού Δικαστηρίου να αποφανθεί επί της υπόθεσης (παράγραφος 5.3). Στην πραγματικότητα, όταν εκδόθηκε η απόφαση του Ακυρωτικού Δικαστηρίου τον Δεκέμβριο του 2015, το εφετείο δεν είχε εξετάσει – και εξακολουθεί να μην έχει εξετάσει – την αίτηση του για διόρθωση των πρακτικών της διαδικασίας ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου, κατάσταση που φυσικά επηρέασε την απόφαση του Ακυρωτικού Δικαστηρίου.

17. Ως εκ τούτου, θα είχα καταλήξει σε παραβίαση του δικαιώματος του προσφεύγοντος σε δίκαιη δίκη σύμφωνα με το άρθρο 14 παράγραφος 1 του Συμφώνου.

18. Επιπλέον, ο προσφεύγων θα πρέπει να έχει δικαίωμα επανάληψης της δίκης από το Ακυρωτικό Δικαστήριο μόλις το δευτεροβάθμιο δικαστήριο εξετάσει την αίτησή του για διόρθωση των πρακτικών της διαδικασίας ενώπιον του τελευταίου δικαστηρίου.

 

---

---

ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΗΣ ΓΝΩΜΗΣ ΤΗΣ ΜΕΙΟΨΗΦΙΑΣ ΣΤΗΝ ΕΛΛΗΝΙΚΗ

CCPR/C/141/D/3582/2019 Προκαταρκτική μη επιμελημένη έκδοση

Παράρτημα I

[Πρωτότυπο: Ισπανικό]

Μειοψηφούσα γνώμη του μέλους της Επιτροπής Carlos Gomez Martinez (διαφωνών)

1. Η Επιτροπή καταλήγει στο συμπέρασμα στην παράγραφο 10.4 των απόψεών της ότι «το διάδικο κράτος παραβίασε τις υποχρεώσεις του βάσει του άρθρου 14, παράγραφος 3, εδάφιο β), του Συμφώνου παραλείποντας να παράσχει στον προσφεύγοντα επαρκή χρόνο και ευκολίες για την προετοιμασία της υπεράσπισής του, ιδίως παραλείποντας να του παράσχει έγκαιρη πρόσβαση στα ακριβή και πλήρη πρακτικά των αποφάσεων αμφοτέρων των δικαστηρίων».

2. Κάθε παραβίαση διαδικαστικού κανόνα δεν οδηγεί στο συμπέρασμα ότι υφίσταται παραβίαση του δικαιώματος υπεράσπισης για τον σκοπό αυτό, είναι απαραίτητο να αποδειχθεί ότι υπήρξε ουσιώδης αδυναμία άμυνας. Συναφώς, πρέπει να υπομνησθεί ότι το δικαίωμα που αναγνωρίζεται στο άρθρο 14, παράγραφος 3, εδάφιο β), του Συμφώνου αποσκοπεί στην πρόληψη της αδυναμίας άμυνας και θεωρώ ότι η εν λόγω αδυναμία άμυνας δεν έχει αποδειχθεί ότι έλαβε χώρα στην υπό εξέταση υπόθεση.

3. Πράγματι, αφενός, μολονότι το πρακτικό της πρωτοβάθμιας δίκης παραδόθηκε καθυστερημένα, ο προσφεύγων ήταν σε θέση να λάβει γνώση αυτού πριν καταθέσει την αναίρεσή του (παράγραφος 2.6).

4. Αφετέρου, όσον αφορά τον φερόμενο ως ελλιπή χαρακτήρα των πρακτικών, το διάδικο κράτος επισημαίνει ότι, ενώπιον του Ακυρωτικού Δικαστηρίου, ο προσφεύγων υποστήριξε ήδη ότι τα εν λόγω πρακτικά ήταν ελλιπή, υποστηρίζοντας ότι το υπόμνημα αντίκρουσής του με τις απαντήσεις που έδωσε ο ίδιος ο προσφεύγων στα ερωτήματα των συνηγόρων της πολιτικής αγωγής και των συνηγόρων υπεράσπισης δεν συμπεριλήφθηκε στο πρακτικό της δίκης σε δεύτερο βαθμό και ότι τα εν λόγω ερωτήματα ήταν κρίσιμα για την υπεράσπισή του, με αποτέλεσμα το δευτεροβάθμιο δικαστήριο να μην έχει αξιολογήσει το σύνολο των αποδεικτικών στοιχείων (παράγραφος 6.6).

5. Ωστόσο, κατά το διάδικο κράτος, το Ακυρωτικό Δικαστήριο, αφού εξέτασε τα πρακτικά της δίκης ενώπιον του δευτεροβάθμιου δικαστηρίου, απέρριψε τον ισχυρισμό του προσφεύγοντος ότι παρουσίαζαν ελλείψεις. Πράγματι, όπως αναφέρεται στην ίδια παράγραφο 6.6 της γνωμοδότησης, το Ακυρωτικό Δικαστήριο έχει ήδη εξετάσει το εν λόγω ζήτημα και έκρινε ότι το δευτεροβάθμιο δικαστήριο έλαβε υπόψη, μεταξύ άλλων, το υπόμνημα αντίκρουσης του προσφεύγοντος, καθώς και εκείνα των συγκατηγορουμένων του, το οποίο περιλάμβανε, συνοπτικά, τις απαντήσεις των κατηγορούμενων στα ερωτήματα που τους έθεσαν οι διάδικοι και οι συνήγοροί τους.

6. Επιπλέον, σύμφωνα με τους ισχυρισμούς του διάδικου κράτους, το Ακυρωτικό Δικαστήριο «δεν έκανε καμία αναφορά που να εγείρει αμφιβολίες ως προς την ακρίβεια και την πληρότητα των πρακτικών της δίκης» (παράγραφος 6.7) και το ίδιο Ακυρωτικό Δικαστήριο απέρριψε τους ισχυρισμούς του προσφεύγοντος ότι τα εν λόγω πρακτικά ήταν ελλιπή (παράγραφος 8.3).

7. Η Επιτροπή δεν μπορεί να αγνοήσει αυτά τα κατηγορηματικά συμπεράσματα του ελληνικού Ακυρωτικού Δικαστηρίου και να δεχθεί, άνευ ετέρου, τον ισχυρισμό του προσφεύγοντος ότι τα πρακτικά ήταν ελλιπή, ισχυρισμός ο οποίος αποτέλεσε τη βάση της προσφυγής του και δεν αποδείχθηκε, γεγονός που στερεί την αναφορά του από οποιαδήποτε βάση.

8. Ως εκ τούτου, φρονώ ότι η παρούσα αναφορά δεν ήταν δεόντως τεκμηριωμένη και ότι, κατά συνέπεια, θα έπρεπε να θεωρηθεί απαράδεκτη κατ’ εφαρμογή των διατάξεων του άρθρου 2 του πρώτου προαιρετικού πρωτοκόλλου του Διεθνούς Συμφώνου για τα Ατομικά και Πολιτικά Δικαιώματα.