Αντώνης Μεταξάς, καθηγητής Δικαίου της ΕΕ στο ΕΚΠΑ και στο TU Βερολίνου
Η θέαση της Ευρώπης και του ενωσιακού της εγχειρήματος διέπεται συχνά από μια άρρητη πρόσληψη αυτονοήτου και μονιμότητας. Τούτο συνιστά μια φενάκη. Πολλές καθημερινές ευχέρειες, τις οποίες ειδικώς οι νέες γενιές, που δεν έζησαν το “πριν”, προσλαμβάνουν ως αυτονόητες δεν συνιστούν δικαιώματα απορρέοντα από την ανθρώπινη ιδιότητα του εκάστοτε φορέα τους, αλλά από την ιδιότητά του ως ενωσιακού πολίτη. Επίσης, δεν είναι διόλου ιστορικά ακριβές ότι οι πολιτικές κοινωνίες και τα συστήματα οργανωμένης συλλογικής πολιτικής και θεσμικής συμβίωσης δεν φθίνουν ή αποδομούνται. Το πράττουν και μάλιστα ενίοτε ραγδαία και απότομα, συχνά δε “δι’ ασήμαντον αφορμήν” ή κατόπιν αναπάντεχων «ατυχημάτων» που συμπαρασύρουν θεμελιακές φαινομενικά σταθερές δομές σε πλήρη κατάρρευση. Μην ξεχνούμε δε κάτι μάλλον σημαντικό, το οποίο συχνά υποτιμάται: Σήμερα την Ένωση συναπαρτίζουν λαοί που έχουν βιώσει την ενίοτε ακαριαία και βίαιη θνητότητα των πολιτικών πραγμάτων και μάλιστα έχουν κατατάξει ψυχολογικά τη σχετική τους εμπειρία ως έναυσμα «ελευθερίας» και «χειραφέτησης» (αναφέρομαι σε λαούς της ανατολικής και κεντρικής Ευρώπης). Δεν είναι συνεπώς άστοχο να υποθέσει κανείς ότι ενδέχεται, ενόψει αυτής της ιστορικής τους εμπειρίας, να μην προσεγγίζουν διαλυτικές ανακατατάξεις με κάποια μείζονα περίσκεψη ή δέος, αλλά, αντιθέτως, μάλλον αυτοματιστικά ως περίπου «λυτρωτικές». To εν λόγω ζήτημα συνδέεται και με την έλλειψη διεξοδικής κριτικής αποτίμησης της μόνιμης τάσης για μια συνεχή πορεία διεύρυνσης της Ένωσης. Διεύρυνση με αποκλειστικό γνώμονα μια στενά οικονομιστική ή επιπόλαιη γεωστρατηγική προσέγγιση, λίαν συχνά υπονομεύει τη θεσμική και πολιτική ωρίμανση και συνοχή της ενοποιητικής διαδικασίας.
Η πεποίθηση μιας μη αναστρεψιμότητας της ενωσιακής προσπάθειας παραγνωρίζει την εγγενή δυσχέρεια συγκρότησης και διατήρησης συζεύξεων στο μεταεθνικό επίπεδο. Πράγματι, η εξοικείωση του πολίτη με μια μεταεθνική συνείδηση δεν είναι ευχερής. Και τούτο διότι η ταυτοτική «εργαλειοθήκη» του έθνους-κράτους, σε αντίστιξη με αυτή της Ένωσης, είναι εξόχως ευρύχωρη: κοινές ιστορικές, αισθητικές μνήμες, κοινή γλώσσα και τόπος, αίσθημα κοινότητος και άλλα πολλά και λίαν δομικά, τα οποία ενίοτε προσλαμβάνονται ως ανάσχεση στην προσχώρησης και σε μια μεταεθνική ταυτότητα. Το «και» αποτυπώνει παρεμπιπτόντως κάτι σημαντικό: Το ενωσιακό εγχείρημα δεν έχει συγκροτηθεί στη βάση αξιώσεων αποχωρισμού-εκβολής της εθνικής συνείδησης και ιδιαιτερότητας. Πάντα λόγος γίνεται για μία ένωση εθνών, αποφασισμένων όμως -γιατί απλά χωρίς αυτό η Ένωση δεν υφίσταται- να προβούν σε περιστολή της κυριαρχίας τους και μεταβίβαση αρμοδιοτήτων στο ενωσιακό επίπεδο: η εμβληματική ρήση της Ένωσης ομιλεί για «Ενότητα στην πολυμορφία «Unity in diversity». Η ευρωπαϊκή πολιτισμική ταυτότητα συγκροτείται ανέκαθεν στη βάση της διαλεκτικής σύνθεσης μεταξύ ενότητας και ποικιλότητας, ήτοι στη βάση συνάρθρωσης διαφορετικοτήτων.
Εντούτοις, η ενωσιακή πορεία δεν μπορεί να κινείται ερήμην της υφιστάμενης ανάγκης του ατόμου για ψυχικές και συναισθηματικές ταυτίσεις και αναπληρώσεις. Σ’ ένα διαρκώς μεταβαλλόμενο κόσμο, με λίγες, πλέον, σταθερές, η αίσθηση της απώλειας του «γνωστού», βιωμένου εθνικού παρελθόντος, των σκληρών συνόρων και των κυρίαρχων, φυλετικά καθαρών εθνών-κρατών συχνά συνθλίβει, φοβίζει καίρια, μεγιστοποιώντας δομικές ανασφάλειες και ούτως ή άλλως υφιστάμενα βιωτικά άγχη του μέσου πολίτη. Στο πλαίσιο αυτό, δεν έχει τόση σημασία αν το βιωμένο παρελθόν παραπέμπει σε μια όντως ιδανική ή μάλλον ψευδαισθησιακά εξιδανικευμένη ή ακόμη και πλήρως φαντασιακά συγκροτημένη, ουδέποτε υπάρξασα (ως τέτοια, ήτοι ιδανική) πρότερη κατάσταση. Από μόνη της η διαμάχη μεταξύ βιωμένης εξιδανικευτικής προβολής του παρελθόντος και του διαμεσολαβούμενου από ένα ενίοτε ζοφερό παρόν, ασαφούς αβέβαιου μέλλοντος φαίνεται κατά κανόνα άνιση.
Εν προκειμένω, έστω και ο έντονος και χρονικά παρατεταμένος φόβος απέναντι στο ενδεχόμενο η ‘Ενωση να αποσυντεθεί προσεχώς πολιτικά και οικονομικά μπορεί να θέσει σε κίνηση προσεγγίσεις και πολιτικές συμπεριφορές που θα επιταχύνουν τις διαλυτικές τάσεις καίρια. Ας μην υποτιμούμε συνεπώς την ενίοτε βίαιη θνητότητα των συλλογικών πολιτικοθεσμικών συστημάτων. Εξάλλου, ουδέν σίγουρο και μόνιμο στα ανθρώπινα. Συχνά μάλιστα η εκτίμηση της αληθούς διάστασης και αξίας των όποιων «κεκτημένων» επέρχεται μετά την απώλειά τους. Αλλά και κάτι ακόμη ας ειπωθεί: ειδικώς στην περίπτωση της Ευρωπαϊκής Ένωσης πολλά από τα αρνητικά που της καταμαρτυρούνται συνιστούν εκούσιες επιλογές, πράξεις ή παραλείψεις των ίδιων των κρατών μελών και των κατά καιρούς ηγεσιών τους. Αυτές τις οποίες εμείς στο πλαίσιο της πολιτικής μας ευθύνης επιλέγουμε και ψηφίζουμε δια της συμμετοχής ή ακούσιας απουσίας μας.
