Κυρίες και κύριοι,
O Αριστόβουλος Μάνεσης:
Ι.
Τίμησε όσο λίγοι τη νομική επιστήμη και τη νομική παιδεία, και μάλιστα με διακλαδικότητα. Τιμήθηκε από τους ομοτέχνους του αλλά και από την κοινωνία ολόκληρη όσο σχεδόν κανείς σύγχρονος επιστήμων, διανοούμενος και λόγιος.
Οι τιμές και οι δάφνες που του αποδόθηκαν και εξακολουθούν να του αποδίδονται είναι τιμές και δάφνες κατ’ αξία, ουδόλως καθ’ υπερβολή. Αν ήσαν καθ’ υπερβολή, θα τις απέκρουε με τον σώφρονα , σεμνό και νηφάλιο τρόπο του, τον τρόπο του μέτρου και της αναλογίας.
Δέχθηκε λοιπόν τον δίκαιο έπαινο του Δήμου και των νομικών:
- Των νομικών αλλά και της ακαδημίας εν γένει: για την τεράστια προσφορά του στην επιστήμη και στην παιδεία.
- Του Δήμου: για τη σθεναρή πίστη και αφοσίωσή του στις αξίες της Ελευθερίας, της Ισότητας και της Αδελφότητας, υπέρ των οποίων πρόσφερε, με την καλλιγράφο πέννα του, τον εύηχο, εμπνευσμένο και απολαυστικό λόγο του και υπέρ των οποίων έδωσε, με την αγέρωχη και υπερήφανη στάση του, μάχες και αγώνες με προσωπική και οικογενειακή θυσία, με εκτόπιση και εκπατρισμό.
Ο Αριστόβουλος Μάνεσης ξεπέρασε κατά πολύ των πήχη των υψηλών ακαδημαϊκών αξιών. Κατέστη σύμβολο επιστήμονα και δημοκρατικού και ελεύθερου πολίτη.
Εν όψει του συνεδρίου μας μάζεψα προσωπικές αναμνήσεις και διέτρεξα μελέτες συναδέλφων του και μαθητών του για το πρόσωπο, το πνευματικό έργο και τις πράξεις του. Έχουν λεχθεί πολλά και προφανώς μένει να λεχθούν και άλλα. Εντυπωσιακό και ανεξάντλητο το έργο του Μάνεση για το εύρος, το βάθος του, την εμβρίθεια, την ακρίβειά του και για την έμπνευση που προσφέρει. Εντυπωσιακός και ο φόρος τιμής που του αποτίεται έκπαλαι από τους μαθητές του, τους μαθητές της «Σχολής Μάνεση», και από εξέχοντες συναδέλφους του. Στους μαθητές του επέδειξε πάντοτε μέριμνα και στήριξη, στοργή και αγάπη, φιλία και ενθάρρυνση. Στους συναδέλφους του εκτίμηση, συναδελφικότητα και ευκοσμία. Και απήλαυσε, από νέος μάλιστα, πανάκριβα αντίδωρα, πανανθρώπινα και διαχρονικά: «τιμή, αγάπη, αφοσίωση, στρατιές φίλων»: στο πρωτότυπο του 16ου αιώνα (Macbeth): «honour, love, obedience, troops of friends».
Λόγω του όγκου των παρουσιάσεων και αναλύσεων του έργου του Μάνεση, αλλά και λόγω των πρόσφατων επιστημονικών λόγων, προτίμησα, αναμιμνησκόμενος με βαθιά συγκίνηση, με μεγάλο σεβασμό και με απέραντη ευγνωμοσύνη τον περιώνυμο και ενάρετο δάσκαλό μας, που είχα την αγαθή τύχη και τη μεγάλη τιμή να γνωρίσω στην αρχή της δεκαετίας του 1980 και να περιδιαβώ κι εγώ πίσω του για είκοσι περίπου χρόνια, να σκιαγραφήσω αυτόν τον ρέκτη της επιστήμης μας με ορισμένα βασικά χαρακτηριστικά του.
ΙΙ.
Α. Στη νιότη του: Άριστος, πειθαρχημένος, φιλομαθής, φίλεργος και φιλόπονος, ανήσυχος κατά το πνεύμα, ευρυμαθής, οξυδερκής, πολύγλωσσος. Τα χαρακτηριστικά αυτά διήρκεσαν βεβαίως όσο ο βίος του και αναπτύχθηκαν ακόμη περισσότερο.
Β. Στην ωριμότητά του:
- Διακρίθηκε για τη διδασκαλία του: Κεντούσε: Ήταν σαγηνευτικός, μεταδοτικός, ουσιώδης, ευχάριστος και σοβαρός συνάμα, αυστηρός και προγραμματισμένος, εμπνέων, ένθους για την ελευθερία, ένθους για τη δημοκρατία.
- Στον εν γένει προφορικό λόγο του (επίσημο και καθημερινό): Ήταν ακριβής, ευγενής, φιλόφρων, ήρεμος, χαρίεις μα επιβλητικός.
- Στους διδασκάλους του: Με σέβας αλλά πάντα κριτικός.
- Στους συναδέλφους του: Οικείος, πειστικός, έγκυρος. Τιμούσε το έργο τους και τη συμβολή τους στην επιστήμη και στην παιδεία. Με ορισμένους συνδέθηκε μάλιστα με βαθειά και ειλικρινή φιλία.
- Στους μαθητές του: Φιλικός έως και εξισωτικός, απλός και καθημερινός, προωθητικός, διδακτικός όχι μόνο στα αμφιθέατρα αλλά και στα πέριξ της Σχολής με το ύφος του, τις παραινέσεις του, τους διαλόγους του και την ευθυτενή και εύκοσμη παρουσία του, δίκαιος, άκρως αξιοκράτης.
- Στην πολιτεία: Ανδρείος, δίκαιος, ηθικός, ανυποχώρητος προ αξιών, σεμνός, απόμακρος από την εξουσία και πάντα κριτικός έναντί της, απόλυτα θεσμικός, πρότυπο σεβαστού επιστήμονα και διδασκάλου.
- Στην επιστήμη του: Γνώστης βαθύς και ευρύς του δικαίου, μύστης αυτού και της πολιτικής επιστήμης, της ιστορίας, της μεθοδολογίας και της φιλοσοφίας, έμπλεος της αρχαίας σοφίας και εγκρατής της εκκλησιαστικής γραμματείας, ερευνητικός, άοκνος και ακάματος, αείποτε νέος, εύβουλος και αριστόβουλος, συστηματικός, αποδεικτικός, μαχητικός, παλλόμενος, ανεξάρτητος, ανεπιτήδευτος, εν τέλει σεβάσμιος, εκ των κορυφαίων διανοητών και σοφών των ηθικών, δικαιϊκών και πολιτικών επιστημών. Τα κείμενά του στιβαρά και πρωτότυπα, το έργο του πανοραμικό. Άλλωστε διαλέχθηκε με όλους τους κλασικούς του συνταγματικού δικαίου και της πολιτειολογίας, της πολιτικής επιστήμης και της ιστορίας των πολιτικών θεωριών. Υπήρξε φιλοσοφικότατος, υπό την έννοια της ασταμάτητης έρευνας των πρώτων αρχών –της τελολογίας και της γενεαλογίας των θεσμών– καθώς και της κλασικής και νεότερης φιλοσοφίας, κι ας τον παρότρυνε ο πολύς Κωνσταντίνος Δεσποτόπουλος, κλείνοντας τον λόγο του κατά την υποδοχή του στην Ακαδημία Αθηνών, να συνεχίσει τη συγγραφή του «επί το φιλοσοφικότερον».
- Στη συγγραφή του: Συστηματικός, συνθετικός και συνάμα αναλυτικός, κριτικός, ρηξικέλευθος αλλά πάντα κλασικός, ευρηματικός και πρωτοπόρος, φιλίστωρ, πλουτοφόρος.
- Στη γραφή του, την ελληνική: Ευανάγνωστος, σαφής, απέριττος, πολύτροπος, καλολογικός, ανεπιτήδευτος, διδακτικός. Ίσως η αρμονία των «ηδυσμένων λόγων» του και των αυστηρών νοημάτων του να επηρεαζόταν και από τους καθημερινούς ήχους του Schubert, του Schumann και άλλων στο πιάνο της Μαίρης Μανωλεδάκη – Μάνεση. Φιλόκαλος γαρ και φιλόμουσος. All time classic ο ένας, all time classic η άλλη. Συγκλήρωση ολόκληρης ζωής, αφοσιωμένη στην τέχνη και στην επιστήμη, στην έρευνα και στη διδασκαλία, στην προσφορά στην κοινωνία και την πολιτεία.
ΙΙΙ.
Επιτρέψτε μου να τελειώσω με μια παράφραση: «Εβουλήθην γράψαι τον λόγον Αριστοβούλου μεν αρετών εγκώμιον, Μαίρης δε μουσικόν παίγνιον συνοδόν».