Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου: Ένας στυλοβάτης του ευρωπαϊκού νομικού πολιτισμού

Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου έχει προσφέρει πολλά στην ευρωπαϊκή ήπειρο. Χρωστάμε σε αυτήν ένα μεγάλο μέρος της σημερινής φυσιογνωμίας της, αυτής που μερικές φορές μας γεμίζει με υπερηφάνεια για τις κατακτήσεις του νομικού πολιτισμού και άλλες φορές μας προκαλεί να αναρωτηθούμε για τα επόμενα βήματα που πρέπει να γίνουν.

Η Ελλάδα, παρά τις υστερήσεις που εξακολουθούν να υπάρχουν, έχει ωφεληθεί σημαντικά από τη Σύμβαση. Η σημασία της ΕΣΔΑ έχει πια εδραιωθεί σημαντικά στην ελληνική νομική κοινότητα. Η εποχή κατά την οποία, όπως είπε ο αείμνηστος Φ. Βεγλερής, η Σύμβαση ήταν μια «έρημη νήσος» μέσα στον ωκεανό του εθνικού νομικού συστήματός μας, ανήκει οριστικά στο παρελθόν. Σήμερα, η Σύμβαση είναι μια ζωντανή και δυναμική «νήσος» που επικοινωνεί και δεν νιώθει πια μόνη.

Η κληρονομιά της ΕΣΔΑ στην ελληνική έννομη τάξη, όμως, δεν οφείλεται μόνο στη νομική της ερμηνεία και εφαρμογή. Οφείλεται σε μεγάλο βαθμό και σε αυτούς που την έχουν υπηρετήσει συγγραφικά. Ειδικότερα, υπό τη διεύθυνση του κ. Λίνου-Αλέξανδρου Σισιλιάνου, πρώην Προέδρου του ΕΔΔΑ και Καθηγητή Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, το έργο «Ευρωπαϊκή Σύμβαση των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) – Ερμηνεία κατ’ άρθρο» έχει εκδοθεί σε τρίτη, ενημερωμένη και εμπλουτισμένη έκδοση. Η νέα αυτή έκδοση αναφέρεται σε πάνω από 1.000 αυστηρά επιλεγμένες αποφάσεις από το 2017 έως το 2025, και αποτελεί καρπό της συλλογικής προσπάθειας 18 καταξιωμένων επιστημόνων, με βαθιά γνώση της ΕΣΔΑ είτε λόγω της θητείας τους στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, είτε λόγω της επαγγελματικής τους πορείας στην προστασία των δικαιωμάτων του ανθρώπου.

Το νέο και σημαντικό εκδοτικό γεγονός τιμήθηκε με βιβλιοπαρουσίαση τη Δευτέρα 5 Μαΐου στη Νομική Βιβλιοθήκη. Στο πλαίσιο της εκδήλωσης, που παρακολούθησε το “NB Daily”, συμμετείχαν σημαντικές προσωπικότητες από τον νομικό χώρο, όπως ο Σπύρος Βλαχόπουλος, Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, ο Μιχάλης Πικραμένος, Πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας, ο Νίκος Αλιβιζάτος, Ομότιμος Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, και ο Θωμάς Καμενόπουλος, δικηγόρος Παρ’ Αρείω Πάγω και πρώην Αντιπρόεδρος του ΔΣΑ. Ο κ. Καμενόπουλος ανέλαβε να αναπληρώσει τον Δημήτρη Βερβεσό, Πρόεδρο του ΔΣΑ, ο οποίος λόγω της απόφασης του ΣτΕ που έκρινε συνταγματικό τον τεκμαρτό τρόπο φορολόγησης των ελεύθερων επαγγελματιών, είχε συγκαλέσει έκτακτη συντονιστική επιτροπή.

Χαιρετισμό στην εκδήλωση απηύθυνε ο Κωνσταντίνος Χριστοδούλου, Κοσμήτωρ της Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, ενώ τη συζήτηση συντόνισε η Νίκη Μαριόλη, Πρόεδρος του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους και Αντιπρόσωπος (Agent) της Ελληνικής Δημοκρατίας στο ΕΔΔΑ.

Λίλα Καρατζά, Αντιπρόεδρος και Διευθύντρια εκδοτικής παραγωγής της Νομικής Βιβλιοθήκης

Στην τρίτη έκδοση της πιο ολοκληρωμένης παρουσίασης και ανάλυσης των διατάξεων της Ευρωπαϊκής Σύμβασης Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, η οποία παρουσιάζει τη πληρέστερη ανάλυση της νομολογίας του Στρασβούργου, αναφέρθηκε η Λίλα Καρατζά, Αντιπρόεδρος και Διευθύντρια εκδοτικής παραγωγής της Νομικής Βιβλιοθήκης. Όπως τόνισε, η συγκεκριμένη έκδοση έχει εμπλουτιστεί με περισσότερες από 1000 αποφάσεις που έχουν δημοσιευτεί από το 2017 έως σήμερα, δίνοντας ιδιαίτερη έμφαση στις αποφάσεις ελληνικού και κυπριακού ενδιαφέροντος.

Η κυρία Καρατζά ανέφερε επίσης ότι, όπως επισημαίνει ο καθηγητής Χρήστος Ροζάκης, η νομολογία του ΕΔΔΑ λειτουργεί ως φάρος για τον τρόπο που πρέπει να προστατεύονται τα δικαιώματα σήμερα. Η επίκληση της νομολογίας του Στρασβούργου από τα εθνικά δικαστήρια γίνεται ολοένα και πιο συχνή, καθιστώντας την ένα αποσπαστό τμήμα της δικηγορικής ύλης.

Νίκη Μαριόλη, Πρόεδρος του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους

“Το δίκαιο της ΕΣΔΑ είναι ένα κατ’ εξοχήν νομολογιακό δίκαιο και οι αποφάσεις του ΕΔΔΑ αποτελούν τον αυθεντικό ερμηνευτή της Σύμβασης. Είναι σημαντικό οι αποφάσεις του ΕΔΔΑ να διαχέονται στην ελληνική έννομη τάξη, ώστε να υπάρχει ενημέρωση”

Η Νίκη Μαριόλη, Πρόεδρος του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους, αναφέρθηκε στην επικαιροποιημένη και εμπλουτισμένη έκδοση της κατά άρθρο ερμηνείας της ΕΣΔΑ, χαρακτηρίζοντας το έργο ως μια ολοκληρωμένη παρουσίαση που επιχειρεί και επιτυγχάνει να σχολιάσει τις σημαντικότερες διατάξεις της ΕΣΔΑ. Τόνισε ότι η ΕΣΔΑ αποτελεί τη μόνη διεθνή συμφωνία για τα ανθρώπινα δικαιώματα που παρέχει τόσο υψηλό βαθμό προστασίας, ιδιαίτερα σε μια εποχή που τα ανθρώπινα δικαιώματα συχνά εργαλειοποιούνται.

Η κυρία Μαριόλη επισήμανε ότι, μεταξύ της 2ης και της 3ης έκδοσης, έχουν μεσολαβήσει σημαντικά γεγονότα, όπως ένας πόλεμος σε ευρωπαϊκό έδαφος, η έξοδος της Ρωσίας από το σύστημα της Σύμβασης, η πανδημία του κορωνοϊού, γεωπολιτικές προκλήσεις, τεχνολογικά άλματα και περιβαλλοντικές κρίσεις. Σημείωσε επίσης τη μεγάλη παιδευτική αξία του βιβλίου, το οποίο είναι πολύτιμο για φοιτητές, δικαστές, δικηγόρους και πολίτες, ενώ η επιστημονική του βαρύτητα ενισχύεται από τη θεσμική εμπειρία του επιμελητή.

Αναφερόμενη στο ρόλο του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους (ΝΣΚ), η κυρία Μαριόλη τόνισε ότι το ΝΣΚ κατέχει κομβική θέση στο σύστημα προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων, τόσο ως δικαστικός παραστάτης της Ελλάδας κατά την εκδίκαση προσφυγών ενώπιον του ΕΔΔΑ, όσο και ως εκπρόσωπος του δικαστηρίου κατά το στάδιο εκτέλεσης και συμμόρφωσης της Ελληνικής Δημοκρατίας προς τις καταδικαστικές αποφάσεις. Ο πρόεδρος του ΝΣΚ, όπως επεσήμανε, συνεργάζεται με εκπροσώπους άλλων κρατών μελών για την κοινή αντιμετώπιση διαφόρων ζητημάτων, συμμετέχει σε επιτροπές και ομάδες εργασίας για την καλύτερη εφαρμογή της ΕΣΔΑ και εκπροσωπεί την Ελληνική Δημοκρατία στο ΕΔΔΑ.

Η Πρόεδρος του ΝΣΚ υπογράμμισε ότι το δίκαιο της ΕΣΔΑ είναι κυρίως νομολογιακό δίκαιο και οι αποφάσεις του ΕΔΔΑ αποτελούν τον αυθεντικό ερμηνευτή της Σύμβασης. Τόνισε την ανάγκη οι αποφάσεις του ΕΔΔΑ να διαχέονται στην ελληνική έννομη τάξη, ώστε να διασφαλίζεται η ενημέρωση και η εφαρμογή τους.

Κωνσταντίνος Χριστοδούλου, Κοσμήτορας της Νομικής Σχολής Αθηνών και Καθηγητής Αστικού Δικαίου

Ο Κωνσταντίνος Χριστοδούλου, Κοσμήτορας της Νομικής Σχολής Αθηνών και Καθηγητής Αστικού Δικαίου, αναφέρθηκε στη μοναδικότητα του βιβλίου ως προς το δόγμα της πνευματικής ιδιοκτησίας. Όπως εξήγησε, το έργο είναι μεν συλλογικό, καθώς αποτελεί μια σύνθεση ατομικών συμβολών υπό την πνευματική καθοδήγηση ενός συντονιστή, αλλά ταυτόχρονα λειτουργεί και ως βάση δεδομένων. Ο καθηγητής υπογράμμισε ότι το έργο προσελκύει κυρίως τον επιστήμονα, ενώ η βάση δεδομένων απευθύνεται στον πρακτικό νομικό.

Ο κ. Χριστοδούλου ανέφερε επίσης ότι το νομικό κοινό έχει τη μονοδρομική υποχρέωση να ακολουθήσει αυτή την πορεία του συγγραφέα, όχι μόνο ως δικηγόροι της πράξης, δικαστές της πράξης και νομικοί της πράξης, αλλά και ως στοχαστές, συλλέγοντας ψηφίδες σοφίας.

Μιχάλης Πικραμένος, Πρόεδρος ΣτΕ, Καθηγητής Νομικής Σχολής ΑΠΘ

“Η ευρωπαϊκή εμπειρία δείχνει ότι για να προχωρήσει ταχύτερα και καλύτερα το Ανώτατο Διοικητικό Δικαστήριο της χώρας απαιτούνται ισχυρά φίλτρα και ένα εξειδικευμένο υποστηρικτικό προσωπικό”

Ο Πρόεδρος του Συμβουλίου της Επικρατείας, Μιχάλης Πικραμένος, αναγνώρισε δημόσια το πρόβλημα των καθυστερήσεων στην απονομή δικαιοσύνης, το οποίο πλήττει την εικόνα του δικαστηρίου.

Ο κ. Πικραμένος σημείωσε ότι η κατάσταση απαιτεί «ριζική αλλαγή παραδείγματος», και εάν δεν γίνει αυτή η θεμελιώδης μεταρρύθμιση, η εικόνα της ελληνικής δικαιοσύνης θα συνεχίσει να υπολείπεται σε σχέση με άλλες χώρες. Αναφέρθηκε επίσης στον μέσο χρόνο περαίωσης υποθέσεων στο ΣτΕ το 2022, ο οποίος ανήλθε στις 1239 ημέρες, παρατηρώντας ότι η χώρα υστερεί σημαντικά σε σχέση με άλλα κράτη. Αναφέρθηκε σε προσωπική του εμπειρία από συναντήσεις με Ευρωπαίους ομολόγους του, ειδικά στη Χιλή, όπου συμμετείχε σε συζητήσεις με προέδρους ανώτατων δικαστηρίων και διαπίστωσε τις αιτίες αυτής της υστέρησης.

Επικεντρώθηκε στη σύγκριση με άλλες ευρωπαϊκές χώρες, όπως η Φινλανδία, όπου οι υποθέσεις περατώνονται σε 203 ημέρες, χάρη στην αυστηρή διαδικασία επιλογής και την περιορισμένη εισαγωγή υποθέσεων στο ακροατήριο. Παρόμοια, το Ολλανδικό Συμβούλιο της Επικρατείας ολοκληρώνει υποθέσεις σε 370 ημέρες, με 30% αυτών να απορρίπτονται μέσω συνοπτικών διαδικασιών. Αντίθετα, η Ελλάδα καταγράφει 1239 ημέρες για την ολοκλήρωση των υποθέσεων το 2022, αποκαλύπτοντας την ανάγκη για ισχυρά φίλτρα και εξειδικευμένο προσωπικό για την επιτάχυνση της απονομής δικαιοσύνης.

Σύμφωνα με τον κ. Πικραμένο, η ελληνική εμπειρία δείχνει ότι για να επιταχυνθεί η διαδικασία στο Συμβούλιο της Επικρατείας απαιτούνται ισχυρά φίλτρα και ένα εξειδικευμένο υποστηρικτικό προσωπικό, το οποίο είναι καθοριστικής σημασίας για την ομαλή λειτουργία του δικαστηρίου. Τόνισε πως η έλλειψη υποστηρικτικού προσωπικού στην Ελλάδα, σε συνδυασμό με την αναλογία δικαστών προς δικαστικούς υπαλλήλους, υπονομεύει την αποδοτικότητα του συστήματος, κάτι που απαιτεί αλλαγές στην οργανωτική δομή του.

Ο Πρόεδρος του ΣτΕ κατέληξε λέγοντας ότι, εάν η χώρα μας δεν προχωρήσει σε αναγκαίες μεταρρυθμίσεις, οι συγκρίσεις με την Ευρώπη θα παραμείνουν αρνητικές και η εικόνα του ελληνικού δικαστικού συστήματος θα συνεχίσει να υστερεί.

Σπύρος Βλαχόπουλος, Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ

“Η ΕΣΔΑ είναι ένας ζωντανός οργανισμός και ως τέτοιος πρέπει να ερμηνεύεται. Ωστόσο, το σύγχρονο συνταγματικό δίκαιο θέτει το κρίσιμο ερώτημα αν αυτή η ζωντανή ερμηνεία έχει όρια. Και η απάντηση είναι ναι. Το πρώτο όριο είναι το γράμμα του νόμου: δεν επιτρέπεται η contra legem ερμηνεία. Δεν μπορούμε, επικαλούμενοι τη ζωντανή ερμηνεία της ΕΣΔΑ, να παραβλέπουμε τη γραμματική διατύπωση των εθνικών διατάξεων”

Ο Σπύρος Βλαχόπουλος, Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, αναφέρθηκε στην εξέλιξη του συνταγματικού δικαίου από τη δεκαετία του ’80 μέχρι το 2025, επισημαίνοντας ότι η βασική διαφορά είναι η στροφή από το εθνικό συνταγματικό δίκαιο στο ενωσιακό δίκαιο και, κυρίως, στο πεδίο των θεμελιωδών δικαιωμάτων, όπου κυριαρχεί η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.

Σύμφωνα με τον κ. Βλαχόπουλο, ο όρος «συνταγματικά δικαιώματα» δεν είναι πλέον ακριβής, καθώς δεν υπάρχουν «συνταγματικά δικαιώματα» με την αυστηρή έννοια του όρου. Αντίθετα, υπάρχουν θεμελιώδη δικαιώματα τα οποία διαπλάθονται από τα εθνικά συντάγματα, το ενωσιακό δίκαιο και κυρίως την ΕΣΔΑ. Στο πλαίσιο αυτό, τόνισε την αρχή της μείζονος προστασίας, σύμφωνα με την οποία προτιμάται η πηγή που προσφέρει τη μεγαλύτερη δυνατή προστασία, χωρίς να υπάρχει πλέον η ανάγκη για διαμάχες σχετικά με την υπεροχή του εθνικού συντάγματος, της ΕΣΔΑ ή του ενωσιακού δικαίου.

Ο κ. Βλαχόπουλος αναφέρθηκε και στη σημαντική επίδραση της ΕΣΔΑ στην ελληνική νομοθεσία, επικεντρώνοντας το ενδιαφέρον του στο σύμφωνο συμβίωσης. Αρχικά, η νομοθεσία αφορούσε μόνο τα ετερόφυλα ζευγάρια. Ωστόσο, μετά την καταδίκη της Ελλάδας από το ΕΔΔΑ στην υπόθεση Βαλλιανάτος, η νομοθεσία επεκτάθηκε και στα ομόφυλα ζευγάρια, ενισχύοντας την αρχή της ισότητας.

Αναφερόμενος στην πολιτειακή πρακτική, ο καθηγητής υπογράμμισε την επιρροή της ΕΣΔΑ στην αλλαγή της αντίληψης γύρω από το ακαταδίωκτο των βουλευτών. Μέσα από την νομολογία του Στρασβούργου, κρίθηκε ότι το ακαταδίωκτο δεν μπορεί να ισχύει για ποινικά αδικήματα που δεν σχετίζονται με την πολιτική δραστηριότητα του βουλευτή, γεγονός που οδήγησε σε τροποποιήσεις τόσο στον κανονισμό της Βουλής όσο και στην Συνταγματική Αναθεώρηση του 2019.

Εν συνεχεία, αναφέρθηκε στη μεταβολή της ελληνικής νομολογίας, απόρροια του διαλόγου μεταξύ των εθνικών δικαστηρίων και του Στρασβούργου. Όπως εξήγησε, η ελληνική δικαιοσύνη δεν πρέπει να βλέπει τη νομολογία του ΕΔΔΑ ως απειλή, αλλά ως μια πρόκληση και ευκαιρία για τον εμπλουτισμό της εθνικής έννομης τάξης. Ο κ. Βλαχόπουλος υπογράμμισε ότι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της αλλαγής είναι το άρθρο 17 του Συντάγματος, το οποίο για μεγάλο διάστημα προστάτευε μόνο τα εμπράγματα δικαιώματα. Ωστόσο, υπό την επίδραση της νομολογίας του ΕΔΔΑ, η ελληνική δικαιοσύνη προσαρμόστηκε στην ανάγκη να προστατεύονται και τα ενοχικά δικαιώματα, καθώς δεν έχει νόημα να προστατεύονται μόνο τα εμπράγματα στην εποχή μας.

Επιπλέον, αναφέρθηκε στη σημασία της ζωντανής ερμηνείας της ΕΣΔΑ, τονίζοντας ότι αυτή η ερμηνεία έχει όρια. Ο πρώτος περιορισμός είναι το γράμμα της νομοθεσίας, καθώς η ζωντανή ερμηνεία δεν μπορεί να παραβλέπει τη γραμματική διατύπωση των εθνικών διατάξεων. Σημείωσε, επίσης, ότι η νομολογία του ΕΔΔΑ συνομιλεί με τις κοινωνικές εξελίξεις, αλλά δεν πρέπει να επιβάλλει αυτές τις εξελίξεις στην κοινωνία.

Τέλος, ο καθηγητής Βλαχόπουλος αναφέρθηκε στα προβλήματα που αντιμετωπίζει η ΕΣΔΑ. Το πρώτο πρόβλημα σχετίζεται με τη διεύρυνση των μελών του Συμβουλίου της Ευρώπης, καθώς πολλές χώρες δεν είναι θεσμικά ώριμες να αποδεχτούν τον νομικό πολιτισμό της ΕΣΔΑ. Το δεύτερο ζήτημα αφορά την κρίση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας και την άνοδο των ανελεύθερων δημοκρατιών, οι οποίες θέτουν σε κίνδυνο την εφαρμογή των θεμελιωδών δικαιωμάτων.

Νίκος Αλιβιζάτος, Ομότιμος Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ

“Σε ό,τι με αφορά, θα είχα αντιρρήσεις και για τη μη χρήση της contra legem ερμηνείας όταν πρόκειται για προφανείς και κραυγαλέους αναχρονισμούς που, για λόγους πολιτικού κόστους, τα κόμματα δεν τολμούν να καταργήσουν, αρκεί αυτή η contra legem ερμηνεία να είναι στηριγμένη σε θεμελιώδη επιχειρήματα”

Ο Νίκος Αλιβιζάτος, Ομότιμος Καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, επανέφερε την πορεία των τελευταίων τριάντα ετών στο συνταγματικό δίκαιο της χώρας, αναδεικνύοντας τις θεμελιώδεις αλλαγές που έχουν συμβεί, ιδίως στους τομείς της θρησκευτικής ελευθερίας και της ιδιοκτησίας. Με αναφορά στην ημερίδα που οργανώθηκε το 1993 από την Ένωση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου με θέμα «Μειονότητες και Διακρίσεις», ο κ. Αλιβιζάτος υπενθύμισε τις κοσμογονικές εξελίξεις που συντελέστηκαν στο εφαρμοσμένο συνταγματικό δίκαιο της χώρας, με την ΕΣΔΑ να αποτελεί καθοριστικό παράγοντα αυτών των αλλαγών.

Αναφερόμενος στη θρησκευτική ελευθερία, εξήγησε ότι χάρη στις αποφάσεις του Δικαστηρίου του Στρασβούργου, η Ελλάδα πέρασε από το μεσαίωνα, που της είχε επιβληθεί από την Εκκλησία της Ελλάδος, στη νεωτερικότητα. Επίσης, αναφέρθηκε στο δίκαιο της ιδιοκτησίας, σημειώνοντας ότι το άρθρο 1 του Πρώτου Προσθέτου Πρωτοκόλλου της ΕΣΔΑ έχει αλλάξει ριζικά τον τρόπο με τον οποίο ερμηνεύεται το άρθρο 17 του Συντάγματος της Ελλάδας.

Ωστόσο, ο καθηγητής δεν παρέλειψε να αναδείξει τις «μαύρες σελίδες» που εξακολουθούν να υπάρχουν στην ελληνική πραγματικότητα, παρά τις εξελίξεις στη νομολογία του Στρασβούργου, όπως η διάρκεια των δικών, η αστυνομική βία, οι συνθήκες κράτησης στις φυλακές και οι επαναπροωθήσεις μεταναστών.

Αναφορικά με τα ατομικά δικαιώματα, ο κ. Αλιβιζάτος εξέφρασε τη θέση του ότι αυτά προστατεύονται πιο αποτελεσματικά στο Στρασβούργο παρά στην Αθήνα, υπογραμμίζοντας τη δυνατότητα των δικαστών του ΕΔΔΑ να είναι πιο ελεύθεροι από τις παραδόσεις και τις νοοτροπίες των χωρών τους. Στη συνέχεια, εστίασε στις ερμηνευτικές μεθόδους του ΕΔΔΑ, οι οποίες διασφαλίζουν υψηλό επίπεδο προστασίας των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Ένα παράδειγμα αυτής της προσέγγισης είναι η μέθοδος του «χρήσιμου αποτελέσματος», με την οποία το ΕΔΔΑ έχει καταδικάσει την Ελλάδα εξαιτίας της υπερβολικής προσκόλλησης στον τύπο κατά την αναιρετική διαδικασία (relève d’une approche par trop formaliste).

Επιπλέον, ανέλυσε την εξελικτική ερμηνεία του ΕΔΔΑ, σύμφωνα με την οποία το Δικαστήριο του Στρασβούργου διαπλάθει νέα δικαιώματα, λειτουργώντας εν μέρει ως νομοθέτης. Ο καθηγητής διατύπωσε και την άποψη ότι η μέθοδος της contra legem ερμηνείας μπορεί να είναι αποδεκτή, αλλά μόνο όταν υπάρχουν θεμελιώδη επιχειρήματα πίσω από αυτήν, ιδιαίτερα όταν πρόκειται για προφανείς και κραυγαλέους αναχρονισμούς που οι πολιτικές δυνάμεις δεν τολμούν να καταργήσουν.

Ο καθηγητής συνέχισε επισημαίνοντας τη διστακτικότητα των ανώτατων δικαστηρίων στην εφαρμογή της ζωντανής ερμηνείας του Συντάγματος, ιδιαίτερα του Συμβουλίου της Επικρατείας. Παρά την πρόοδο που έχει σημειωθεί στην προστασία του περιβάλλοντος, σημείωσε ότι το ΣτΕ στις υποθέσεις που τόλμησε να εξετάσει, περίμενε πρώτα την νομοθετική παρέμβαση και ακολούθως επικύρωσε την αλλαγή, όπως συνέβη στην περίπτωση των ταυτοτήτων.

Τέλος, ο Νίκος Αλιβιζάτος αναφέρθηκε στην ίδρυση συνταγματικών δικαστηρίων σε πολλές συνταγματικά προηγμένες χώρες, σημειώνοντας ότι αρχικά αυτά δημιουργήθηκαν για να ανακόψουν τον φασισμό και το ναζισμό στην Ευρώπη. Σήμερα, ο σκοπός της ίδρυσης αυτών των δικαστηρίων είναι η αποσύνδεση της συνταγματικής νομιμότητας από τον εκλογικό κύκλο και τις πιέσεις της καθημερινής πολιτικής διαπάλης. Αν και η ιδέα ίδρυσης συνταγματικού δικαστηρίου στην Ελλάδα απορρίφθηκε, ο καθηγητής υπογράμμισε ότι το Συμβούλιο της Επικρατείας θα πρέπει να προσαρμόσει τα ερμηνευτικά εργαλεία του στις σύγχρονες ανάγκες, αν θέλει να κατοχυρώσει τον ρόλο του ως «οιονεί» συνταγματικού δικαστηρίου, με την υποστήριξη της νομολογίας του ΕΔΔΑ.

Θωμάς Καμενόπουλος, δικηγόρος Παρ’ Αρείω Πάγω, π. Αντιπρόεδρος του ΔΣΑ

“Η χώρα μας έχει το θλιβερό προνόμιο να βρίσκεται στην τρίτη χειρότερη θέση όσον αφορά τις καταδίκες για παραβίαση του εύλογου χρόνου απονομής δικαιοσύνης, μετά την Ιταλία και την Τουρκία”

Ο Θωμάς Καμενόπουλος, δικηγόρος Παρ’ Αρείω Πάγω και πρώην Αντιπρόεδρος του Δικηγορικού Συλλόγου Αθηνών, αναπληρώνοντας τον Πρόεδρο του ΔΣΑ, Δημήτρη Βερβεσό, αναφέρθηκε στην καθοριστική επιρροή της ΕΣΔΑ στην ελληνική νομική τάξη και την ευρωπαϊκή νομική ταυτότητα. Στην ομιλία του, τόνισε ότι η ΕΣΔΑ έχει διεισδύσει σε όλους τους κλάδους του δικαίου και αποτελεί πλέον αναπόσπαστο μέρος της νομικής πρακτικής. Όπως επισήμανε, η ΕΣΔΑ, μέσα από τις ερμηνείες του ΕΔΔΑ και των εθνικών δικαστηρίων, έχει συμβάλει στη διαμόρφωση του σύγχρονου ευρωπαϊκού νομικού πολιτισμού, αποτελώντας θεμέλιο λίθο για τη λειτουργία του κράτους δικαίου.

Ο κ. Καμενόπουλος επισήμανε ότι η πορεία της ΕΣΔΑ στην Ελλάδα είναι στενά συνδεδεμένη με την πορεία εμπέδωσης του κράτους δικαίου στη χώρα μας, αναγνωρίζοντας όμως και τις αδυναμίες που εξακολουθούν να υφίστανται. Ειδικότερα, υπογράμμισε ότι οι καταδίκες της Ελλάδας από το ΕΔΔΑ αναδεικνύουν σημαντικές διαχρονικές παθογένειες του ελληνικού δικαστικού συστήματος. Σύμφωνα με τα στοιχεία του 2023, έχουν εκδοθεί 1.082 αποφάσεις ελληνικού ενδιαφέροντος, εκ των οποίων οι 269 καταδεικνύουν παραβίαση θεμελιωδών δικαιωμάτων που κατοχυρώνονται από την ΕΣΔΑ.

Ιδιαίτερη αναφορά έκανε και στο ζήτημα της καθυστέρησης στην απονομή δικαιοσύνης, τονίζοντας ότι η Ελλάδα κατατάσσεται στην τρίτη χειρότερη θέση στην Ευρώπη όσον αφορά τις καταδίκες για παραβίαση του εύλογου χρόνου απονομής δικαιοσύνης, μετά την Ιταλία και την Τουρκία. Ο κ. Καμενόπουλος χαρακτήρισε το πρόβλημα αυτό συστημικό, όπως αναδεικνύεται στις αποφάσεις του ΕΔΔΑ.

—

Η διεύθυνση έκδοσης του έργου «Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου – Ερμηνεία κατ’ άρθρο» ήταν υπό την ευθύνη του Λίνου-Αλέξανδρου Σισιλιάνου, Καθηγητή Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ και Κοσμήτορα της Σχολής (2021-2024), πρώην Πρόεδρου του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου. Στο έργο συμμετείχαν 18 καταξιωμένοι επιστήμονες, οι οποίοι έχουν συνεισφέρει σημαντικά στην ερμηνεία της Σύμβασης, καθώς είτε υπηρετούν στο Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου είτε έχουν επικεντρώσει τη δραστηριότητά τους στην προστασία των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.

Οι συνεργάτες του έργου περιλαμβάνουν τον Σπυρίδων-Ηρακλή Ακτύπη, Δ.Ν. Πανεπιστημίου Panthéon-Assas Paris II και Επικεφαλής Γραφείου Ισότητας του ΥΠΕΞ, την Πωλίνα Ασημάκη, Référendaire στο ΕΔΔΑ, τον Γρηγόριο Αυδίκο, Διδάκτωρ Δημοσίου Δικαίου και Δικαστικό Πληρεξούσιο Α’ ΝΣΚ υπό απόσπαση στο Συμβούλιο της Ευρώπης, τον Παναγιώτη Βογιατζή, Δ.Ν., Référendaire στο ΕΔΔΑ (2003-2016), Référendaire στο ΔΕΕ (2016-), την Αφροδίτη Γκαγκάτση, Référendaire στο ΕΔΔΑ, τη Μαρία-Λουίζα Δεύτου, Δ.Ν., Επιστημονική Συνεργάτιδα του ΙΜΔΑ και Διδάσκουσα στη Νομική Σχολή ΕΚΠΑ, τον Μάρκο Καραβία, D.Phil (Oxon), Διευθυντή του Μεσογειακού Κέντρου Πολιτικών Μετανάστευσης και Ασύλου, τον Ηλία Καστανά, Δ.Ν. Πανεπιστημίου Γενεύης, Νομικό Σύμβουλο Α’ στην Ειδική Νομική Υπηρεσία του Υπουργείου Εξωτερικών, τη Μαρία-Ανδριανή Κωστοπούλου, Δ.Ν., Δικηγόρο Αθηνών και μέλος του ΔΣ του ΙΜΔΑ, την Κατερίνα Λαζανά, πρώην Référendaire στο ΕΔΔΑ, στέλεχος της Γραμματείας της Ευρωπαϊκής Επιτροπής για την Πρόληψη των Βασανιστηρίων, την Ελένη Μίχα, Δ.Ν., Ε.ΔΙ.Π. Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ, Δικηγόρο, τη Λυδία-Μαρία Μπολάνη, Δικηγόρο με ΜΔΕ (ΕΚΠΑ), MJur, MPhil (Oxon), τον Ιωάννη Πρέζα, Référendaire στο ΕΔΔΑ και Αναπληρωτή Καθηγητή Δημοσίου Δικαίου στη Νομική Σχολή της Σορβόννης, τον Νίκο Σανσονέτη, πρώην Προϊστάμενο Νομικής Υπηρεσίας στη Γραμματεία του ΕΔΔΑ, την Τίνα Σταυρινάκη, Επίκ. Καθηγήτρια Νομικής Πανεπιστημίου Ουτρέχτης και Μέλος της Επιτροπής ΗΕ για την εξάλειψη των φυλετικών διακρίσεων, την Ευδοκία Τραγγάλου, Δικηγόρο, ΜΔ Πανεπιστήμιο Στρασβούργου, τη Σταυρούλα Τρεκλή, Πάρεδρο ΝΣΚ και τη Μαριαλένα Τσίρλη, Γενική Γραμματέα του ΕΔΔΑ.