Η μετάβαση στη Δημοκρατία και το Σύνταγμα του 1975

Η μετάβαση στη δημοκρατία το 1974/1975 στην Ελλάδα είναι ένα ευρύτερης ιστορικής και πολιτικής σημασίας γεγονός της πολιτικής και της συνταγματικής μας ιστορίας, του οποίου οι καταβολές είναι πολύ πιο βαθιές και σύνθετες από τη δύναμη των ιστορικών συγκυριών που συνέβαλαν στην τελική μορφοποίησή του. Ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός και ο πολιτικός και συνταγματικός φιλελευθερισμός είναι δύο διαχρονικοί ονοματικοί προσδιορισμοί, ένας ιστορικο-γεωγραφικός και ένας ιδεολογικο-πολιτικός, που σημαίνουν, για την Ελλάδα, το ίδιο πράγμα. Αυτό που σημαίνουν αποτέλεσε τη βάση της νεότερης πολιτικής και συνταγματικής μας ιστορίας, η οποία, το 1975, χωρίς μεταβολή ουσίας και χαρακτήρα, ενισχύθηκε και ανανεώθηκε. Συνεπώς, η εκδοτική ένταξη από τη Βουλή των Ελλήνων στον τόμο «30 χρόνια από το Σύνταγμα του 1975» της συνταγματικής αλλαγής του 1974/1975 στην ιστορική σειρά των ελληνικών Συνταγμάτων από το Ρήγα έως σήμερα δεν εκφράζει απλώς την κατάταξή της στη θέση της χρονολογικής της σειράς, αλλά την διαπλαστική σχέση που τη συνδέει με τη συνταγματική μας ιστορία.

Δε χρειάζεται να εντρυφήσει κανείς στη νεότερη ευρωπαϊκή ιστορία για να διαπιστώσει ότι η αστική επανάσταση του τελευταίου τέταρτου του 18^ου αιώνα, σε όλα τα μεγάλα κέντρα της αστικής δημοκρατίας, στην Αγγλία, στη Βόρεια Αμερική και στη Γαλλία, ήταν και έμειναν στα χέρια των συντηρητικών πολιτικών δυνάμεων. Τα μεγάλα κοινωνικά, σοσιαλιστικής κατεύθυνσης, ιδεολογικά και πολιτικά κινήματα, που στην ηπειρωτική Ευρώπη πήραν τρεις φορές επαναστατικές διαστάσεις: κατά τη Γαλλική Επανάσταση (κυρίως μετά την πτώση των Γιρονδίνων), κατά την περίοδο των ήπιων επαναστατικών κινητοποιήσεων των μέσων του 19^ου αιώνα (με ορόσημο το 1848) και της κομμουνιστικής επανάστασης (με κορύφωση την Οκτωβριανή Επανάσταση), δεν μπόρεσαν να επιβληθούν. Η αστική δημοκρατία θεμελιώθηκε και οικοδομήθηκε εξαρχής στις βάσεις του οικονομικού και του πολιτικού λιμπεραλισμού και, ασφαλώς, στις ιδέες του Διαφωτισμού, ο οποίος, όμως, δεν μπορούσε, από τη φύση του, να βοηθήσει πολιτικά τις σοσιαλιστικές κινητοποιήσεις της Ευρώπης κατά την περίοδο του περάσματος από τη φεουδαρχία στην αστική δημοκρατία. Η διανόηση, που ήταν δημιουργός και φορέας των ιδεών του, συνεργάσθηκε άμεσα με τη μέση και ανώτερη τάξη των αστών, ενώ μόνο έμμεσα επηρέασε τα κατώτερα στρώματα[1].

Την ίδια ιδεολογική και πολιτική πορεία ακολούθησε και η ελληνική συνταγματική ιστορία. Από την εποχή της προετοιμασίας της Ελληνικής Επανάστασης, ο εθνικοαπελευθερωτικός Αγώνας ήταν και παρέμεινε στα χέρια των συντηρητικών και των διανοουμένων του Διαφωτισμού[2]. Σ’ αυτές τις ιδεολογικο-πολιτικές βάσεις του πολιτικού και του οικονομικού λιμπεραλισμού διαπλάστηκε ο ελληνικός συνταγματισμός.

Η Ελλάδα, παρά το ότι δεν ανήκε –με εξαίρεση την Επτάνησο– στο κοινωνικο-πολιτικό σύστημα της Δύσης, στο σύστημα της οργανωμένης δυτικής φεουδαρχίας και της μοναρχίας, και παρά την ελλιπή και άναρχη δόμηση της επί αιώνες υπόδουλης ελληνικής κοινωνίας, βρέθηκε όχι μόνο στο εθνικο-απελευθερωτικό άρμα της δυτικής Ευρώπης, αλλά και στην πολιτισμική και την ιδεολογικο-πολιτική της πορεία. Ο προσανατολισμός αυτός δεν ήταν επιφανειακός, ούτε τεχνητός, ούτε συγκυριακός, ούτε απλώς πολιτικός. Δεν είχε, για παράδειγμα, κανένα συγκριτικό στοιχείο με τον πολύ μεταγενέστερο, εξωτερικού πολιτικού χαρακτήρα, «ευρωπαϊκό προσανατολισμό» της Τουρκίας. Η ευρωπαϊκή πορεία της Ελλάδας δεν ήταν, καταρχήν, «προσανατολισμός»· είχε όλα τα χαρακτηριστικά μιας «φυσικής» ιστορικής συνύπαρξης και πολιτισμικής συμπόρευσης της ελληνικής κοινωνίας με την Ευρώπη. Όλα τα στοιχεία μαρτυρούσαν και μαρτυρούν ότι η Ελλάδα ήταν στην Ευρώπη, ιδίως στη μεσογειακή Ευρώπη –απλώς υπό την πολιτική κυριαρχία μιας αυτοκρατορίας της Ανατολής. Βασικά στοιχεία-δεσμοί αυτής της ευρωπαϊκής συνύπαρξης ήταν: η ελληνική πηγή, παράδοση και ταυτότητα του ευρωπαϊκού πολιτισμού, η επιβίωση και η ενεργός παρουσία σε μεγάλα ευρωπαϊκά κέντρα ισχυρών εστιών ελληνικής παράδοσης και ελληνικού πολιτισμού, η χριστιανική θρησκεία με τα πολιτισμικά και δογματικά χαρακτηριστικά της ορθοδοξίας και, κυρίως, η επιβίωση της ελληνικής εθνότητας με όλα τα στοιχεία νοοτροπίας και φιλελεύθερου χαρακτήρα της φυλής.

Με τα ιστορικά και πολιτισμικά αυτά δεδομένα, ο εθνικο-απελευθερωτικός Αγώνας της Ελλάδας ήταν φυσικό να αρχίσει την πολιτική και τη συντακτική δόμηση της νέας ελληνικής πολιτείας με το πολίτευμα της αστικής δημοκρατίας χωρίς κληρονομικό αρχηγό του κράτους και στη βάση των ιδεών της αστικής επανάστασης και του Διαφωτισμού. Μετά την εμφύτευση του ξένου σώματος της μοναρχίας στην Ελλάδα, μετεξελίχθηκε, με γοργούς, πρωτοποριακούς στην Ευρώπη, ρυθμούς, από την απόλυτη μοναρχία, μέσω της συνταγματικής μοναρχίας, στη βασιλευόμενη δημοκρατία· δηλαδή, από την απόλυτη κυριαρχία του μονάρχη, μέσω της συμβατικής περιορισμένης λαϊκής και μοναρχικής κυριαρχίας, στην πλήρη θεσμική λαϊκή κυριαρχία.

Με μια προσεκτική προσέγγιση της πολιτικής και της συνταγματικής μας ιστορίας, βλέπει κανείς καθαρά ότι η μοναρχία, με οποιαδήποτε μορφή, παρέμεινε πάντοτε ως ξένο σώμα στην ελληνική πολιτεία. Οι διαρκείς και ατελεύτητες παρεμβάσεις της στην πολιτική ζωή της χώρας δεν ήταν τυχαίες: ήταν υποχρεωμένη να αναζητά συνεχώς, με πολιτικά ανταλλάγματα, Ηρακλείς για τη στήριξή της. Όλες οι μεγάλες πολιτικές ανωμαλίες λειτουργίας του πολιτεύματος ενείχαν το στοιχείο της αντιπαράθεσης μοναρχικών και αντιμοναρχικών συμφερόντων. Έτσι, η αβασίλευτη δημοκρατία υπέφωσκε συνεχώς, και όταν δεν εκδηλωνόταν, ως πάγιο ζωντανό πολιτικό αίτημα του ελληνικού λαού. Η δημοκρατία χωρίς κληρονομικό αρχηγό θεσπίστηκε ελεύθερα τρεις φορές με τον αγώνα των ελληνικών πολιτικών δυνάμεων και καταλύθηκε τις δύο πρώτες με την παρέμβαση των δυνάμεων που επέβαλαν και στήριξαν τη μοναρχία. Την τρίτη φορά, η Τρίτη Δημοκρατία, η δημοκρατία του 1974/1975, εδραιώθηκε οριστικά, περίπου ενάμιση αιώνα από την Πρώτη και μισό αιώνα από τη Δεύτερη.

Σταθερό στοιχείο όλων των πολιτειακών φάσεων και μεταβολών ήταν ο φιλελεύθερος χαρακτήρας του ιδεολογικού και του κοινωνικοπολιτικού συστήματος της χώρας, καθώς, βεβαίως, και του συνταγματικού συστήματος, του ελληνικού συνταγματισμού. Ο οικονομικός φιλελευθερισμός, ο οποίος διήνυσε το μέγιστο μέρος της πολιτικής μας ιστορίας με την κλασική του φυσιογνωμία για να προσλάβει πρόσφατα και στοιχεία του νεοφιλελευθερισμού, παρέμεινε σταθερή βάση του κοινωνικοπολιτικού μας συστήματος. Ο εγγενής ελληνικός κρατισμός, μη έχοντας ιδεολογικο-κοινωνικές βάσεις, δεν επηρέασε, ασφαλώς, τη φυσιογνωμία ούτε την ισχύ του οικονομικού φιλελευθερισμού· απλώς έφθειρε το θεσμικό κράτος και διέφθειρε τον ίδιο. Ούτε, όμως, το εκτεταμένο, αλλά άναρχο και ανοργάνωτο κοινωνικό κράτος άσκησε επιρροή στο οικονομικο- και κοινωνικο-πολιτικό σύστημα. Η ευρεία κοινωνική πολιτική που θεσμοποιείται στην Ελλάδα δεν ήταν προϊόν ταξικών αγώνων, όσο προϊόν πολιτικών και μικροπολιτικών σκοπιμοτήτων. Ταίριαζε, άλλωστε, με τον εγγενή κρατισμό. Οι σοσιαλιστικές πολιτικές δυνάμεις της χώρας όλου του αριστερού φάσματος, οι οποίες, παρά τους απηνείς, συνεχείς και μακροχρόνιους διωγμούς, είχαν και έχουν σταθερή παρουσία στο πολιτικό μας σύστημα, συνέβαλαν, αναμφίβολα, στην ανάπτυξη της κοινής αντίληψης της δημοκρατίας, του κοινωνικού κράτους δικαίου και της κοινωνικής πολιτικής· δεν επηρέασαν, όμως, την πολιτική επιβολή του φιλελευθερισμού.

Σταθερός υπήρξε στη συνταγματική μας ιστορία ο πολιτικός και ο συνταγματικός φιλελευθερισμός της αστικής δημοκρατίας. Ανεστάλη, βεβαίως, πολλές φορές και, αθροιστικά, για πολλά χρόνια. Οι διακοπές, όμως, αυτές δεν ήταν ιδεολογικο-πολιτικές, αλλά προϊόν πολιτειακού αυταρχισμού σε περιόδους πολιτικής ανωμαλίας.

Είναι χαρακτηριστικό και συγχρόνως αποκαλυπτικό ότι το Σύνταγμα του 1927, το οποίο είχε ως πρότυπο το Σύνταγμα της Βαϊμάρης του 1919, μετέφερε πλήρη τον πολιτικό και το συνταγματικό φιλελευθερισμό του προτύπου, όχι όμως και το πρωτοποριακό τότε – έστω και φιλελεύθερης βάσης – σύστημα κοινωνικών δικαιωμάτων και εγγυήσεων που περιείχε. Από το σύστημα αυτό, που ήταν ευρύτατου φάσματος, μόνο ορισμένα ψήγματα περιελήφθησαν στο Σύνταγμα του 1927 [3]. Και τούτο, παρά το ότι καθοριστικό ρόλο στη συνταγματική μεταβολή του 1925-1927 έπαιξε το κόμμα «Δημοκρατική Ένωση» με αρχηγό τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου και με καταγωγή από την «Εταιρεία των Κοινωνιολόγων» του 1908. Οι λόγοι, ασφαλώς, αυτού του φαινομένου είναι πολυσύνθετοι[4]. Ωστόσο, ένας από αυτούς είναι περισσότερο φανερός: ο λόγος ότι ο πολιτικός στόχος που κυριάρχησε την εποχή εκείνη ήταν η εκρίζωση της μοναρχίας και η εγκαθίδρυση μιας δημοκρατίας στις βάσεις του φιλελευθερισμού – μια ιδεολογική και πολιτική αντίληψη που κυριάρχησε και μισό αιώνα αργότερα, το 1974/1975. Φαίνεται ότι και οι προοδευτικές πολιτικές δυνάμεις κοινωνικής κατεύθυνσης, που είχαν ισχυρό λόγο στις τότε συντακτικές διαδικασίες, θεωρούσαν αυτό ως πρώτο μεγάλο και αναγκαίο βήμα για παραπέρα βαθύτερες κοινωνικές τομές –οι οποίες, βεβαίως, δεν ήλθαν ποτέ. Ακόμη πιο ενδιαφέρον είναι το γεγονός ότι οι πολιτικές αυτές δυνάμεις της πλειοψηφίας είχαν μεγάλη εμπιστοσύνη στη δημοκρατία του πολιτικού φιλελευθερισμού, έστω και συζευγμένη με τον οικονομικό φιλελευθερισμό, που ενέκλειε, υπό τη συνταγματική εγγύηση της ιδιοκτησίας, τις δυνάμεις της οικονομικής ολιγαρχίας[5]. Η εμπιστοσύνη αυτή δεν ήταν μόνο ελληνική. Αυτό ήταν το πνεύμα της Βαϊμάρης, που κατέπνιξαν λίγο αργότερα ο φασισμός και ο εθνικοσοσιαλισμός: η κατάκτηση της δημοκρατίας χωρίς κληρονομικό αρχηγό και στη βάση πλήρους πολιτικού και συνταγματικού φιλελευθερισμού παρέχει όλες τις δυνατότητες συλλογικής ανάπτυξης της κοινωνίας.

Από την κατάλυση της Δεύτερης Δημοκρατίας μέχρι την εγκαθίδρυση της Τρίτης, δεν μπορεί να κάνει κανείς λόγο για ύπαρξη δημοκρατίας –ακόμη και κατά την περίοδο 1945-1967, κατά την οποία ίσχυε ένα κατ’ επίφαση δημοκρατικό πολίτευμα, με πλήρη ισχύ των έκτακτων μέτρων (του γνωστού «παρασυντάγματος») και με καθεστώς αστυνομικού κράτους. Κατά τη μακρά αυτή περίοδο, όπου είχαμε δύο, με νόθες διαδικασίες δημοκρατικής νομιμοποίησης, επανεγκαθιδρύσεις της μοναρχίας, δύο δικτατορίες, τα δεινά της εχθρικής κατοχής και το μακρό και τεχνητά παρατεταμένο εμφυλιοπολεμικό κλίμα καθεστώτος αναστολής των ελευθεριών, δεν μπόρεσε ούτε καν να πληροφορηθεί ο ελληνικός λαός για την κοσμογονική εξέλιξη που προωθούσε και βίωνε τότε η δυτική Ευρώπη στο συνταγματικό και στο διεθνούς δικαίου πεδίο.

Όπως κάθε αυταρχισμός, έτσι και τα διαφόρων μορφών αυταρχικά καθεστώτα αυτής της περιόδου στην Ελλάδα συνέβαλαν στην ενδυνάμωση του πολιτικού και του συνταγματικού φιλελευθερισμού, ο οποίος, κάτω από τις επεμβάσεις των ξένων δυνάμεων, τη στυγνή επιβολή του κατακτητή, τις παραβιάσεις του πολιτεύματος από τα ανάκτορα και τα ανελεύθερα μέτρα του αστυνομικού κράτους, αναδείχθηκε σε θεμελιώδη πολιτική αξίωση του ελληνικού λαού με ιδεολογικές διαστάσεις. Αυτό δεν είναι κάτι το αφύσικο. Ο πολιτικός φιλελευθερισμός που γεννιέται και χαλυβδώνεται σε περιόδους πολιτικής καταπίεσης ξεπερνά τα όρια διαμόρφωσης των συνταγματικών θεσμών και των λειτουργιών του πολιτεύματος. Παραμερίζοντας, αποδυναμώνοντας ή και απορροφώντας κάθε κοινωνικό προβληματισμό και κάθε πολιτική δράση για την ανάπτυξη ή βελτίωση του κοινωνικού συστήματος, γίνεται τροφός κάθε μορφής πολιτικής αντίστασης κατά του αυταρχισμού. Αυτό ακριβώς συνέβη κατά τη σκοτεινή περίοδο των σαράντα χρόνων 1935-1974, η οποία, με διάφορες μορφές αυταρχισμού, εξέθρεψε έναν πολιτικό φιλελευθερισμό με στόχους ανατροπής όλων των βασικών μέσων και πηγών του: την κατάλυση της εξάρτησης από τις ξένες δυνάμεις, την οριστική εκρίζωση της μοναρχίας και την εγκαθίδρυση μιας φιλελεύθερης δημοκρατίας –μακριά, όμως, από τη διαμόρφωση αρχών κοινωνικής πολιτικής και ιδεολογίας.

Η προσήλωση αυτή στον πολιτικό φιλελευθερισμό δεν άφησε περιθώρια ούτε στην επιστημονική σκέψη να ασχοληθεί με τα βαθύτερα δικαιικά προβλήματα του μεταπολεμικού συνταγματισμού, που απασχολούσαν ευρύτατα τη συνταγματική θεωρία και πράξη των χωρών της δυτικής Ευρώπης. Οι εκπρόσωποι της συνταγματικής επιστήμης και γενικότερα του δημόσιου δικαίου της περιόδου 1944-1974 αναμασούσαν τις ξεπερασμένες πια ιδέες του κλασικού πολιτικού φιλελευθερισμού και στην καλύτερη περίπτωση είχαν αναβιώσει το συνταγματικό φιλελευθερισμό της Βαϊμάρης. Δεν είχαν φροντίσει να πληροφορηθούν για τους τέσσερις μεγάλους άξονες της μεταπολεμικής εξέλιξης του δημόσιου δικαίου: τη διεθνοποίηση των δικαιωμάτων του ανθρώπου και της δημοκρατικής αρχής, που αποτελούσε την αφετηρία και το πρώτο θεμέλιο της υπερεθνικής έννομης τάξης, τη δικαιοποίηση του σεβασμού της αξίας του ανθρώπου και γενικά την ανθρωποκεντρική μετάπλαση των θεμελιωδών δικαιωμάτων και αρχών, την πλήρη δικαιοποίηση και ανάπτυξη της αρχής του κοινωνικού κράτους δικαίου και των εγγυήσεων των κοινωνικών δικαιωμάτων και, τέλος, τη σχέση κράτους και οικονομίας, κυρίως ως προς τον κοινωνικό και το δημόσιο έλεγχο της οικονομικής ισχύος[6]. Οι άξονες αυτοί, κατά την περίοδο που αγνοούνταν στη χώρα μας, δεν ήταν απλώς γέννημα της θεωρίας· αποτελούσαν, ήδη από τα πρώτα μεταπολεμικά χρόνια, τη βάση πολυμερών διεθνών συμβάσεων ευρύτατης ισχύος, θεμελιωδών διατάξεων στα νέα συνταγματικά κείμενα και αντικείμενο της καθημερινής θεωρίας και πράξης.

Μια άλλη συνέπεια του τεσσαρακονταετούς αυταρχισμού ήταν η ενίσχυση ενός άκαμπτου και απάνθρωπου οικονομικού φιλελευθερισμού, χωρίς κοινωνικές αρχές. Δεδομένου ότι ο πολιτικός αυταρχισμός είχε συντηρητική προέλευση, δεν άφησε έδαφος καλλιέργειας ιδεών και ανάπτυξης γνώσης κοινωνικού κράτους. Καμία έρευνα και καμία διδασκαλία στον τομέα των νέων τότε κοινωνικών επιστημών δεν υπήρχε[7]. Σ’ αυτό το κλίμα ένδειας του εκπαιδευτικού συστήματος, ούτε ο οικονομικός φιλελευθερισμός μπόρεσε να εξελιχθεί, όπως στις άλλες ανεπτυγμένες χώρες της Ευρώπης. Αντίθετα, μέσα από το σκοτάδι της αδιαφάνειας, ενισχυόταν συνεχώς με φαύλα μέσα, με αποτέλεσμα ο ίδιος να διαβρωθεί, χωρίς να μπορέσει να δημιουργηθεί θεσμική βάση ή να αναπτυχθεί οποιαδήποτε προσπάθεια υγιούς ανάπτυξης του ιδιωτικού τομέα, ακόμη και σε καπιταλιστική βάση. Έτσι, αποδείχθηκε για άλλη μια φορά ότι ο πολιτικός αυταρχισμός αποτυγχάνει τελικώς σε όλους τους τομείς.

Ο μακροχρόνιος πολιτικός αυταρχισμός, που κορυφώθηκε με την τελευταία δικτατορία, δημιούργησε πια, στο σύνολο του ελληνικού λαού και σε όλες τις πολιτικές δυνάμεις, την πολιτική θέληση και αξίωση αποτίναξης κάθε μορφής ζυγού και της εγκαθίδρυσης μιας γνήσιας κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, με κάλυψη του μεγάλου κενού, που είχε δημιουργήσει η τριακονταετής πολιτική καθυστέρηση της χώρας μας, από το τέλος του Πολέμου με όλες τις κατακτήσεις της Ευρώπης στον τομέα του συνταγματικού συστήματος και του δικαίου. Η πολιτική αυτή θέληση δεν ήταν μόνο ελληνική, αλλά και ευρωπαϊκή απέναντι στη χώρα μας. Αυτό είχε ήδη δείξει η στάση του Συμβουλίου της Ευρώπης και των ευρωπαϊκών χωρών απέναντι στη στρατιωτική δικτατορία. Συνεπώς, καμιά άλλη πολιτική δεν ήταν δυνατή το 1974, εκτός από αυτή που πραγματοποιήθηκε.

Δεν ήταν μόνο η μετάβαση στη δημοκρατία, αλλά και η φιλελεύθερη φυσιογνωμία της συνταγματικής μεταβολής του 1974/1975 πολιτικά προδιαγεγραμμένη στο ιστορικό γίγνεσθαι της Ευρώπης. Αυτό που παρατηρεί ο Σβώλος το 1928[8], ότι ο φιλελευθερισμός αποτελούσε ανιούσα παράδοση από το 1844 –θα έλεγα: από το 1821– με ιδιαίτερη ενίσχυση το 1927, αποτελεί πραγματικότητα που ισχύει μέχρι σήμερα και στην Ελλάδα και σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ο πολιτικός και ο συνταγματικός φιλελευθερισμός ήταν πάντοτε άρρηκτα συνδεδεμένοι με τον οικονομικό φιλελευθερισμό. Δε θα μπορούσε, άλλωστε, να είναι διαφορετικά: ούτε ο πολιτικός και ο συνταγματικός φιλελευθερισμός νοούνται χωρίς τον οικονομικό, αλλά ούτε –σήμερα πια– και αντιστρόφως.

Από τις προηγούμενες σκέψεις προκύπτει ότι οι πολιτικές δυνάμεις που επικράτησαν κατά κράτος και χειρίστηκαν τη συνταγματική μεταβολή του 1974/1975 δεν μπορούσε ιστορικά να είναι άλλες από τη συντηρητική παράταξη ευρωπαϊκού προσανατολισμού. Την ευρωπαϊκή πολιτική και την πορεία προς την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση είχε, όπως σημειώθηκε, ενισχύσει πολιτικά σε μεγάλο βαθμό η στάση της Ευρώπης απέναντι στη δικτατορία. Αυτό που είναι συγκυριακό στη συνταγματική εγκαθίδρυση της Γ΄ Δημοκρατίας είναι ότι η συντακτική θεσμοθέτηση του εξελιγμένου συνταγματικού φιλελευθερισμού της Ευρώπης –σε σύζευξη, βεβαίως, με τις συνταγματικές βάσεις του οικονομικού φιλελευθερισμού– έγινε από τους πολιτικούς χειριστές της μετάβασης στη δημοκρατία, παρά τις όποιες ατέλειες, σε ευρωπαϊκά σωστή, σε ευρωπαϊκού επιπέδου βάση. Δεν ήταν απλώς μια ακατέργαστη εισαγωγή αλλά μια ποιοτική «αποδοχή» (receptio). Έτσι, ο φιλελευθερισμός του συντακτικού έργου της Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής δεν αποτελούσε έκφανση του κλασικού φιλελευθερισμού, αλλά ενείχε και στοιχεία του νεο-φιλελευθερισμού, ο οποίος είχε ήδη αποδεχθεί, στην πολιτική θεωρία και στην πολιτική πράξη της Ευρώπης, ως στρατηγικό σύμμαχο το κοινωνικό κράτος, σε όρια, βεβαίως, οικονομικού φιλελευθερισμού.

Οι πολιτικές δυνάμεις μιας ευρύτερης στήριξης του κοινωνικού κράτους και της ενίσχυσης του ρυθμιστικού ρόλου του στην οικονομία δεν είχαν, για τους ιστορικούς λόγους που υπονοούνται πιο πάνω, την κοινωνική και την κοινοβουλευτική δύναμη για να επιβάλουν στη συνταγματική μεταβολή την ουσιαστική σφραγίδα τους. Παροθσίασαν, παρά ταύτα, έντονη ζωτικότητα Δεν είχαν την απάθεια και τη συμβιβαστική απραξία των αντίστοιχων δυνάμεων του 1927. Οι λίγες σοσιαλιστικές δυνάμεις του εφηβικού και μικρού τότε ΠΑΣΟΚ και της παραδοσιακής αριστεράς, η οποία μόλις είχε αρχίσει να συνέρχεται από το καθεστώς της παρανομίας και τους μακροχρόνιους διωγμούς των μελών της, μαζί με τη συρρικνωμένη κεντρώα παράταξη, που διέτρεχε τα τελευταία χρόνια ύπαρξής της, ασκούσαν έντονη συντακτική αντιπολίτευση. Ιδιαίτερα πρέπει να υπογραμμισθεί η μαχητικότητα του εφηβικού τότε ΠΑΣΟΚ και της Ενωμένης Αριστεράς, παρά τη βαθιά εσωτερική ιδεολογικοπολιτική διαίρεσή της. Με την πολιτική πίεση που ασκούσε ο αντιπολιτευτικός αυτός αγώνας μέσα και έξω από τη Βουλή, τα κόμματα της αντιπολίτευσης στην Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή συνέβαλαν καθοριστικά στη διεύρυνση της δημοκρατίας και των κοινωνικών εγγυήσεων στο νέο Σύνταγμα. Δεν είχαν, βεβαίως, επεξεργασμένες προτάσεις, κατάλληλες για συντακτικό έργο. Αυτό ήταν φυσικό, αν λάβει κανείς υπόψη του τη μακροχρόνια περίοδο του αυταρχισμού και τις συνέπειές του, που περιγράψαμε πιο πάνω.

Ο τρόπος και ο στόχος συγγραφής αυτού του πονήματος για τις βάσεις του Συντάγματος του 1975 και της Γ΄ Δημοκρατίας εκτίθεται στον Επίλογο του βιβλίου, που μπορεί να συνοψισθεί στην εξής πρόταση: η ανάδειξη της μετάβασης στη δημοκρατία και της συνταγματικής μεταβολής του 1974/1975, ως σημαντικού σταθμού της συνταγματικής μας ιστορίας, ως ιστορίας του πολιτικού και του συνταγματικού φιλελευθερισμού ευρωπαϊκών αρχών και βάσεων. Το πόνημα αυτό αναφέρεται αποκλειστικά στην εγκαθίδρυση και στο συντακτικό έργο του 1974/1975. Αυτό το έργο μπορεί, ασφαλώς, να φωτιστεί σε μεγαλύτερο βάθος με τη μελέτη της μετέπειτα τριακονταετούς εφαρμογής του και των δύο αναθεωρήσεών του.

Πειραιάς, Μάιος 2005

Το Σύνταγμα 1975 είναι προϊόν μιας ουσιαστικής καμπής της συνταγματικής και της πολιτικής μας ιστορίας, που σφραγίστηκε με την ιστορική συγκυρία της επιβολής και της κατάρρευσης της δικτατορίας της 21^ης Απριλίου 1967. Συνεπώς, για να κατανοήσει κανείς βαθύτερα τη μεγάλη αυτή καμπή και τον Καταστατικό Χάρτη που παρήγαγε, δεν μπορεί να παρακάμψει τη δικτατορική παρέμβαση του 1967-1974.

Όταν είχε κορυφωθεί η αντίδραση του ελληνικού λαού κατά των αλλεπάλληλων και προκλητικών παρεμβάσεων των ανακτόρων στην πολιτική ζωή της χώρας και του ξένου παράγοντα στα εθνικά μας ζητήματα, παρενέβη ο στρατός, την κατέπνιξε και, καταλύοντας το δημοκρατικό πολίτευμα, εγκαθίδρυσε την επταετή στρατιωτική δικτατορία. Το αυταρχικό καθεστώς δεν κατέλυσε μόνο τη δημοκρατία και τις πολιτικές ελευθερίες του ελληνικού λαού, αλλά, παραβιάζοντας εγκληματικά θεμελιώδεις αρχές της εθνικής πολιτικής, έπληξε βαρύτατα τα εθνικά συμφέροντα της χώρας και το εθνικό αίσθημα των Ελλήνων. Αποκορύφωμα της ξενοκίνητης αυτής πολιτικής ήταν η ευθύνη για το πραξικόπημα της Κύπρου, την απόπειρα δολοφονίας του Προέδρου της Αρχιεπισκόπου Μακαρίου και την τουρκική εισβολή στη Μεγαλόνησο.

Η επιβολή της επτάχρονης στρατιωτικής δικτατορίας είχε σοβαρές πολιτικές συνέπειας, που άσκησαν ουσιαστική επίδραση στην πορεία της χώρας. Ειδικότερα, μπορεί κανείς να αναφέρει τα ακόλουθα:

(α) Εξήγειρε το φρόνημα του ελληνικού λαού και προκάλεσε την αποδοκιμασία της συντριπτικής πλειονότητας του. Μεγάλη μερίδα του κατέστη ενεργός με το σχηματισμό πολυάριθμων αντιστασιακών οργανώσεων, που ανέπτυξαν ευρύτατο συνολικό φάσμα δράσης στο εσωτερικό και στο εξωτερικό. Κορυφαία γεγονότα της αντίστασης ήταν οι εξεγέρσεις της Νομικής Σχολής και του Πολυτεχνείου.

(β) Προκάλεσε την αποδοκιμασία και τις αντιδράσεις της πλειονότητας των λαών και κρατών της διεθνούς κοινότητας, με κορυφαίο γεγονός την καταδίκη της δικτατορικής κυβέρνησης και τον εξαναγκασμό της τελευταίας σε καταγγελία της Σύμβασης της Ρώμης «Περί Προασπίσεως των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και των Θεμελιωδών Ελευθεριών» και αποχώρηση από το Συμβούλιο της Ευρώπης. Υπενθυμίζεται εδώ το βαρύ πολιτικό πλήγμα που επέφερε στο αυταρχικό καθεστώς η διεξαγωγή «της ελληνικής υπόθεσης» («L’affairegrecque») στην Ευρωπαϊκή Επιτροπή των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου στο Στρασβούργο, όπου αποκαλύφθηκαν τα βασανιστήρια και γενικότερα οι παραβιάσεις της Ευρωπαϊκής Σύμβασης.

(γ) Τραυμάτισε βαρύτατα το εθνικό αίσθημα του Ελληνισμού με την εγκληματική συνέργεια του καθεστώτος στα γεγονότα της Κύπρου και κλόνισε τους παλαιούς συμμαχικούς δεσμούς της χώρας.

(δ) Έπληξε καίρια τις ήδη ασθενείς και τραυματισμένες πολιτικές βάσεις του θεσμού της μοναρχίας στην Ελλάδα και όξυνε στο έπακρο το εγγενές δημοκρατικό αίσθημα του ελληνικού λαού. Αυτό προσανατόλισε τις υγιείς πολιτικές δυνάμεις του προς την αναζήτηση ενός νέου συντάγματος, που θα θέσπιζε πλήρεις εγγυήσεις των θεμελιωδών δικαιωμάτων, θα εγκαθίδρυε ένα σύγχρονο δημοκρατικό πολίτευμα, χωρίς θεσμικά κατάλοιπα και εστίες αυταρχισμού, και θα διασφάλιζε την ανεξαρτησία του ελληνικού λαού απέναντι στην ξένη επιβουλή.

Οι πολιτικές αυτές συνέπειες της επιβολής της δικτατορίας ήταν φυσικό να οδηγήσουν καθοριστικά τη χώρα στη συνταγματική μεταβολή του 1975. Ώθησαν το δικτατορικό καθεστώς στην κατάρρευση και συγχρόνως προσανατόλισαν όλες τις πολιτικές δυνάμεις προς την εγκαθίδρυση μιας σύγχρονης πραγματικής δημοκρατίας, που θα ανταποκρινόταν στο νέο πολιτικό αίσθημα του λαού. Πρέπει να επισημανθεί, όμως, εδώ ότι ιδιαίτερη πολιτική σημασία είχε και το γεγονός ότι ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, που ανέλαβε τα ηνία της αναίμακτης μετάβασης στη δημοκρατία, είχε συλλάβει και ενστερνισθεί το αίσθημα του λαού. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να οδηγήσει, με την σύμπραξη όλων των δημοκρατικών πολιτικών δυνάμεων, με ασφάλεια και επιτυχία στη συνταγματική μεταβολή της μορφής του πολιτεύματος.

Στις 23 Ιουλίου 1974, το καθεστώς της επταετούς δικτατορίας, που είχε επιβληθεί με το στρατιωτικό πραξικόπημα της 21^ης Απριλίου 1967, κατέρρευσε. Με το ιστορικό αυτό γεγονός αρχίζει η επάνοδος στη δημοκρατία και η πολιτική και συντακτική διαδικασία παραγωγής του Συντάγματος 1975. Η διαδικασία αυτή εξελίσσεται σε τρεις φάσεις: (α) στη φάση της πτώσης του δικτατορικού καθεστώτος και της ανάληψης της διακυβέρνησης της χώρας από την «Κυβέρνησιν Εθνικής Ενότητος», όπως ονομάσθηκε η κυβέρνηση μετάβασης από τη δικτατορία στη δημοκρατία με πρωθυπουργό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή· (β) στη φάση της διακυβέρνησης της χώρας από την «Κυβέρνησιν Εθνικής Ενότητος»· (γ) στη φάση της συντακτικής διαδικασίας, που περιλαμβάνει: την εκλογή της πρώτης εθνικής αντιπροσωπείας και της πρώτης κοινοβουλευτικής κυβέρνησης, το δημοψήφισμα της 8^ης Δεκεμβρίου 1974 για τη μορφή του πολιτεύματος και τη διαδικασία της «Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής» μέχρι τη θέση σε ισχύ του Συντάγματος, στις 9 Ιουνίου 1975.

1. Η κατάρρευση του καθεστώτος και η ανάληψη της εξουσίας από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή

Το τέλος του δικτατορικού καθεστώτος δεν ήταν προϊόν ούτε βίαιης ανατροπής του, ούτε κάποιας ξένης παρέμβασης, ούτε, βεβαίως, της θέλησης των δικτατόρων. Η δικτατορία απλώς κατέρρευσε. Αυτό έγινε κάτω από την πίεση των γεγονότων και των συνεπειών τους που αναφέρονται συνοπτικά πιο πάνω: της πολλαπλής και συνεχούς αντίστασης, της καθολικής αποδοκιμασίας του Ελληνικού Λαού, της διεθνούς κοινής γνώμης και της διεθνούς κοινότητας, του βάρους των ευθυνών για τα πρόσφατα τότε γεγονότα της Κύπρου, που αποτέλεσαν και το καίριο πλήγμα του καθεστώτος, καθώς και των εγγενών αδυναμιών διακυβέρνησης που είχε η στρατιωτική δικτατορία, όπως κάθε αυταρχικό καθεστώς.

Χαρακτηριστικό της κατάρρευσης του δικτατορικού καθεστώτος ήταν ότι, χωρίς να σημειωθεί οποιαδήποτε βίαιη πράξη, ο πρόεδρος και τα μέλη της δικτατορικής κυβέρνησης εξαφανίστηκαν από τις θέσεις τους, χωρίς να εκδοθεί, ούτε από όργανα της δικτατορίας, ούτε από το μεταβατικό αρχηγό του κράτους, ούτε από τη διάδοχη κυβέρνηση, οποιαδήποτε επίσημη πράξη ή απόφαση παραίτησης ή απόλυσης που να βεβαιώνει το τέλος του καθεστώτος. Την τελευταία αυτή δικτατορική κυβέρνηση, αποτελούσαν, με πρωθυπουργό τον Αδαμ. Ανδρουτσόπουλο, δεκαπέντε υπουργοί και δεκατρείς υφυπουργοί. Τελευταίες πολιτικές πράξεις της ήταν το προεδρικό διάταγμα της 20ής Ιουλίου που καλούσε σε γενική επιστράτευση, η οποία κατέληξε σε παταγώδη αποτυχία, και το διάγγελμα του Γκιζίκη της ίδιας ημερομηνίας για την εισβολή των τούρκων στην Κύπρο.

Μετά την εξαφάνιση της δικτατορικής κυβέρνησης, οι μόνοι που παρέμειναν στη θέση τους ήταν οι αρχηγοί των ενόπλων δυνάμεων και ο αρχηγός του κράτους της δικτατορίας στρατηγός Φαίδων Γκιζίκης. Αυτοί παρέδωσαν, τελικώς, την ακέφαλη εξουσία, χωρίς την κυβερνητική ηγεσία της, άτυπα, χωρίς οποιαδήποτε πράξη εντολής.

Με την κατάπαυση του πυρός που είχε προκαλέσει η εισβολή στην Κύπρο και την εξαφάνιση της δικτατορικής κυβέρνησης, άρχισε, στο επίπεδο της ανώτατης ηγεσίας των ενόπλων δυνάμεων, να διαμορφώνεται ταχύτατα η σκέψη της άμεσης μεταπολίτευσης με ανάθεση της εξουσίας σε πολιτική ηγεσία. Το πρωί της 23^ης Ιουλίου 1974, ο αρχηγός των ενόπλων δυνάμεων Γρηγόριος Μπονάνος, ο αρχηγός του στρατού Ανδρέας Γαλατσάνος, ο αρχηγός του ναυτικού Πέτρος Αραπάκης και ο αρχηγός της αεροπορίας Αλέξανδρος Παπανικολάου αποφάσισαν με το στρατηγό Φαίδωνα Γκιζίκη να συγκαλέσει ο τελευταίος την πολιτική ηγεσία της χώρας σε σύσκεψη και να προτείνει το σχηματισμό πολιτικής κυβέρνησης. Η σύσκεψη ορίσθηκε για τις 2 μμ της ίδιας ημέρας, κλήθηκαν δε και έλαβαν μέρος οι εξής: Παναγιώτης Κανελλόπουλος, Γεώργιος Μαύρος, Ευάγγελος Αβέρωφ, Γεώργιος Αθανασιάδης-Νόβας, Σπύρος Μαρκεζίνης, Στέφανος Στεφανόπουλος, Πέτρος Γαρουφαλιάς και Ξενοφών Ζολώτας. Την πρόταση των αρχηγών των ενόπλων δυνάμεων και του Γκιζίκη για σχηματισμό πολιτικής κυβέρνησης με σκοπό τη μετάβαση στη δημοκρατία αποδέχτηκαν ομόφωνα οι πολιτικοί, αφού πήραν την – τότε όχι απολύτως ακριβή – διαβεβαίωση ότι είχε επιτευχθεί πλήρης έλεγχος των ενόπλων δυνάμεων. Μετά τη λύση της συνεδρίασης, κατά τις απογευματινές ώρες της ίδιας ημέρας, αφού εγκαταλείφθηκε η αρχική σκέψη να ανατεθεί η πρωθυπουργία στον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, αποφασίστηκε να κληθεί αυθημερόν ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και να του ανατεθούν η πρωθυπουργία και ο σχηματισμός της νέας κυβέρνησης. Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, που βρισκόταν στο Παρίσι,- όπου διέμενε από το 1963 και ενημερωνόταν συνεχώς για τα συμβαίνοντα στην Ελλάδα – αποδέχτηκε χωρίς περιστροφές την πρόταση. Ο Έλληνας ηγέτης αφίχθη στο Ελληνικό τη νύχτα της 23^ης προς 24^η Ιουλίου με το αεροπλάνο του Προέδρου της Δημοκρατίας της Γαλλίας, όπου έτυχε μεγαλειώδους και φρενιτιώδους υποδοχής από μεγάλα πλήθη, τα οποία είχαν εισρεύσει εκεί, μετά τη διάδοση της σχετικής πληροφορίας.

Ο Κωνσταντίνος Καραμανλής συγκρότησε αμέσως, το πρωϊ της 24^ης Ιουλίου, κυβέρνηση, η οποία, ως μη κοινοβουλευτική, πήρε το όνομα: «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος». Στην πρώτη σύνθεση της κυβέρνησης συμμετείχαν, με πρωθυπουργό τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, οι εξής υπουργοί: Γεώργιος Μαύρος, Ξενοφών Ζολώτας, Ευάγγελος Αβέρωφ-Τοσίτσας, Γεώργιος Ράλλης, Κωνσταντίνος Παπακωνσταντίνου, Σόλων Γκίκας, Κωνσταντίνος Τσάτσος, Νικόλαος Λούρος, Κωνσταντίνος Λάσκαρης, Ανδρέας Κοκκέβης και Παναγιώτης Λαμπρίας (ως υφυπουργός παρά τω Πρωθυπουργώ). Στις 26 Ιουλίου η κυβέρνηση διευρύνθηκε με νέους υπουργούς και υφυπουργούς, στους οποίους συγκαταλέγονταν και πολλοί ενεργοί αντιστασιακοί και διωχθέντες από το στρατιωτικό καθεστώς. Τα νέα πρόσωπα της κυβέρνησης ήσαν οι υπουργοί: Χριστόφορος Στράτος, Ιωάννης Πεσματζόγλου, Δημήτριος Παπασπύρου, Χαράλαμπος Πρωτόπαππας, Αθανάσιος Κανελλόπουλος, Γεώργιος-Αλέξανδρος Μαγκάκης, Γεώργιος Μυλωνάς και Ιωάννης Μηναίος, καθώς και οι υφυπουργοί: Ευαγγελος Δεβλέτογλου, Ιωάννης Μπούτος, Ιωάννης Βαρβιτσιώτης, Δημήτριος Τσάτσος, Κωνσταντίνος Αποσκίτης, Γεώργιος Λιανόπουλος, Γεώργιος Παπαγιαβής, Αθανάσιος Ταλιαδούρος, Κωνσταντίνος Στεφανόπουλος, Αθανάσιος Τσαλδάρης, Κωνσταντίνος Αλαβάνος και Εμμανουήλ Κεφαλογιάννης.

Η μετάβαση από τη στρατιωτική δικτατορία στη δημοκρατία το 1974-1975 αποτελεί, αναμφίβολα, κορυφαίο σταθμό της πολιτικής και της συνταγματικής μας ιστορίας. Για να κατανοήσει κανείς βαθύτερα την αναίμακτη αυτή μεταπολίτευση, πρέπει να προσεγγίσει ορισμένα λεπτομερειακά μεν γεγονότα, αλλά χαρακτηριστικά του πνεύματος ομαλότητας που επικράτησε στη διαδικασία της μεταπολίτευσης. Τα γεγονότα αυτά είναι τα εξής:

(α) Ο διορισμός του πρωθυπουργού και των μελών της «Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητος» από τον αρχηγό του κράτους της δικτατορίας Φαίδωνος Γκιζίκη με προεδρικά διατάγματα (517 και 518 της 24.7.1974) που εκδόθηκαν με βάση τις διατάξεις του άρθρου 43 του δικτατορικού συντάγματος 1968/1973 και του ν.δ. 173 «Περί Υπουργικού Συμβουλίου και Υπουργών» του δικτατορικού καθεστώτος.

(β) Η αναφορά στο προοίμιο του διατάγματος διορισμού του πρωθυπουργού της «Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητος» ότι ο εν λόγω διορισμός είχε ως βάση την «εν Εθνικώ Συμβουλίω εκφρασθείσαν ομόφωνον απόφασιν της ηγεσίας του Πολιτικού Κόσμου και των Ενόπλων Δυνάμεων».

(γ) Η όρκιση της «Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητος» ενώπιον του αρχηγού του κράτους της δικτατορίας και με βάση το άρθρο 43 του δικτατορικού συντάγματος 1968/1973.

(δ) Η απόφαση της «Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητος» να παραμείνει στη θέση του ο αρχηγός της εκτελεστικής εξουσίας της δικτατορίας στρατηγός Γκιζίκης μέχρι την ανάδειξη από τη βουλή που θα εκλεγόταν με ελεύθερες γενικές εκλογές ο πρόεδρος της δημοκρατίας, εφόσον, βεβαίως, δε θα επιλεγόταν από το λαό ως μορφή πολιτεύματος η βασιλευομένη δημοκρατία.

Πρέπει να σημειώσομε ότι τα παραπάνω γεγονότα ήταν εξ ολοκλήρου τυπικά, χωρίς καμιά ουσιαστική νομική σημασία, αφού, στην ουσία, δεν επηρέασαν τους δημοκρατικούς στόχους της μεταβατικής κυβέρνησης, ούτε διατήρησαν σε ισχύ, θεσμικά ή defacto, κάποιο στοιχείο αυταρχικής εξουσίας του δικτατορικού καθεστώτος, μετά την κατάρρευσή του. Ωστόσο, δεν έμειναν χωρίς οποιαδήποτε κριτική. Αυτό οφειλόταν στην πολιτική υπερευαισθησία που είχαν δημιουργήσει στα ευρύτερα στρώματα του ελληνικού λαού η επιβολή της επτάχρονης δικτατορίας και οι πολιτικές καταστάσεις που είχαν προηγηθεί, κυρίως οι συνεχείς παρεμβάσεις των ανακτόρων και του ξένου παράγοντα στα πολιτικά πράγματα και στα εθνικής σημασίας ζητήματα της χώρας μας. Μια υπερευαισθησία, που κατέληγε σε δυσπιστία απέναντι στις επιλογές και στους χειρισμούς της κυβέρνησης. Σήμερα, σε μεγάλη απόσταση από τις δικαιολογημένες τότε υπερευαισθησίες του λαού και με την πληρέστερη γνώση ως προς το τι συνέβαινε εκείνη την εποχή στις ένοπλες δυνάμεις, πρέπει να σημειώσω ότι η επιλογή από τον Κωνσταντίνο Καραμανλή του πνεύματος και του τρόπου ομαλής μεταπολίτευσης είχε ζωτική σημασία για την ασφαλή επανίδρυση της δημοκρατίας. Η επιλογή βίαιης εκδίωξης της ηγεσίας των ενόπλων δυνάμεων και του στρατηγού Γκιζίκη θα εγκυμονούσε σοβαρά τον κίνδυνο υποτροπής των δικτατορικών στοιχείων του στρατεύματος, τα οποία δεν ήσαν, φαίνεται, πλήρως ελεγχόμενα, όπως είχε διαβεβαιώσει τους πολιτικούς ο δικτατορικός αρχηγός του κράτους. Με αυτά τα δεδομένα, οι παραπάνω τυπικές πράξεις πρέπει να ιδωθούν ως τακτική ειρηνικής μετάβασης από αυταρχικό καθεστώς σε δημοκρατικό πολίτευμα. Η τακτική αυτή δεν είναι, άλλωστε, άγνωστη στη διεθνή πρακτική μεταπολιτεύσεων.

Η «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος», δεδομένου ότι δεν ήταν κοινοβουλευτική, δεν αναδείχθηκε, δηλαδή, με βουλευτικές εκλογές, ούτε διορίστηκε ή ασκούσε εξουσία με βάση δημοκρατικά νομιμοποιημένο σύνταγμα, ήταν μια defacto κυβέρνηση, η οποία δεν ήταν μόνο φορέας κοινής νομοθετικής και εκτελεστικής εξουσίας, αλλά και πρωτογενούς συντακτικής εξουσίας. Η νομική θέση του αρχηγού του κράτους ήταν εντελώς τυπική. Περιοριζόταν στην άσκηση, σύμφωνα πάντοτε με την κυρίαρχη βούληση της κυβέρνησης, των απολύτως αναγκαίων τυπικών αρμοδιοτήτων, τις οποίες προέβλεπε το προσωρινό συνταγματικό καθεστώς που έθεσε η ίδια κυβέρνηση σε ισχύ με συντακτικές πράξεις. Οι ένοπλες δυνάμεις, που είχαν την πραγματική εξουσία στα χέρια τους, φαίνονταν να πειθαρχούν στα πολιτικά γεγονότα, κρύβοντας, όμως, πάντοτε τις πραγματικές προθέσεις τους.

Με αυτά τα δεδομένα, η «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος», ως defacto κυβέρνηση, με το ευρύτατο φάσμα εξουσιών που είχε στα χέρια της, για να μπορέσει να εκπληρώσει την αποστολή της και να οδηγήσει το κράτος από το δικτατορικό καθεστώς σε πολίτευμα πλήρους δημοκρατίας, είχε ανάγκη την ευρύτατη πολιτική αποδοχή και πραγματική δημοκρατική νομιμοποίηση. Αυτό γινόταν ακόμη πιο αναγκαίο λόγω του γεγονότος ότι το «Εθνικόν Συμβούλιον της ηγεσίας του Πολιτικού Κόσμου και των Ενόπλων Δυνάμεων», όπως αυτό αποκλήθηκε στο διάταγμα διορισμού του πρωθυπουργού, ήταν μεν ένας αποτελεσματικός μηχανισμός παράδοσης της εξουσίας, δεν είχε, όμως, καμιά πολιτική αντιπροσωπευτικότητα η ανομοιογενής, ετερόκλιτη και χωρίς εκπροσώπους πολιτικών παρατάξεων ή αντιστασιακών οργανώσεων σύνθεσή του. Η επιλογή του χαρακτηρισμού της κυβέρνησης ως «Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητος» απέβλεπε στο να εκφράσει ακριβώς την εθνική διάσταση και αναγνώριση. Ωστόσο, το όνομα δεν αρκούσε. Έπρεπε να έχει ουσιαστική και αδιαμφισβήτητη δημοκρατική νομιμοποίηση –την οποία και είχε.

Η δημοκρατική νομιμοποίηση της «Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητος», αφού δεν ήταν δυνατή η τυπική θεμελίωσή της σε δημοκρατικά νομιμοποιημένο σύνταγμα ή σε γενικές και ελεύθερες εκλογές, θεμελιωνόταν στα πραγματικά κριτήρια της λαϊκής προσχώρησης σ’ αυτή και της καθολικής λαϊκής αναγνώρισής της. Τα συνταγματικού χαρακτήρα αυτά κριτήρια είναι κριτήρια της πολιτικής πράξης επαναστατικών περιόδων και δημοκρατικών μεταπολιτεύσεων της νεότερης ιστορίας που στερούνταν γραπτό σύνταγμα, έχει δε αναγνωρισθεί και θεμελιωθεί επιστημονικά η νομιμοποιητική σημασία τους. Πρέπει, επίσης, να υπογραμμισθεί ότι στην έλλειψη αυτών των κριτηρίων θεμελιώθηκε η ποινική δίωξη και η καταδίκη των «πρωταιτίων» του πραξικοπήματος της 21^ης Απριλίου 1967 από το βούλευμα 414/1975 του Συμβουλίου Εφετών Αθηνών, από την απόφαση 477/1975 του Πενταμελούς Εφετείου Αθηνών, που καταδίκασε τους «πρωταιτίους» επιβολής της δικτατορίας, και από την απόφαση 59 του Αρείου Πάγου, που απέρριψε την αίτηση αναίρεσης των «πρωταιτίων» κατά της καταδικαστικής απόφασης του Πενταμελούς Εφετείου. Το βούλευμα του Συμβουλίου του Αρείου Πάγου 683/1975 διαπίστωσε, εξάλλου, την ύπαρξη των στοιχείων που συνιστούσαν την καθολική λαϊκή αναγνώριση της άσκησης της πολιτικής και της συντακτικής εξουσίας της «Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητος», προσθέτοντας, ως στοιχείο νομιμοποίησής της, και την ταχεία προσφυγή στη λαϊκή ετυμηγορία.

Η «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος», άσκησε τη συντακτική της εξουσία προς δύο κατευθύνσεις: αφενός μεν προέβη στις συνταγματικές εκείνες ρυθμίσεις που ήσαν απαραίτητες για τη λειτουργία του κράτους και την αποκατάσταση των ελευθεριών, ώστε ο Ελληνικός Λαός, δημοκρατικά και ελεύθερα, να επιλέξει τη μορφή του πολιτεύματος και να νομιμοποιήσει το νέο Σύνταγμα, αφετέρου δε καθόρισε τις βασικές γραμμές της συντακτικής διαδικασίας, ώστε να διασφαλίζεται και διαδικαστικά η νομιμοποίηση του συντακτικού έργου.

Ως προς την πρώτη κατεύθυνση, η «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος» προέβη σε μια σειρά ρυθμίσεων συνταγματικού επιπέδου, θεσπίζοντας νέες διατάξεις και τροποποιώντας παλαιές του Συντάγματος 1952 και αντιμετωπίζοντας επίκαιρα ζητήματα. Ακολουθούν οι σημαντικότερες ρυθμίσεις αυτής της περιόδου:

(α) Με το πρώτο άρθρο της πρώτης Συντακτικής Πράξης της 1^ης Αυγούστου 1974 (που ονομάσθηκε και «Καταστατική Συντακτική Πράξη»), επανέφερε σε ισχύ το Σύνταγμα 1952, που είχε καταλύσει το πραξικόπημα της 21^ης Απριλίου 1967, με εξαίρεση τις διατάξεις που όριζαν τη μορφή του πολιτεύματος ως βασιλευομένης δημοκρατίας. Με άλλες διατάξεις της ίδιας Συντακτικής Πράξης όρισε ότι, «μέχρι του οριστικού καθορισμού της μορφής του Πολιτεύματος δια της ελευθέρας εκφράσεως της βουλήσεως του Ελληνικού Λαού», καθήκοντα αρχηγού του κράτους θα ασκούσε ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας. Με αυτό τον τρόπο, η «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος» προϊδέασε τον ελληνικό λαό, ήδη με την πρώτη της επίσημη πράξη, ότι ο ίδιος θα αποφάσιζε για την επιλογή της μορφής του πολιτεύματος.

(β) Κατήργησε το δικτατορικό Σύνταγμα 1968, όπως είχε τροποποιηθεί το 1973, και κάθε άλλη συντακτική ή συντακτικού χαρακτήρα πράξη της δικτατορίας.

(γ) Αποκατέστησε πλήρως, με την «Καταστατική Συντακτική Πράξη» και με τις επόμενες που ακολούθησαν, την αρχή του κράτους δικαίου, τις πολιτικές ελευθερίες και τα θεμελιώδη δικαιώματα του ανθρώπου. Στο πλαίσιο αυτό, συμπληρώνοντας το ήδη αναχρονιστικό Σύνταγμα 1952, τροποποίησε παλαιές και θέσπισε νέες εγγυήσεις κρίσιμων συνταγματικών ελευθεριών και δικαιωμάτων, ώστε να λειτουργήσουν οι αρχές της σύγχρονης δημοκρατίας κατά το μεταβατικό διάστημα μέχρι την προσφυγή στο λαό και τη σύνταξη του νέου συντάγματος.

(δ) Με το προεδρικό διάταγμα 519/26.7.1974, χορήγησε αμνηστία σε όλα τα πολιτικά εγκλήματα που είχαν τελεσθεί κατά παράβαση νομοθετημάτων πριν και μετά την 21^η Απριλίου – πλην των εγκλημάτων των «πρωταιτίων» του δικτατορικού καθεστώτος – θέτοντας έτσι τέρμα σε διώξεις που δηλητηρίαζαν επί δεκαετίες τη συνοχή και την εσωτερική ειρήνη του ελληνικού λαού και το δημόσιο βίο της χώρας.

(ε) Με το νομοθετικό διάταγμα 59 «Περί συστάσεως και επαναλειτουργίας των πολιτικών κομμάτων» της 23^ης Σεπτεμβρίου 1974, η «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος» κατήργησε το διαβόητο αναγκαστικό νόμο 509/1947 «Περί μέτρων ασφαλείας του Κράτους, του πολιτεύματος, του κοινωνικού καθεστώτος και προστασίας των ελευθεριών των πολιτών», που επί δεκαετίες έπληττε βάναυσα τις πολιτικές ελευθερίες στη χώρα μας και κρατούσε στην «παρανομία» το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας. Με την κατάργηση αυτού του νόμου και τη χορήγηση της αμνηστίας, που σημειώσαμε αμέσως πιο πάνω, το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας νομιμοποιήθηκε πλήρως και τα στελέχη του απέκτησαν πλήρη ελευθερία πολιτικής δράσης.

Η νομιμοποίηση του Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας αποτελεί ένα γεγονός ιδιαίτερης πολιτικής σημασίας, πολύ μεγαλύτερης από εκείνη που αντιλαμβάνεται εκ πρώτης όψεως ένας μη γνώστης των πραγμάτων. Το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας ήταν «παράνομο» όχι με βάση το Σύνταγμα. Ήταν «παράνομο» με βάση το «παρασύνταγμα», ένα σύστημα έκτακτων νομοθετημάτων καταγωγής από αυταρχικές περιόδους της πολιτικής μας ιστορίας και από τις εμφυλιοπολεμικές συνθήκες των δεκαετιών του ’40 και του ’50, το οποίο διατηρήθηκε σε ισχύ και υπό το Σύνταγμα 1952 με αυξημένη τυπική δύναμη. Συνεχίστηκε, βεβαίως, το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδας να είναι «παράνομο», και μάλιστα σε εντονότερο βαθμό κατά τη διάρκεια του δικτατορικού καθεστώτος. Με αυτά τα δεδομένα, η νομιμοποίησή του δεν είχε τη σημασία μιας τυπικής νομιμοποίησης ενός κόμματος, η οποία θα ήταν χωρίς ουσιαστικό περιεχόμενο, αν θα μπορούσε το κράτος να το απαγορεύσει την επομένη. Η νομιμοποίηση αυτή έγινε μέσα σε ένα περιβάλλον πολιτικής δημοκρατίας με πλήρεις ελευθερίες και πλήρη συνταγματικά δικαιώματα, σηματοδοτώντας: την πλήρη ισχύ του Συντάγματος και το οριστικό τέλος του «παρασυντάγματος», καθώς και την ουσιαστική νομιμοποίηση της ελεύθερης έκφρασης και διάδοσης των ιδεών, που μέχρι τότε ήταν απαγορευμένες.

(στ) Η κυβέρνηση αποκατέστησε τη συνταγματική νομιμότητα στις λειτουργίες του κράτους, όπου αυτή είχε πληγεί από τη στρατιωτική δικτατορία. Στο πλαίσιο αυτό αποκατέστησε την ευρυθμία και τη συνταγματική τάξη στη Δικαιοσύνη και στα Ανώτατα Εκπαιδευτικά Ιδρύματα, επαναφέροντας στις θέσεις τους όσους είχαν απολυθεί ή εξαναγκασθεί σε παραίτηση δικαστές, καθώς και καθηγητές, υφηγητές και κατώτερο επιστημονικό προσωπικό των Πανεπιστημίων.

(ζ) Το μεγάλο πρόβλημα κάθε μεταπολίτευσης προς τη δημοκρατία, η δίωξη των υπευθύνων για τα εγκλήματα της επιβολής και της άσκησης του αυταρχικού καθεστώτος, αντιμετώπισε η «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος» με μετριοπάθεια. Κατά των υπευθύνων και των συνεργών του πραξικοπήματος της 21^ης Απριλίου 1967 και του δικτατορικού καθεστώτος που εγκαθίδρυσε δεν εξαπέλυσε γενικό διωγμό, αλλά προσδιόρισε και περιόρισε τις διώξεις ως εξής: (i) Την ποινική δίωξη των εγκλημάτων του πραξικοπήματος περιόρισε εξαρχής στους «πρωταιτίους», ορίζοντας με τη Συντακτική Πράξη της 3^ης Οκτωβρίου 1974 ότι οι «πρωταίτιοι πολιτικών εγκλημάτων και των προπαρασκευαστικών αυτών πράξεων, στρεφομένων κατά της συνταγματικής τάξεως της απορρεούσης εκ του Συντάγματος της 1^ης Ιανουαρίου 1952 και τεινόντων εις την εγκαθίδρυσιν του καθεστώτος της 21^ης Απριλίου 1967 (…) υπάγονται εις την αρμοδιότητα του Πενταμελούς Εφετείου Αθηνών…». (ii) Την πειθαρχική δίωξη δημόσιων λειτουργών για συνεργασία με το καθεστώς της δικτατορίας περιόρισε σε δύο κρίσιμους για τη δημοκρατική και τη συνταγματική νομιμότητα χώρους των κρατικών λειτουργιών: στη δικαστική λειτουργία και στα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα. Η άσκηση πειθαρχικής δίωξης για την εν λόγω συνεργασία εντάχθηκε στο πλαίσιο μέτρων αποκατάστασης της νομιμότητας στους τομείς της δικαιοσύνης και της ανώτατης εκπαίδευσης, μεταξύ των οποίων ήσαν η επαναπρόσληψη των απολυθέντων, η εκ νέου κρίση ορισμένων κατηγοριών διορισθέντων κ.ά.

(η) Η κυβέρνηση όρισε, ήδη με την «Καταστατική Συντακτική Πράξη», ότι τη νομοθετική λειτουργία, μέχρι τη σύγκληση της εθνικής αντιπροσωπείας, θα ασκούσε το Υπουργικό Συμβούλιο με νομοθετικά διατάγματα που θα εξέδιδε ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας και θα δημοσιεύονταν στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως.

Όσον αφορά τη δεύτερη κατεύθυνση του συντακτικού έργου της μεταβατικής περιόδου, η «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος» καθόρισε τις βασικές γραμμές της συντακτικής διαδικασίας. Οι σημαντικότερε ρυθμίζεις ήσαν οι ακόλουθες:

(α) Χώρισε διαδικαστικά το συντακτικό έργο σε δύο αντικείμενα: στον καθορισμό της μορφής του πολιτεύματος, αν, δηλαδή, η δημοκρατία θα είναι «βασιλευομένη» ή «προεδρευομένη», και στη σύνταξη όλων των λοιπών διατάξεων του νέου καταστατικού χάρτη. Όσον αφορά τον καθορισμό της μορφής του πολιτεύματος, η κυβέρνηση, όπως είδαμε πιο πάνω, όρισε ήδη με την «Καταστατική Συντακτική Πράξη» ότι θα καθοριζόταν «δια της ελευθέρας εκφράσεως της βουλήσεως του Ελληνικού Λαού», καθιστώντας σαφές ότι για το θεμελιώδες αυτό ζήτημα του νέου συντάγματος θα αποφάσιζε ο λαός με δημοψήφισμα. Με τη Συντακτική Πράξη της 4^ης Οκτωβρίου 1974 προσδιόρισε το χρόνο διεξαγωγής του, ορίζοντας ότι θα προκηρυσσόταν από την κυβέρνηση που θα προερχόταν από τις εθνικές εκλογές εντός δεκαπέντε ημερών από τη διενέργειά τους και θα διεξαγόταν εντός τριάντα ημερών από την προκήρυξή του.

(β) Για την κατοχύρωση της ελεύθερης και γνήσιας έκφρασης της λαϊκής θέλησης ως προς τη μορφή του πολιτεύματος, η Συντακτική Πράξη της 4^ης Οκτωβρίου 1974 επέβαλε την εφαρμογή της νομοθεσίας για την εκλογή βουλευτών, ιδίως την παρουσία στα εκλογικά τμήματα δικαστικών αντιπροσώπων και αντιπροσώπων των υποστηρικτών της βασιλευομένης και της αβασίλευτης δημοκρατίας, καθώς και τη συγκρότηση εφορευτικών επιτροπών.

(γ) Η ίδια Συντακτική Πράξη όρισε ότι, για την περίπτωση που θα επιλεγόταν από το λαό η αβασίλευτη δημοκρατία, η εθνική αντιπροσωπεία που θα εκλεγόταν στις γενικές εκλογές θα εξέλεγε, με την απόλυτη πλειοψηφία του συνόλου των βουλευτών, προσωρινό πρόεδρο της δημοκρατίας. Για την περίπτωση δε επιλογής της βασιλευομένης δημοκρατίας με τη λαϊκή ετυμηγορία του δημοψηφίσματος, όρισε ότι ο βασιλιάς θα ανελάμβανε αυτοδικαίως την άσκηση των αρμοδιοτήτων του αρχηγού του κράτους που όριζε το Σύνταγμα 1952, μέχρι την επιψήφιση του νέου συντάγματος, ενώ από τότε θα ασκούσε τις αρμοδιότητες του αρχηγού του κράτους όπως θα είχαν διαμορφωθεί στο νέο σύνταγμα.

(δ) Η Συντακτική Πράξη της 4^ης Οκτωβρίου 1974 έθεσε στην εθνική αντιπροσωπεία, που θα «αναθεωρούσε» το Σύνταγμα του 1952, μόνο έναν περιορισμό: δεν μπορούσε να θίξει τη μορφή του πολιτεύματος που θα επέλεγε ο ελληνικός λαός με το επικείμενο δημοψήφισμα. Κατά τα άλλα, δικαιούταν «να τροποποιήση, καταργήση και συμπληρώση και τας θεμελιώδεις διατάξεις του Συντάγματος» και «να διαμορφώση τελικώς, ελευθέρως και κυριαρχικώς, το οριστικόν Σύνταγμα της Χώρας». Έτσι, καθιστούσε σαφές ότι η Βουλή που θα προερχόταν από τις εκλογές θα ασκούσε πρωτογενή συντακτική εξουσία. Παρά ταύτα, το προεδρικό διάταγμα 651/4.10.1974 «Περί ενεργείας γενικών εκλογών προς ανάδειξιν Αναθεωρητικής Βουλής και ημέρας συγκλήσεως αυτής» χαρακτήριζε την εθνική αντιπροσωπεία ως «Αναθεωρητική Βουλή», ο δε Κωνσταντίνος Καραμανλής, ως κοινοβουλευτικός πια πρωθυπουργός, κήρυξε, στις 9 Δεκεμβρίου 1974 τις εργασίες του αντιπροσωπευτικού σώματος ως «Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής».

Ο χαρακτηρισμός αυτός της συντακτικής βουλής ως «αναθεωρητικής» αποτελούσε, προφανώς, πολιτική επιλογή, που προδιέθετε την εθνική και τη διεθνή κοινή γνώμη ότι η συνταγματική μεταβολή περιοριζόταν στα πλαίσια του Συντάγματος 1952 και στις δυτικοευρωπαϊκές αρχές δημοκρατικού πολιτεύματος. Ο ίδιος πολιτικός λόγος δικαιολογούσε και την επαναφορά σε ισχύ του Συντάγματος 1952, χωρίς τις διατάξεις που αφορούσαν τη μορφή του πολιτεύματος.

(ε) Όσον αφορά τη συντακτική διαδικασία, η «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος» όρισε, με την ίδια Συντακτική Πράξη της 4^ης Οκτωβρίου 1974, ότι, «προς διευκόλυνσιν της Εθνικής Αντιπροσωπείας εις το έργον της αναθεωρήσεως του Συντάγματος (…) και προς κατοχύρωσιν της ταχείας περατώσεως αυτού», βάση των συζητήσεων στη βουλή για το νέο Σύνταγμα θα αποτελούσε σχέδιο συντάγματος, το οποίο θα κατάρτιζε η κυβέρνηση που θα αναδεικνυόταν από τις εθνικές εκλογές. Το σχέδιο αυτό, που ονομάσθηκε «Κυβερνητικόν Σχέδιον του Συντάγματος 1975», θα έπρεπε, όπως όριζε η Συντακτική Πράξη, να κατοχυρώνει τις ατομικές και τις πολιτικές ελευθερίες και να διασφαλίζει, παράλληλα με την κυβερνητική σταθερότητα, την ομαλή λειτουργία των οργάνων της Πολιτείας και την αρμονική συνεργασία του «επί τω τέλει όπως δημιουργηθούν συνθήκαι δημοκρατικής πολιτικής ζωής, παρέχουσαι ασφαλή βάσιν προς αντιμετώπισιν των συγχρόνων αναγκών και των ειδικών περιστάσεων της αναπτυσσομένης οικονομίας της Χώρας, εγγυώμεναι δε οπωσδήποτε την ίσην και πλήρη συμμετοχήν όλων των πολιτών εις την κοινωνικήν, οικονομικήν και πολιτικήν οργάνωσιν αυτής».

(στ) Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η πρόνοια της «Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητος» να αποκτήσει η χώρα νέο σύνταγμα στην περίπτωση που δε θα ολοκληρώνονταν οι εργασίες της «Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής» εντός της τρίμηνης προθεσμίας. Για την περίπτωση αυτή, η Συντακτική Πράξη της 4^ης Οκτωβρίου 1974 παρείχε την εξουσιοδότηση προς την κυβέρνηση, μετά την έκφραση της εμπιστοσύνης της εθνικής αντιπροσωπείας που θα εκλεγόταν με τις επικείμενες βουλευτικές εκλογές, να υποβάλει το Κυβερνητικό Σχέδιο Συντάγματος για έγκριση σε ελεύθερο δημοψήφισμα, αφού, όμως, το προσάρμοζε προς τις διατάξεις που θα είχαν ψηφιστεί από την «Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή» και ύστερα από νομοτεχνική επεξεργασία του όλου σχεδίου από την Ολομέλεια του Συμβουλίου της Επικρατείας.

(ζ) Η «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος» προέβη, χωρίς καθυστέρηση, στην προκήρυξη των εθνικών εκλογών για ανάδειξη της «Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής» και της κοινοβουλευτικής κυβέρνησης, που προήλθε από τις εκλογές αυτές. Οι εκλογές διεξήχθησαν στις 17 Νοεμβρίου και το δημοψήφισμα στις 8 Δεκεμβρίου 1974, σύμφωνα με τον προγραμματισμό.

Προσεγγίζοντας κανείς τα βασικά στοιχεία που συνθέτουν τη δεύτερη αυτή φάση μετάβασης στη δημοκρατία, τη φάση άσκησης της εξουσίας από την «Κυβέρνησιν Εθνικής Ενότητος», παρατηρεί τα ακόλουθα:

(β) Παρά το γεγονός ότι εμφώλευαν στο στράτευμα κίνδυνοι υποτροπής πραξικοπηματικής ενέργειας, η «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος» όχι μόνο δεν επέβαλε έκτακτα μέτρα ασφάλειας, αλλά και η όλη διακυβέρνηση της χώρας δε διέφερε καθόλου από διακυβέρνηση υπό δημοκρατικό σύνταγμα.

(γ) Βασικό μέλημα της κυβέρνησης ήταν η πλήρης αποκατάσταση των ελευθεριών, ώστε να εξασφαλισθεί πλήρως η δημοκρατική νομιμοποίηση τόσο της επιλογής από το λαό της μορφής του πολιτεύματος, όσο και του νέου συντάγματος. Σ’ αυτή την πολιτική, ασφαλώς, εντάσσεται και η νομιμοποίηση του «Κομμουνιστικού Κόμματος Ελλάδας», που του παρέσχε πλήρη τη δυνατότητα ανάπτυξης πολιτικής δράσης και συμμετοχής στις επικείμενες βουλευτικές εκλογές.

Η διασφάλιση πλήρους πολιτικής ελευθερίας αποτελεί τη μεγαλύτερη συμβολή της «Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητος» στη μεταβολή της μορφής του πολιτεύματος και στον εκσυγχρονισμό του Συντάγματος και γενικά στον απεγκλωβισμό της χώρας μας από τη μακροχρόνια συνταγματική καθυστέρηση και πολιτική υπανάπτυξη.

(ε) Και τα τρία παραπάνω χαρακτηριστικά της διακυβέρνησης της χώρας από την «Κυβέρνησιν Εθνικής Ενότητος»: η διακυβέρνηση με πλήρεις ελευθερίες, η διασφάλιση της ελεύθερης έκφρασης της θέλησης του λαού και η ταχεία προσφυγή στη λαϊκή ετυμηγορία και η ταχεία ολοκλήρωση δημοκρατικά νομιμοποιημένου συντάγματος, αποτελούν και τα βασικά πραγματικά στοιχεία της δημοκρατικής νομιμοποίησής της ως defacto κυβέρνησης.

(στ) Η«Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος» ήθελε να κρατήσει –και κράτησε– υπό τον πολιτικό της έλεγχο τη διαμόρφωση της ιδεολογικο-πολιτικής βάσης και της όλης φυσιογνωμίας του νέου πολιτεύματος και του νέου Συντάγματος. Συγκεκριμένα, βασικό μέλημά της ήταν, η φυσιογνωμία του νέου Συντάγματος να είναι ευρύτατα εκσυγχρονιστική, για τα τότε συνταγματικά δεδομένα της χώρας μας, και να ανταποκρίνεται στα φιλελεύθερα πρότυπα αστικής δημοκρατίας των προηγμένων χωρών της δυτικής Ευρώπης.

(ζ) Όπως επισημάνθηκε στην αρχή αυτού του κεφαλαίου, η «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος», ως defacto κυβέρνηση, είχε πρωτογενή συντακτική εξουσία. Πράγματι αυτή καθόρισε πολιτικά τη διαδικασία, το αντικείμενο, το βασικό περιεχόμενο και τα όρια άσκησης της συντακτικής εξουσίας, τόσο ως προς την επιλογή της μορφής του πολιτεύματος, όσο και ως προς τη σύνταξη και τη φυσιογνωμία του νέου Καταστατικού Χάρτη. Πρέπει να σημειωθεί εδώ ότι τον καθοριστικό και αποφασιστικό ρόλο χάραξης, τελικής διαμόρφωσης και πραγμάτωσης της συντακτικής αυτής πολιτικής είχε ο Κωνσταντίνος Καραμανλής, ο οποίος συγκέντρωνε την εμπιστοσύνη και της μεγάλης πλειοψηφίας τόσο του λαού, όπως έδειξαν οι εκλογές, όσο και των δυνάμεων της δυτικής Ευρώπης.

VI. Τρίτη φάση, η φάση της συντακτικής διαδικασίας.

Με τις εκλογές της 17^ης Νοεμβρίου 1974 εκλέχτηκε η «Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή» και η πρώτη κοινοβουλευτική κυβέρνηση και έληξε το μεταβατικό καθεστώς της «Κυβερνήσεως Εθνικής Ενότητος». Οι εκλογές διεξήχθησαν σε καθεστώς πλήρους πολιτικής ελευθερίας και πλήρους ισχύος όλων των συνταγματικών δικαιωμάτων που εγγυάται ένα δημοκρατικό κράτος.

Ο μεγάλος νικητής των εκλογών ήταν το κόμμα της «Νέας Δημοκρατίας», με πρόεδρο τον Κωνσταντίνο Καραμανλή, το οποίο έλαβε το 54,37% του συνόλου των ψήφων και από τις 300 έδρες της βουλής τις 220. Από τα λοιπά κόμματα που συγκρότησαν την «Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή»: η «Ένωσις Κέντρου Νέες Δυνάμεις», με πρόεδρο τον Γεώργιο Μαύρο, έλαβε ποσοστό ψήφων 20,42% και 60 έδρες, το «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κόμμα», με πρόεδρο τον Ανδρέα Παπανδρέου, έλαβε ποσοστό 13,38% και 12 έδρες και η «Ενωμένη Αριστερά», με πρόεδρο τον Ηλία Ηλιού, έλαβε ποσοστό 9,47% και 8 έδρες. Η ισχυρή πλειοψηφία του κόμματος «Νέα Δημοκρατία» εξασφάλισε στο κόμμα αυτό και στον Κωνσταντίνο Καραμανλή πλήρη δυνατότητα χειρισμών για την άσκηση, και στη φάση αυτή, της ήδη σχεδιασμένης συντακτικής πολιτικής.

Πρόεδρος της «Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής» εκλέχτηκε ο βουλευτής Κορινθίας Κωνσταντίνος Παπακωνσταντίνου.

Η πρώτη κοινοβουλευτική κυβέρνηση, που προήλθε από την «Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή» και υπήρξε κυβέρνηση της περιόδου άσκησης της συντακτικής διαδικασίας, ορκίστηκε στις 21 Νοεμβρίου 1974, η δε σύνθεσή της είχε ως εξής:

Με το προεδρικό διάταγμα 804/22.11.1974 προκηρύχθηκε για τις 8 Δεκεμβρίου 1974 το δημοψήφισμα «δια τον καθορισμόν της μορφής του δημοκρατικού πολιτεύματος της Χώρας», ενώ με το προεδρικό διάταγμα 805/28.11.1974 ρυθμίστηκαν οι λεπτομέρειες διεξαγωγής του. Το ερώτημα επιλογής της μορφής του πολιτεύματος τέθηκε στο λαό με δύο ψηφοδέλτια, από τα οποία στο ένα αναγραφόταν ο όρος «ΒΑΣΙΛΕΥΟΜΕΝΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ» και στο άλλο «ΑΒΑΣΙΛΕΥΤΟΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ». Στη ρύθμιση της διαδικασίας διεξαγωγής του δημοψηφίσματος προβλέφθηκε η δυνατότητα των ενδιαφερομένων πολιτών να οργανώσουν την ελεύθερη υποστήριξη της επιλογής της μιας ή της άλλης μορφής πολιτεύματος. Η πρόβλεψη αυτή πραγματοποιήθηκε με τη διοργάνωση διαφόρων μέσων επικοινωνιακής υποστήριξης των δύο μορφών πολιτεύματος, που κορυφώθηκαν με δύο τηλεοπτικές ομιλίες, μία του τέως βασιλιά Κωνσταντίνου υπέρ της βασιλευομένης δημοκρατίας και μία του καθηγητή Γιώργου Κουμάντου υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας.

Με το δημοψήφισμα της 8^ης Δεκεμβρίου, ο ελληνικός λαός επέλεξε, με ποσοστό 69,2%, ως μορφή πολιτεύματος την «αβασίλευτη δημοκρατία».

Με την επιλογή του ελληνικού λαού έκλεισε οριστικά η πλήρης πολιτικών ανωμαλιών ιστορική παρένθεση της εμφύτευσης της μοναρχίας στην Ελλάδα, που κράτησε πάνω από 130 χρόνια. Οι προδικτατορικοί πολιτικοί αγώνες και η επιβολή της δικτατορίας δημιούργησαν και σφυρηλάτησαν την πολιτική θέληση, ενώ η διασφάλιση των πολιτικών ελευθεριών από την κυβέρνηση της μετάβασης στη δημοκρατία έστρωσε το δρόμο για τη μεγάλη αυτή επιλογή του ελληνικού λαού.

Πριν προχωρήσομε στην εξέταση του κύριου αντικειμένου αυτής της φάσης, πρέπει να δούμε ένα σημαντικό ιστορικό γεγονός που ουσιαστικά μεν ανήκει στη φάση της μετάβασης στη δημοκρατία, ιστορικά, όμως, κατά την κύρια και τελική φάση του, έλαβε χώρα μετά την εγκαθίδρυση του νέου πολιτεύματος και κατά τη διάρκεια λειτουργίας της Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής. Πρόκειται για την ποινική δίωξη των εγκλημάτων του πραξικοπήματος της 21^ης Απριλίου 1967 και του δικτατορικού καθεστώτος που ακολούθησε. Πρέπει, βεβαίως, να επισημανθεί ότι το ζήτημα της δίωξης των εγκλημάτων αυτών δεν ήταν άμοιρο συνταγματικής σημασίας, αφού συνδεόταν – και συνδέθηκε – με τις δικαιοκρατικές βάσεις του δημοκρατικού πολιτεύματος, που διαμόρφωνε συντακτικά η Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή.

Η κοινοβουλευτική κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή και η «Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή» είχαν να αντιμετωπίσουν, στην κρίσιμη και τελική του φάση, το σημαντικό και πολιτικά ευαίσθητο ζήτημα της αντιμετώπισης των εγκλημάτων του δικτατορικού καθεστώτος. Ήταν δε πολιτικά και συνταγματικά ορθό το ότι η «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος» δεν έσπευσε, με γρήγορες διαδικασίες, να θεμελιώσει δικαιικά και να ολοκληρώσει τη δίωξη των υπευθύνων, αλλά άφησε την κρίσιμη και κύρια αυτή φάση στην εξουσία της κοινοβουλευτικής κυβέρνησης και της Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής που είχαν, με τις εθνικές εκλογές και το δημοψήφισμα για τη μορφή του πολιτεύματος, πλήρη και σαφώς εκπεφρασμένη δημοκρατική νομιμοποίηση.

Όπως είδαμε, η «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος», έχοντας ως αρχή τη μετριοπάθεια χάριν της ειρηνικής μετάβασης στη δημοκρατία, δεν εξαπέλυσε γενικό διωγμό των συνεργασθέντων με το καθεστώς, αλλά περιόρισε τη δίωξη στους «πρωταιτίους» της κατάλυσης του Συντάγματος του 1952 και στους συμμετόχους τους. Αντίθετα, η δικαιολογημένη δημοκρατική υπερευαισθησία του μεγάλου αριθμού των πολλαπλών θυμάτων του αυταρχικού καθεστώτος και η βαθιά δημοκρατική ευαισθησία των ευρύτερων στρωμάτων του λαού αξίωναν αυστηρή και χωρίς εξαιρέσεις δίωξη. Από την πλευρά της μετριοπάθειας, δεν υπήρχε μόνο η δικαιολογημένη αξίωση για ομαλή και χωρίς κοινωνικές συγκρούσεις μετάβαση στη δημοκρατία, αλλά επιπλέον προβάλλονταν δολίως από ακραίους συντηρητικούς και φίλα προσκείμενους προς το δικτατορικό καθεστώς κύκλους νομικές, δήθεν, αμφισβητήσεις για τις συνταγματικές δυνατότητες ποινικής δίωξης των υπευθύνων της δικτατορίας. Η κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή, εμμένοντας στην αρχή της μετριοπάθειας, προχώρησε χωρίς ταλαντεύσεις αφενός στη νομική θεμελίωση και στην πολιτική εδραίωση της ποινικής δίωξης των σφετεριστών της λαϊκής κυριαρχίας, αφετέρου στην αυστηρή αντιμετώπισή τους, χωρίς να παραβιασθούν οι αρχές του σύγχρονου κράτους δικαίου.

Με αυτή την πολιτική γραμμή, η «Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή» έθεσε, με το Ψήφισμα Δ΄ της 18 Ιανουαρίου 1975, τη δικαιική βάση θεμελίωσης της ποινικής δίωξης των υπευθύνων της δικτατορίας, με την ακόλουθη διακήρυξη-διάταξη:

«Η Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή των Ελλήνων

Έχοντας υπόψη:

Το από 19/24 Δεκεμβρίου Ψήφισμα αυτής «περί ψηφίσεως και εκδόσεως ψηφισμάτων υπό της Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής κ.λπ.

Εκφράζουσα την θέλησιν του κυριάρχου Λαού, ως αύτη εξεδηλώθη δια των ελευθέρων εκλογών της 17^ης Νοεμβρίου 1974, διαπνεομένη από απόλυτον σεβασμόν προς τα ανθρώπινα δικαιώματα και ακλόνητον πίστιν προς τας δημοκρατικάς αρχάς, εις ας ο Ελληνικός Λαός ενέμεινεν, απαρασαλεύτως, μη ενδώσας ουδ’ επί στιγμήν εις την τυραννίαν,

Διακηρύσσει:

Η ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ ΔΙΚΑΙΩ ΟΥΔΕΠΟΤΕ ΚΑΤΕΛΥΘΗ

Ψηφίζει:

Άρθρον 1.- Το στασιαστικόν κίνημα της 21^ης Απριλίου 1967, έργον ομάδος αξιωματικών και η εκ τούτου προελθούσα κατάστασις μέχρι της 23^ης Ιουλίου 1974, απετέλεσεν πραξικόπημα, δι’ ου εσκοπείτο ο σφετερισμός της εξουσίας και των κυριαρχικών δικαιωμάτων του Λαού. Αι εξ αυτού απορρεύσασαι Κυβερνήσεις ήσαν Κυβερνήσεις βίας.»

Με την ιστορική διακήρυξη «η δημοκρατία δικαίω ουδέποτε κατελύθη», η «Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή» εισήγαγε ως βάση του θετικού μας δικαίου τη συνταγματικού επιπέδου αρχή ότι δίκαιο μη δημοκρατικά νομιμοποιημένο δεν καταλύει τη δημοκρατία. Αυτό είναι το βασικό νόημα της διακήρυξης. Με άλλες λέξεις, η «Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή», με πλήρη δημοκρατική νομιμοποίηση η ίδια, αρνούμενη την παλαιά απάνθρωπη θέση του νομικού θετικισμού ότι δίκαιο είναι και το αυταρχικό δίκαιο που καταλύει τα δικαιώματα του ανθρώπου και τις συνταγματικές εγγυήσεις, διακηρύσσει από συντακτική θέση ότι η δημοκρατία δικαιικά δεν καταλύεται με δίκαιο αυταρχικού καθεστώτος εξουσίας. Έτσι, η διακήρυξη αυτή ανακηρύσσει τη δημοκρατική αρχή ως ύπατη αρχή νομιμότητας και νομιμοποίησης της εξουσίας, που αποτελεί θεμελιώδες στοιχείο του πολιτικού και δικαιικού πολιτισμού της Ευρώπης.

Η θεμελιώδης αυτή αρχή δικαίου και ο χαρακτηρισμός από την εθνική αντιπροσωπεία του κινήματος της 21^ης Απριλίου 1967 ως στασιαστικού κινήματος και πραξικοπήματος, που σφετερίστηκε τη λαϊκή κυριαρχία και εγκαθίδρυσε καθεστώς βίας, αποτέλεσαν, η αρχή ως θεμέλιο δικαίου και ο χαρακτηρισμός ως έσχατη κατηγορία, τη δικαιική βάση της ποινικής δίωξης των κυρίως υπευθύνων.

Το Ψήφισμα Δ΄ προσδιόρισε με σαφήνεια τον κύκλο των «πρωταιτίων» που θα διώκονταν ποινικώς: όσοι τέλεσαν τα ποινικά αδικήματα, εφόσον άσκησαν, κατά το χρονικό διάστημα από 21 Απριλίου 1967 μέχρι τις 23 Ιουλίου 1974, έργα μέλους υπουργικού συμβουλίου, υφυπουργού ή γενικού γραμματέα, καθώς και οι «συμμέτοχοί» τους. Όρισε, επίσης, για την ανάκριση ότι έχουν εφαρμογή οι διατάξεις του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας και για την εκδίκαση των εγκλημάτων το Πενταμελές Εφετείο Αθηνών.

Η σύνθεση του Πενταμελούς Εφετείου, που δίκασε τους κυρίως υπευθύνους του πραξικοπήματος της 21^ης Απριλίου 1967 και του δικτατορικού καθεστώτος που ακολούθησε, είχε ως εξής: Ιωάννης Ντεγιάννης, πρόεδρος, μέλη: Παναγιώτης Λογοθέτης, Παναγιώτης Κωνστανανόπουλος, Ιωάννης Γρίβας και Γεώργιος Πλαγιανάκος, αναπληρωματικά μέλη: Ηλίας Γιαννόπουλος και Δημήτριος Τζούμας, εισαγγελείς: Κωνσταντίνος Σταμάτης και Σπύρος Κανίνιας.

Το Πενταμελές Εφετείο Αθηνών, με την ιστορική απόφαση 577/1975, επέβαλε τις προβλεπόμενες ποινές του Ποινικού Κώδικα, επιμετρώντας τις στους κατηγορουμένους κατά την κρίση του. Η απόφαση ήταν πράγματι ιστορική, όχι μόνο γιατί είχε αντικείμενο ένα σημαντικό γεγονός της πολιτικής μας ιστορίας, αλλά και από την άποψη ιστορίας του δικαίου στη χώρα μας. Η απόφαση αυτή, στηριζόμενη και στην επίσης ιστορική εισαγγελική πρόταση, εφάρμοσε για πρώτη φορά τη δημοκρατική αρχή ως ύπατη αρχή νομιμοποίησης της εξουσίας και νομιμότητας της άσκησής της, αναγνωρίζοντας την ισχύ της και κατά το χρόνο μη ισχύος δημοκρατικά νομιμοποιημένου συντάγματος, με βάση πραγματικά στοιχεία έκφρασης λαϊκής βούλησης. Η απόφαση επέβαλε τρις θανατικές ποινές (στους Παπαδόπουλο, Μακαρέζο και Παττακό) και ποινές ισόβιας και πολυετούς κάθειρξης. Η απόφαση αυτή επικυρώθηκε αργότερα από τον Άρειο Πάγο, με την απόφαση 59/1976 που απέρριψε την αίτηση αναιρέσεως των καταδικασθέντων.

Η θανατική ποινή ίσχυε τότε στη χώρα μας, δεν είχε, όμως, εφαρμοστεί από πολλά χρόνια. Η στάση της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Καραμανλή, που είχε από το Σύνταγμα την ουσιαστική αρμοδιότητα της χάρης, έδειξε μεν πνεύμα ευρωπαϊκού προσανατολισμού και εμμονή στην αρχή της μετριοπάθειας κατά τη μετάβαση στη δημοκρατία, χωρίς όμως να εγκαταλείψει την αυστηρότητα στην αντιμετώπιση των κυρίως υπευθύνων για τα εγκλήματα του πραξικοπήματος της 21^ης Απριλίου 1967 και του δικτατορικού καθεστώτος που ακολούθησε. Έτσι, αμέσως μετά την απόφαση, στις 23 Αυγούστου 1975, η Κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή εξέδωσε την ακόλουθη ανακοίνωση:

«Εις την δημοκρατίαν η Δικαιοσύνη είναι ανεξάρτητος και συνταγματικώς κατωχειρωμένη λειτουργία. Εις το Κράτος δικαίου όμως το έργον της Δικαιοσύνης συμπληρώνεται από την τελικήν διαδικασίαν, συνταγματικώς επίσης κατωχειρωμένην, η οποία επιτρέπει τον μετριασμόν των ποινών. Εις την τελικήν αυτήν φάσιν πρέπει να πρυτανεύη υψηλόν αίσθημα πολιτικής ευθύνης.

Δια την πρωϊαν της Δευτέρας συνεκλήθη το Υπουργικόν Συμβούλιον, το οποίον θα εξετάση όλα τα ανακύπτοντα, μετά την έκδοσιν της αποφάσεως θέματα.»

Ιδιαίτερη σημασία έχει το γεγονός ότι τόσο η κυβέρνηση που είχε στα χέρια της τη νομοθετική πρωτοβουλία και την όλη εκτελεστική εξουσία, όσο και η «Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή», με τις ρυθμίσεις της, επιδίωξαν και κατόρθωσαν να θέσουν και να κρατήσουν την ποινική δίωξη, σε όλα τα στάδιά της: της ανάκρισης, της εκδίκασης των εγκλημάτων και της εκτέλεσης των ποινών, στα πλαίσια της συνταγματικής και της διεθνούς νομιμότητας και ειδικότερα στα πλαίσια των αρχών σεβασμού των δικαιωμάτων του κατηγορουμένου και του κρατουμένου, καθώς και των αρχών της δίκαιης δίκης. Με αυτή τη βασική πολιτική, η κυβέρνηση δεν προσέφυγε στη θέσπιση ειδικού και έκτακτου δικαίου που θα προέβλεπε νέα ειδικά εγκλήματα, νέες ποινές και έκτακτα ή ειδικά δικαστήρια με ειδικές διαδικασίες. Παρέμεινε στα ποινικά αδικήματα και στις ποινές του κοινού ποινικού δικαίου του δημοκρατικού πολιτεύματος και στην τακτική δικαιοσύνη.

Η «Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή» άσκησε το συντακτικό της έργο σύμφωνα με τις βασικές γραμμές που είχε καθορίσει η «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος» και με βάση τις ειδικότερες ρυθμίσεις, στις οποίες προέβη η ίδια με σειρά Ψηφισμάτων. Με τα Ψηφίσματα αυτά, δώδεκα συνολικά, εκτός από τη συντακτική διαδικασία, ρύθμισε και διάφορα θέματα μεταβατικού και προσωρινού χαρακτήρα, όπως οι διακηρύξεις και οι ειδικότερες ρυθμίσεις σχετικά με τη δίωξη των υπευθύνων των εγκλημάτων του πραξικοπήματος και του δικτατορικού καθεστώτος, που αναπτύξαμε ήδη πιο πάνω, τα θέματα που αφορούσαν την οργάνωση και λειτουργία της Βουλής, ο καθορισμός των αρμοδιοτήτων του προσωρινού Προέδρου της Δημοκρατίας, ο περιορισμός ατελειών και άλλων προνομίων των βουλευτών και των υπουργών κ.ά.

Με το Γ΄ Ψήφισμα της 24^ης Δεκεμβρίου 1974, συστήθηκε, κατ’ αναλογία της δύναμης των κομμάτων στη Βουλή, κοινοβουλευτική επιτροπή, που ονομάσθηκε «Κοινοβουλευτική Επιτροπή του Συντάγματος 1975». Έργο της Επιτροπής ήταν «η επεξεργασία του κυβερνητικού σχεδίου περί αναθεωρήσεως του προσωρινώς ισχύοντος Συντάγματος της 1^ης Ιανουαρίου 1952, κατά τα εις την από 3/4 Οκτωβρίου 1974 Συντακτικήν Πράξιν οριζόμενα, καθ’ όλας αυτού τας διατάξεις, περιλαμβανομένων και των θεμελιωδών και συμφώνως προς την δια του Δημοψηφίσματος της 8^ης Δεκεμβρίου 1974 εκφρασθείσαν θέλησιν του Ελληνικού Λαού περί της μορφής του πολιτεύματος ως αβασιλεύτου Δημοκρατίας». Ακολούθως το Γ΄ Ψήφισμα όριζε ότι η Επιτροπή θα διαμόρφωνε «εις ενιαίον κείμενον σχέδιον Συντάγματος, περιλαμβάνον τόσον τας αναθεωρουμένας όσον και τας μη αναθεωρουμένας διατάξεις, ως και τας τυχόν νέας τοιαύτας». Τέλος, επανέλαβε, όπως είχε ήδη ορίσει η Συντακτική Πράξη της 4^ης Οκτωβρίου 1974 (βλ. πιο πάνω), ότι βάση των εργασιών της Επιτροπής θα αποτελούσε το κείμενο των διατάξεων του Κυβερνητικού Σχεδίου Συντάγματος.

Η Κοινοβουλευτική Επιτροπή του Συντάγματος 1975, που αποτέλεσε, από πλευράς ουσίας και βάθους εργασιών, το σημαντικότερο όργανο της συντακτικής διαδικασίας, συγκροτήθηκε από τον Πρόεδρο της Βουλής στις 2.1.1975, κατ’ αναλογίαν της δύναμης των κομμάτων, από 37 τακτικά και 19 αναπληρωματικά μέλη. Τακτικά μέλη ορίσθησαν, (α) από τη «Νέα Δημοκρατία» οι: Ιωάννης Βαρβιτσιώτης, Δημήτριος Βουδούρης, Αθανάσιος Δερβέναγας, Αριστείδης Καλατζάκος, Αριστείδης Κατσαούνης, Εμμανουήλ Κεφαλογιάννης, Θεμιστοκλής Κονίτσας, Βασίλειος Κοντογιαννόπουλος, Χαραλάμπης Μεσάρης, Αθανάσιος Μίχας, Λεωνίδας Μπουρνιάς, Δημήτριος Νιάνιας, Γεώργιος Παναγιωτόπουλος, Ζήσης Παπαλαζάρου, Δημήτριος Παπασπύρου, Κωνσταντίνος Παπαρρηγόπουλος, Θεοδ.-Στέφανος. Στεφανόπουλος, Αθανάσιος Ταλιαδούρος, Κωνσταντίνος Τρικούπης, Κωνσταντίνος Τσάτσος, Ιωάννης Φικιώρης, Δημήτριος Φράγκος, Δημήτριος Χλωρός, Κωνσταντίνος Χριστόπουλος και Κωνσταντίνος Χρυσανθόπουλος· (β) από την «Ένωση Κέντρου – Νέες Δυνάμεις» οι: Νικόλαος Γαζής, Αθανάσιος Κανελλόπουλος, Γεώργιος-Αλέξανδρος Μαγκάκης, Γεώργιος Β. Μαγκάκης, Νικόλαος Παπαπολίτης, Μιχαήλ Στεφανίδης και Δημήτριος Τσάτσος· (γ) από το «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα» οι : Απόστολος Κακλαμάνης, Ιωάννης Κουτσοχέρας, και Ιωάννης Σκουλαρίκης· (δ) από την «Ενωμένη Αριστερά» οι: Ηλίας Ηλιού και Γρηγόρης Φαράκος. Αναπληρωματικά μέλη ορίσθησαν (α) από τη «νέα Δημοκρατία» οι: Ανδρέας Ανδριανόπουλος, Γεώργιος Αστεριάδης, Θεμιστοκλής Βύζας, Κωνσταντίνος Γόντικας, Θεόφιλος Ζαφειρόπουλος, Χρήστος Κάκαρης, Παντελής Καλογιάννης, Δούκας Καλογήρου, Λάζαρος Μιχαήλ, Ιωάννης Μάργαρης, Παναγιώτης Νικολόπουλος, Δημήτριος Παπαδόπουλος και Γεώργιος Ροδίου· (β) από την «Ένωση Κέντρου – Νέες Δυνάμεις» οι: Νικόλαος Αλαβάνος, Θεοχάρης Μαναβής, Ιωάννης Σεργάκης και Αναστάσιος Σεχιώτης· (γ) από το «Πανελλήνιο Σοσιαλιστικό Κίνημα», ο Ιωάννης Αλευράς και (δ) από την «Ενωμένη Αριστερά» ο Λεωνίδας Κύρκος.

Η Επιτροπή εξέλεξε από τα μέλη της: Πρόεδρο, τον βουλευτή Επικρατείας Κωνσταντίνο Τσάτσο, Αντιπρόεδρο, το βουλευτή Θεμιστοκλή Κονίτσα, Γενικό Γραμματέα, το βουλευτή Δημήτριο Χλωρό, Γενικό Εισηγητή της Πλειοψηφίας, το βουλευτή Δημήτριο Παπασπύρου και Γενικό Εισηγητή της Μειοψηφίας, το βουλευτή Δημήτριο Τσάτσο. Η Επιτροπή, για την επιτάχυνση του έργου της και με βάση ειδική εξουσιοδότηση του Γ΄ Ψηφίσματος της 24^ης Δεκεμβρίου 1974, χωρίστηκε σε δύο «Υποεπιτροπές της επί του Συντάγματος 1975 Κοινοβουλευτικής Επιτροπής», την Α΄ και τη Β΄, στις οποίες κατένειμε το συντακτικό έργο. Στην Α΄ Υποεπιτροπή, με Πρόεδρο τον Αθανάσιο Ταλιαδούρο, ανατέθηκε η επεξεργασία των διατάξεων για την οργάνωση και λειτουργία του πολιτεύματος και των κρατικών εξουσιών, και στη Β΄ Υποεπιτροπή, με πρόεδρο τον Αθανάσιο Μίχα, ανατέθηκε η επεξεργασία των διατάξεων για τα συνταγματικά δικαιώματα και, από το οργανωτικό μέρος, των διατάξεων για τη Διοίκηση και την Αυτοδιοίκηση. Οι δύο Υποεπιτροπές επιτέλεσαν σημαντικότατο, σε έκταση, έργο, που διέγραφε πια σαφώς, και ως προς τις επιμέρους βασικές ρυθμίσεις, τον προσανατολισμό του όλου συντακτικού έργου.

Η κυβέρνηση, δια του Υπουργού της Δικαιοσύνης Κωνσταντίνου Στεφανάκη, κατέθεσε το «Κυβερνητικό Σχέδιο Συντάγματος» στην «Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή» στις 7 Ιανουαρίου 1975. Η Επιτροπή όφειλε, σύμφωνα με το Γ΄ Ψήφισμα της 24^ης Δεκεμβρίου 1974, να περατώσει το έργο της σε 40 ημέρες. Επίσης, σύμφωνα με τη Συντακτική Πράξη της 4^ης Οκτωβρίου 1974, η «Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή» έπρεπε να ολοκληρώσει το συντακτικό της έργο εντός τριών μηνών από την κατάθεση του Σχεδίου Συντάγματος. Οι προθεσμίες αυτές ήταν άκρως ασφυκτικές, κατέστη δε αδύνατη η τήρησή τους. Έτσι, η Βουλή – αφού εν τω μεταξύ παρέτεινε την προθεσμία των 40 ημερών για την ολοκλήρωση του έργου της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής – παρέτεινε, με το Ψήφισμα Ι΄ της 11^ης Απριλίου 1975, την προθεσμία ολοκλήρωσης του όλου συντακτικού έργου μέχρι την 31^η Μαϊου 1975, με δυνατότητα τελικής παράτασης μέχρι τις 10 Ιουνίου, η οποία και έγινε.

Η Κοινοβουλευτική Επιτροπή, σε 25 Συνεδριάσεις, περάτωσε το έργο της και παρέδωσε το Σχέδιο Συντάγματος στον Πρόεδρο της «Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής» στις 22 Μαρτίου 1975. Η Ολομέλεια της Βουλής άρχισε το συντακτικό της έργο στις 27 Μαρτίου 1975 και το ολοκλήρωσε στις 7 Ιουνίου 1975. Αφιέρωσε συνολικώς τριάντα πέντε Συνεδριάσεις: μία γενικής συζήτησης συνεδρίαση μετά τη κατάθεση του Κυβερνητικού Σχεδίου Συντάγματος και πριν από την έναρξη των εργασιών της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής, στις 8 Ιανουαρίου 1975 (Συνεδρ. ΙΓ΄), τριάντα τρεις συνεδριάσεις ( Συνεδρ. Ξ΄-ΡΒ΄) για τη συζήτηση και ψήφιση κατ’ άρθρον του σχεδίου συντάγματος, και μία (Συνεδρ. ΡΓ΄ της 7^ης Ιουνίου 1975) για τη συζήτηση και ψήφιση στο σύνολο.

Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθεί, ως σημαντικό γεγονός της συντακτικής διαδικασίας, η αποχώρηση, κατά τη Συνεδρίαση (κόπα) της 21^ης Μαϊου 1975, των κομμάτων της Αντιπολίτευσης από τη Βουλή, τα οποία δεν επανήλθαν πια κατά τις επόμενες συνεδριάσεις της συντακτικής διαδικασίας. Η αποχώρηση έλαβε χώρα κατά τη συζήτηση του άρθρου 32 του Συντάγματος, κατά την οποία η Αντιπολίτευση διαφώνησε με την εμμονή της Συμπολίτευσης στη θέση ότι, όταν κενωθεί η θέση του Προέδρου της Δημοκρατίας πριν από τη λήξη της θητείας του, εκλέγεται για πλήρη θητεία και όχι για το υπόλοιπο της θητείας, όπως υποστήριζε η Αντιπολίτευση. Στο πλαίσιο αυτής της συζήτησης, οι αρχηγοί και εκπρόσωποι των κομμάτων της Αντιπολίτευσης έθεσαν και το ευρύτερο ζήτημα των εξουσιών του Προέδρου της Δημοκρατίας και στη συνέχεια αποχώρησαν με όλους τους βουλευτές των κομμάτων τους.

Μετά την ψήφιση του σχεδίου συντάγματος κατ’ άρθρον, σύμφωνα με ειδική εξουσιοδότηση του Γ΄ Ψηφίσματος της 24 Δεκεμβρίου 1974, δόθηκε το κείμενο στον Πρόεδρο της Κοινοβουλευτικής Επιτροπής Κωνσταντίνο Τσάτσο, ο οποίος είχε ως έργο, με τη συνεργασία των Γενικών Εισηγητών και των Προέδρων των Υποεπιτροπών, να κατατάξει συστηματικά τις διατάξεις των ψηφισθέντων άρθρων σε ενιαίο κείμενο, έχοντας την εξουσία, όπου χρειαζόταν, να μεταβάλει τη σειρά τους, να τις συμπτύξει, να τις διαιρέσει ή και να τις αναδιατυπώσει φραστικά. Μετά την τελική αυτή επεξεργασία του κειμένου του νέου Συντάγματος, παραδόθηκε στον Πρόεδρο της Βουλής για την τελική συζήτηση και ψήφιση στο σύνολο.

Στις 7 Ιουνίου 1974, με την ψήφιση στο σύνολο του σχεδίου συντάγματος, ολοκληρώθηκε το συντακτικό έργο της «Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής. Στην ψηφοφορία έλαβαν μέρος 208 βουλευτές του κόμματος της «Νέας Δημοκρατίας» και ψήφισαν όλοι υπέρ του νέου Συντάγματος.

Με το Ψήφισμα ΙΒ΄ της 9ης Ιουνίου 1975 «Περί ψηφίσεως και θέσεως εις ισχύν του νέου Συντάγματος της Χώρας», τέθηκε σε ισχύ το Σύνταγμα, αφού υπογράφηκε από τον Πρόεδρο της «Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής» Κωνσταντίνο Παπακωνσταντίνου και δημοσιεύθηκε από τον προσωρινό Πρόεδρο της Δημοκρατίας, με προεδρικό διάταγμα, προσυπογραφόμενο από τον Πρωθυπουργό Κωνσταντίνο Καραμανλή και τα μέλη του Υπουργικού Συμβουλίου. Το εν λόγω Ψήφισμα όρισε έναρξη ισχύος του Συντάγματος την 11^η Ιουνίου 1975. Με ειδική διάταξη του ιδίου Ψηφίσματος ορίσθηκε ότι έπαυε εφεξής η αναθεωρητική αρμοδιότητα της Βουλής και καθίστατο απλή Βουλή.

Η δημοσίευση του Συντάγματος αποτελεί την τελική πράξη και το αποκορύφωμα της μετάβασης στη δημοκρατία από την επτάχρονη δικτατορία της 21^ης Απριλίου 1967.

Το Σύνταγμα 1975 εντάσσεται, αναμφίβολα, στους μεγάλους σταθμούς της συνταγματικής μας ιστορίας. Ας τους θυμηθούμε: πρώτος σταθμός, τα Συντάγματα του Αγώνα, με τα οποία ο ελληνικός λαός, αυτοδύναμος και κυρίαρχος, καθόρισε και συνέταξε μόνος του το πολίτευμά του – είναι τα Συντάγματα της Α΄ Ελληνικής Δημοκρατίας, τα οποία, με κορυφαίο πρότυπο συντακτικής τελειότητας για ολόκληρη την Ευρώπη το Σύνταγμα του 1827, αποτέλεσαν, στον ευρύτερο ευρωπαϊκό χώρο, την πρωτοπορία αποδοχής και εφαρμογής των αρχών και των μεγάλων διακηρύξεων της ιστορίας του αγγλικού πολιτεύματος, της Αμερικανικής Ανεξαρτησίας και της Γαλλικής Επανάστασης και συνέθεσαν τη θεσμική ταυτότητα και βάση της οριστικής ένταξης της Ελλάδας στην πολιτισμική οικογένεια της Δύσης· δεύτερος σταθμός, το Σύνταγμα της συνταγματικής μοναρχίας του 1844, που αποτέλεσε τον κορυφαίο θεσμό μετάβασης από τη βραχύβια στη χώρα μας απόλυτη μοναρχία στη δημοκρατία· τρίτος σταθμός, το Σύνταγμα της βασιλευομένης δημοκρατίας του 1864, που εγκαθίδρυσε τη δημοκρατία στην Ελλάδα και έθεσε τις βάσεις πάνω στις οποίες γεννήθηκε και αναπτύχθηκε η κοινοβουλευτική δημοκρατία με την «αρχή της δεδηλωμένης», για να εδραιωθεί αργότερα οριστικά, με την αναθεώρηση του 1911· τέταρτος σταθμός, το Σύνταγμα της Β΄ Ελληνικής Δημοκρατίας του 1927, το οποίο υπήρξε ένα από τα τρία βραχύβια Συντάγματα του Μεσοπολέμου ( τα άλλα δύο: το Σύνταγμα της Βαϊμάρης του 1919 και το Σύνταγμα της Ισπανίας του 1931) που έθεσαν τις σύγχρονες διαστάσεις και τις σύγχρονες πολιτικές και κοινωνικές βάσεις της δημοκρατίας, για να καταλυθούν από τη λαίλαπα του φασισμού. Το Σύνταγμα του 1975, το Σύνταγμα της Γ΄ Δημοκρατίας, αποτελεί, χωρίς αμφιβολία, τον πέμπτο μεγάλο σταθμό της συνταγματικής ιστορίας της νεότερης Ελλάδας.

Η σύνταξη ενός νέου καταστατικού χάρτη το 1975, μετά από μια μακρά περίοδο συνταγματικής καθυστέρησης και σε μια εποχή ευρωπαϊκού προσανατολισμού, δεν ήταν καθόλου εύκολη. Στη δυτική Ευρώπη είχαν επιτελεσθεί κοσμογονικές εξελίξεις στο χώρο των συνταγματικών δικαιωμάτων και των θεμελιωδών αρχών, τις οποίες ούτε καν είχε πληροφορηθεί η ελληνική πολιτική και νομική θεωρία και πράξη, ο ελληνικός λαός είχε περάσει από πολλών δεκαετιών ιδεολογικο-πολιτικές αναταραχές και διαρκείς περιορισμούς των ελευθεριών του και το ιδεολογικο-πολιτικό κλίμα μετά την κατάρρευση της δικτατορίας είχε τις εξάρσεις των νέων του Μάη του ’68 στις ευρωπαϊκές χώρες. Είναι φανερό ότι η ελληνική συνταγματική παράδοση δεν μπορούσε να προσφέρει πολλά πράγματα, ώστε να αποτελέσει ουσιαστική πηγή ενός νέου συντάγματος. Αυτό που μπορούσε να προσφέρει ήταν μόνο οδυνηρές εμπειρίες, ώστε να προβλεφθούν συνταγματικοί φραγμοί για ενδεχόμενη επανάληψη. Έτσι, το Σύνταγμα του 1952, που επανέφερε σε ισχύ η «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος» και προβλήθηκε τυπικά ως «αναθεωρούμενο», ούτε αποτέλεσε ούτε μπορούσε να αποτελέσει πηγή του νέου Συντάγματος. Οι ουσιαστικές πηγές έπρεπε να αναζητηθούν στη συντακτική πράξη της δυτικής Ευρώπης. Βεβαίως, η δημοκρατική Ευρώπη του 1974 ήταν ακόμη συρρικνωμένη, αφού δύο χώρες του ευρωπαϊκού πολιτικού νότου, η Ισπανία και η Πορτογαλία, που θα μπορούσαν να προσφέρουν συγγενέστερες προς την ελληνική πολιτική νοοτροπία και πραγματικότητα συντακτικές ιδέες, ήταν ακόμη εγκλωβισμένες στις φασιστικές δικτατορίες του Μεσοπολέμου. Είναι βέβαιο ότι θα εμπλούτιζαν τη συντακτική συζήτηση της «Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής» είναι, όμως, αμφίβολο αν θα επηρέαζαν ουσιαστικά το συντακτικό της έργο. Η κοινοβουλευτική πλειοψηφία, πάντως, που καθόρισε το περιεχόμενο και τη φυσιογνωμία του νέου Συντάγματος βρήκε, τόσο για το «Κυβερνητικόν Σχέδιον Συντάγματος», που αποτέλεσε τη βάση των προπαρασκευαστικών εργασιών του συντακτικού έργου, όσο και για τη συντακτική συζήτηση στη Βουλή, πλούσια πηγή φιλελεύθερου προσανατολισμού στα Συντάγματα της τότε δημοκρατικής Ευρώπης.

Εξετάζοντας το Σύνταγμα 1975 από τη σκοπιά των πηγών, είδαμε ότι συντάχθηκε με βάση το «Κυβερνητικόν Σχέδιον Συντάγματος», που κατέθεσε στην «Ε΄ Αναθεωρητική Βουλή» η κοινοβουλευτική κυβέρνηση του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Το επίσημο όργανο κατάθεσής του, η κυβέρνηση, δεν είναι, βεβαίως, και ο πραγματικός συντάκτης του Σχεδίου. Δεν είναι ακόμη ιστορικώς γνωστό ποια ομάδα προσώπων ή ποια πρόσωπα χωριστά συνέταξαν το Σχέδιο. Είναι, ωστόσο, εμφανής η ουσιαστική συμβολή στη σύνταξη του Σχεδίου και στο μετέπειτα συντακτικό έργο, μέχρι την ολοκλήρωσή του, τριών προσωπικοτήτων: του Κωνσταντίνου Καραμανλή, που χάρασσε και προσδιόριζε τη συντακτική πολιτική και παρακολουθούσε βήμα προς βήμα την τήρησή της, του Κωνσταντίνου Τσάτσου, του οποίου η βαθιά νομική παιδεία και οι φιλοσοφικές καταβολές της άσκησαν σημαντική επίδραση στην αποδοχή και διατύπωση θεμελιωδών αρχών και διατάξεων, και του Κωνσταντίνου Παπακωνσταντίνου, του οποίου οι πολιτικές ικανότητες και η μακρά κοινοβουλευτική πείρα έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση των ρυθμίσεων για την άσκηση και τη λειτουργία των εξουσιών του κράτους.

Ως βάση του «Κυβερνητικού Σχεδίου Συντάγματος» παρουσιάζεται το Σύνταγμα 1952. Όπως, όμως, επισημάναμε πιο πάνω, το Σύνταγμα αυτό δεν μπορούσε, εκείνη την εποχή να αποτελέσει ουσιαστική πηγή ενός νέου συντάγματος. Το Σύνταγμα 1952 επανατέθηκε σε ισχύ από την «Κυβέρνησιν Εθνικής Ενότητος» και ορίσθηκε ως «αναθεωρούμενο» για λόγους, όπως είδαμε, περισσότερο πολιτικής παρά για λόγους άντλησης από αυτό ουσιαστικών κανόνων συνταγματικού δικαίου. Η αδυναμία του να αποτελέσει πηγή νέου συντάγματος δεν οφειλόταν μόνο στον, οπωσδήποτε βασικό λόγο της μεταβολής της μορφής του πολιτεύματος σε «αβασίλευτη δημοκρατία», αλλά και στο ότι υπήρξε το πιο αναχρονιστικό κείμενο καταστατικού χάρτη που συντάχθηκε στην Ευρώπη μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Το εν λόγω Σύνταγμα, γέννημα μιας σκληρής για τον ελληνικό λαό εποχής, της εποχής του εμφυλίου πολέμου, δεν μπόρεσε να αποκομίσει καμία από τις κατακτήσεις που έκαμε η ανθρωπότητα, με τη συντριβή του εθνικοσοσιαλισμού και του φασισμού, στο επίπεδο των θεμελιωδών δικαιωμάτων, των ελευθεριών και των αρχών της δημοκρατίας. Αυτό είχε ως συνέπεια ότι οι Έλληνες, από την Απελευθέρωση μέχρι την πτώση της δικτατορίας, στερήθηκαν την απόλαυση των αγαθών αυτών του νέου δικαιικού πολιτισμού που απόλαυαν οι άλλοι πολίτες της δυτικής Ευρώπης. Χαρακτηριστικό αυτού του ελλείμματος του Συντάγματος του 1952 είναι ότι η «Κυβέρνησις Εθνικής Ενότητος» δεν αρκέσθηκε στην επαναφορά του σε ισχύ, αλλά, για να διασφαλίσει πλήρεις ελευθερίες για τις διαδικασίες της μετάβασης στη δημοκρατία, το συμπλήρωσε με πολλές νέες διατάξεις Συντακτικών Πράξεων. Οι διατάξεις αυτές, που περιελήφθησαν τόσο στο Κυβερνητικό Σχέδιο Συντάγματος, όσο και αργότερα στο Σύνταγμα, έδειχναν την ανεπάρκεια του προδικτατορικού Συντάγματος και, συγχρόνως, τον προσανατολισμό της συντακτικής πολιτικής προς τις νέες εξελίξεις στο πεδίο της δημοκρατίας και των δικαιωμάτων του ανθρώπου.

Το «Κυβερνητικόν Σχέδιον Συντάγματος» παραθέτει σε πολλές διατάξεις του την πηγή προέλευσής τους. Ωστόσο απαιτείται ειδική επιστημονική έρευνα για τη διάγνωση και διαπίστωση της ταυτότητας όλων των πηγών των εν λόγω διατάξεων. Εκείνο που προκύπτει σαφώς από το «Κυβερνητικόν Σχέδιον» είναι ότι η κυβέρνηση Κωνσταντίνου Καραμανλή, πριν και μετά τις εκλογές της 17^ης Νοεμβρίου 1974, επέφερε, με προσθήκες και τροποποιήσεις, σοβαρές και εκτεταμένες εκσυγχρονιστικές μεταβολές στις διατάξεις του Συντάγματος 1952.

Αν προσεγγίσει κανείς τα πρακτικά των προπαρασκευαστικών εργασιών των Υποεπιτροπών, της Επιτροπής και της Ολομέλειας της «Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής» και τα κείμενα των τροπολογιών που υποβλήθηκαν, θα διαπιστώσει ότι η ποιότητα του συντακτικού έργου ήταν, γενικώς, από μέτρια έως χαμηλή. Τούτο οφείλεται στην έλλειψη συντακτικής πείρας και γνώσης της μεγάλης πλειονότητας του αντιπροσωπευτικού σώματος. Οφείλεται, όμως, και στην έλλειψη επιστημονικής επεξεργασίας των σχεδίων του συντακτικού έργου. Η κάλυψη της έλλειψης αυτής, πέρα από την πάγια αποστροφή των Ελλήνων πολιτικών για κάθε επιστημονική υποστήριξη, δεν ήταν, στην προκείμενη περίπτωση, δυνατή λόγω των ασφυκτικών προθεσμιών ολοκλήρωσης του συντακτικού έργου. Ιδιαίτερα εμφανής ήταν η έλλειψη συντακτικής πείρας και γνώσης στο χώρο της αντιπολίτευσης. Ωστόσο, από τις τεχνικές, κυρίως, αδυναμίες των προτάσεών της δε συνάγεται ότι η συμβολή της ήταν μικρή. Αντίθετα, με την πολιτική της στάση, συνέβαλε ουσιαστικά στο να υπερβεί το έργο της «Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής» τα ιδεολογικά και πολιτικά όρια του Κυβερνητικού Σχεδίου και να καταστεί περισσότερο αντιπροσωπευτικό, όπως πρέπει να είναι ένα Σύνταγμα. Σημαντική είναι η συμβολή της κυρίως στη θεσμική διεύρυνση του κοινωνικού κράτους και των δημοκρατικών λειτουργιών του πολιτεύματος. Με αυτά τα δεδομένα, η συντακτική ποιότητα του έργου της «Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής» ήταν προϊόν κυρίως των λίγων προσωπικοτήτων της πλειοψηφίας που είχαν τη γνώση και την πείρα για ένα τέτοιο έργο. Καθοριστική ήταν ιδίως, τουλάχιστον όπως προκύπτει από τα πρακτικά των προπαρασκευαστικών εργασιών, η συμβολή του Κωνσταντίνου Τσάτσου, ο οποίος είχε το βάρος και την ευθύνη σε ελάχιστο χρόνο, από τη λήξη της κατ’ άρθρον ψηφοφορίας μέχρι τη συζήτηση στο σύνολο των διατάξεων του σχεδίου συντάγματος (2 έως 7 Ιουνίου 1975), ένα ασύντακτο και χωρίς σύστημα σύνολο διατάξεων να το διαμορφώσει σε συστηματικό κείμενο συντάγματος, στο κείμενο που γνωρίζομε ως Σύνταγμα του 1975. Το έργο του Κωνσταντίνου Τσάτσου ήταν ιδιαίτερα σημαντικό, γιατί δεν περιοριζόταν μόνο στη συστηματική κατάταξη των διατάξεων των ψηφισθέντων άρθρων, με μεταβολή της σειράς τους, σε ενιαίο κείμενο, αλλά εκτεινόταν και στην υποχρέωση, όπου χρειαζόταν, να τις συμπτύξει, να τις διαιρέσει ή και να τις αναδιατυπώσει φραστικά. Το πόσο ευρύ, υπεύθυνο και δύσκολο ήταν αυτό το έργο, αντιλαμβάνεται κανείς αν παραβάλει το σύνολο των άτεχνα διατυπωμένων, χωρίς σύστημα διασκορπισμένων και με ετερόκλητα αντικείμενα ενταγμένων σε άρθρα διατάξεων με το ενιαίο κείμενο του Συντάγματος που τέθηκε σε ισχύ.

Το Σύνταγμα 1975 είναι προϊόν ευρωπαϊκού συντακτικού πνεύματος. Εκφράζει πλήρως την ευρωπαϊκή αντίληψη για το δημοκρατικό πολίτευμα, το κράτος, τις ατομικές ελευθερίες και τα κοινωνικά δικαιώματα. Θα μπορούσε κανείς να υπογραμμίσει τα ακόλουθα χαρακτηριστικά της φυσιογνωμίας του αυτής:

(α) Το Σύνταγμα 1975 διαπνέεται από το πνεύμα συνταγματικού εκσυγχρονισμού, που αναζητούσαν οι πολιτικές δυνάμεις πριν από τι δικτατορία και που επικράτησε με την κατάρρευσή της. Ο ιστορικός συνταγματικός νομοθέτης της μεταπολίτευσης, κάτω από την πίεση των ιδεολογικών και πολιτικών δυνάμεων που επί δεκαετίες ήσαν φιμωμένες και με την πτώση του δικτατορικού καθεστώτος απελευθερώθηκαν, δεν μπορούσε παρά να χαράξει τη συντακτική του πολιτική με οδηγό το σύγχρονο τότε ευρωπαϊκό πνεύμα συντάγματος που είχε διαπλαστεί μετά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και είχε αγνοηθεί από το συντακτικό νομοθέτη του 1952. Ο συνταγματικός εκσυγχρονισμός επηρέασε το συντακτικό έργο σε όλα τα επίπεδα. Στο επίπεδο του πολιτεύματος, εδραιώθηκε μια πολιτική δημοκρατία, με την κατάργηση του ασύμβατου με την ελληνική παράδοση και αναχρονιστικού θεσμού της μοναρχίας, ο οποίος πάνω από έναν αιώνα ήταν πηγή αντιδημοκρατικών επεμβάσεων και πολιτικών ανωμαλιών, καθώς και με την ανάδειξη του θεσμού των πολιτικών κομμάτων σε βασικό στοιχείο της δημοκρατίας. Στο επίπεδο των συνταγματικών δικαιωμάτων, εισήγαγε τις σύγχρονες θεμελιώδεις εγγυήσεις της αξίας και της αξιοπρέπειας του ανθρώπου, καθώς και της ελευθερίας ανάπτυξης της προσωπικότητας, με κάλυψη όλων των εκφάνσεών της. Στο ίδιο επίπεδο, εμπλουτίζοντας το σύστημα των εγγυήσεων του προσώπου, εγγυήθηκε, πρωτοποριακά τότε στη δυτική Ευρώπη, την προστασία του περιβάλλοντος και εισήγαγε κατάλογο κοινωνικών δικαιωμάτων.

(β) Ακολουθώντας το συνταγματικό πνεύμα που επικρατούσε στην Ευρώπη από το τέλος του Β΄ Παγκόσμιου Πολέμου, από το οποίο διαπνέονται και οι βασικές διεθνείς εγγυήσεις των δικαιωμάτων του ανθρώπου, το Σύνταγμα του 1975 είναι ανθρωποκεντρικό. Αυτό προκύπτει σαφώς από την εισαγωγή των αγαθών της αξίας και της προσωπικότητας του ανθρώπου στο ανώτατο επίπεδο εγγυήσεων, καθιστώντας την υποχρέωση σεβασμού και προστασίας τους ύπατη αρχή νομιμότητας – σε συνδυασμό πάντοτε με τη δημοκρατική αρχή. Η ανθρωποκεντρική βάση του Συντάγματος προκύπτει, επίσης, και από το σύστημα των ελευθεριών, που εντάσσεται σε ένα ευρύτερο σύστημα κοινωνικής δέσμευσης. Η ανθρωποκεντρική αυτή βάση μεταβάλλει πια την αφηρημένη και χωρίς ανθρώπινο και κοινωνικό περιεχόμενο έννοια του ατόμου σε πρόσωπο και προσωπικότητα με ανθρώπινο και κοινωνικό περιεχόμενο.

(δ) Όσον αφορά το πολιτικό σύστημα, το Σύνταγμα 1975 παρέμεινε στις αρχές της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας, όπως διαπλάσθηκε ιστορικά στην ηπειρωτική Ευρώπη – πάνω στις παλαιές βάσεις του αγγλικού κοινοβουλευτισμού. Σύμφωνα με αυτή την ευρωπαϊκή παράδοση, φορέας της πολιτικής εξουσίας είναι η κυβέρνηση, ενώ ο πρόεδρος της δημοκρατίας παραμένει, χωρίς πολιτικές εξουσίες, «ρυθμιστής του πολιτεύματος», με την έννοια πάντοτε φορέα αρμοδιοτήτων διαδικαστικής παρέμβασης, που προβλέπει περιοριστικά το Σύνταγμα και που εξυπηρετούν αποκλειστικά τη συνέχεια λειτουργίας του πολιτεύματος. Ο ιστορικός συντακτικός νομοθέτης του 1975, κάτω από τις πολιτικές συγκυρίες της εποχής, περιέλαβε ορισμένες αρμοδιότητες του προέδρου της δημοκρατίας με ιδιαίτερο πολιτικό βάρος. Οι αρμοδιότητες αυτές, οι οποίες, όπως είδαμε, είχαν προκαλέσει την αντίδραση της αντιπολίτευσης με αποχώρηση από τις εργασίες της «Ε΄ Αναθεωρητικής Βουλής», καταργήθηκαν με την αναθεώρηση του 1986.

(ε) Ουσιώδες στοιχείο του Συντάγματος 1975 είναι ο διεθνής και ο ευρωπαϊκός προσανατολισμός. Ο προσανατολισμός αυτός προκύπτει: (i) από τη θέσπιση της θεμελιώδους διακήρυξης ότι η Ελλάδα δεσμεύεται από το διεθνές δίκαιο και επιδιώκει την ειρήνη, τη δικαιοσύνη και την ανάπτυξη φιλικών σχέσεων μεταξύ των λαών και των κρατών, (ii) από τις διατάξεις ευρωπαϊκής συνταγματικής προέλευσης ή έμπνευσης που αθρόως εισήγαγε στη συνταγματική μας τάξη και (iii) από τις διατάξεις που περιέλαβε, ήδη από τότε, για να ανοίξουν πολύ αργότερα τις συνταγματικές πύλες προς την Ευρωπαϊκή Ένωση. Πρέπει εδώ να σημειωθεί ότι, ενώ τα περισσότερα από τα Συντάγματα της Ευρώπης δεν είχαν συνταγματική πρόβλεψη για την παραχώρηση των απαιτούμενων κυριαρχικών δικαιωμάτων στην τότε ΕΟΚ και αναγκάσθηκαν την τελευταία στιγμή να προβούν σε αναθεωρήσεις των Συνταγμάτων τους, η Ελλάδα τις θέσπισε από το 1975. Αυτό, ασφαλώς, οφείλεται στο ευρωκεντρικό και στο ευρύτερα διεθνούς προσανατολισμού πνεύμα, που αποτελούσαν μόνιμο στοιχείο της πολιτικής σκέψης και πράξης του Κωνσταντίνου Καραμανλή – πνεύμα που αναδεικνύεται ήδη στην Πρόταση Αναθεωρήσεως του 1963.

Α. Ενδεικτική βιβλιογραφία για το αντικείμενο: Μετάβαση στη δημοκρατία

G. Kaminis, La transition constitutionnelle en Grèce et en Espagne, στησειρά: G. Burdeau/J. Robert, Bibliothèque Cinstitutinnelle et de Science Politique, Tome 76, Paris 1973, Γ. Κασιματησ, Έξι δημοσιεύματα που αφορούν ζητήματα της μετάβασης στη δημοκρατία, αναδημοσιευμένα στο συλλεκτικό τόμο του σ. ΜΕΛΕΤΕΣ Ι 1975-1995, σελ. 51-182, Εκδόσεις Αντ. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή 1996, K. Mavrias, -Transition démocratique et changement constitutionnel en Europe du Sud – Espagne-Grèce-Portugal, Athènes, 1997, (Bibliothèque de Droit Constitutionnel – Schriftenreihe zum Verfassungsrecht – Series on Constitutional Law), Κ. Μαυριασ, Η μετάβαση στη Δημοκρατία ως Δημοκρατικό Κεκτημένο στα κείμενα για τη θέσπιση Συντάγματος της Ευρώπης, Σύνταγμα – Ελληνική Πολιτεία – Ευρωπαϊκή Συμπολιτεία, Αφιέρωμα στον Δημήτρη Θ. Τσάτσο, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα – Κομοτηνή 2004, σελ. 561 επ.

Β. Ενδεικτική βιβλιογραφία με αντικείμενο το Σύνταγμα 1975

[Περιλαμβάνει συγγράμματα των ετών 1975-1985 (πριν από την α΄ ανθεώρηση) με βάση το Σύνταγμα 1975 και μελέτες συνταγματικής ιστορίας που αναφέρονται σ’ αυτό]

Γ. Βλάχος, Το Σύνταγμα της Ελλάδος. Επίμετρο στο Σύνταγμα της Ελλάδος των Αλ. Σβωλου-Γ. Βλαχου, 1979, Γ. Δασκαλακης, Μαθήματα Συνταγματικού Δικαίου, τ. Α΄, Αθήνα, 1974, Αθ. Δερβέναγας, Σύγχρονοι προβληματισμοί στο Σύνταγμα, Αθήνα 1981, Ν. Καλτσογια-Τουρναβιτη, Προβληματική της σύγχρονης ελληνικής συνταγματικής ιστορίας, Αθήνα, 1981, Ν. Καλτσογια-Τουρναβιτη, Το Σύνταγμα του 1975/1986/2001. Αντιστοιχίες – συγγένειες – αποκλίσεις από το Σύνταγμα του 1822 μέχρι το Σύνταγμα του 1975/1986, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 2002, Αθ. Κανελλοπουλος, Συνταγματικά Ανάλεκτα, Αθήνα, 1992, Γ. Κασιματης, Συνταγματικό Δίκαιο ΙΙ, Οι λειτουργίες του κράτους, τεύχ. α΄, Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1980, Γ. Κασιματησ, Το Σύνταγμα 1975/1986/2001. Ιστορικά Στοιχεια, Αρ. Μανεσης, Συνταγματικά Δικαιώματα, α΄ ατομικές ελευθερίες, πανεπιστημιακές παραδόσεις, γ΄έκδοση Εκδοτικός Οίκος Σάκκουλα, Θεσσαλονίκη, 1981, Αρ. Μανεσης, Συνταγματική θεωρία και πράξη, Σάκκουλας, Θεσσαλονίκη, 1980, Γ. Παπαδημητριου, Συνταγματικόν Δίκαιον, τόμ. Α΄. Εκλογικό Σώμα (όργανα του Κράτους), Εκδόσεις Αντ. Ν. Σάκκουλα, Αθήνα-Κομοτηνή, 1981, Π. Παραρας, Σύνταγμα 1975-Corpus, τ. I, άρθρα 1-50, Corpus II, άρθρα 51-80, 1985.

Επίσης: οι πρώτες εκδόσεις (1975-1985) των συγγραμμάτων Συνταγματικού Δικαίου: Κ. Γεωργόπουλου, Αθ. Ραϊκου και Δ. Τσάτσου.

Γ. Πρακτικά της Βουλής

Ι. Βουλή των Ελλήνων – Ε΄ Αναθεωρητική. Πρακτικά των συνεδριάσεων των υποεπιτροπών της επί του Συντάγματος 1975 Κοινοβουλευτικής Επιτροπής, Αθήναι, Ιούλιος 1975.

II. Βουλή των Ελλήνων – Ε΄ Αναθεωρητική. Επίσημα Πρακτικά της Ολομελείας της Επιτροπής του Συντάγματος 1975, Αθήναι 1975.

III. Βουλή των Ελλήνων – Ε’ Αναθεωρητική. Πρακτικά των συνεδριάσεων της Βουλής επί των συζητήσεων του Συντάγματος 1975, Αθήναι, 1975.

Βουλή των Ελλήνων – Ε’ Αναθεωρητική. Σύνταγμα 1975: Διάταξις κατ’ άρθρον επισήμων σχεδίων – τροπολογιών – ψηφισθέντος τελικού κειμένου, Αθήναι, 1976.

---