Στην εκτενή μελέτη του ο καθηγητής Μανιτάκης αναλύει τα συνταγματικά ζητήματα του Μνημονίου και της δανειακής σύμβαση που υπέγραψε η Ελλάδα τον Μάϊο του 2010. Υποστηρίζει ότι το Μνημόνιο, ως άτυπη διεθνή συμφωνία, προγραμματικού χαρακτήρα, που δεν περιέχει κανόνες δικαίου, δεν εμπίπτει στο πεδίο εφαρμογής των άρθρων 28 παρ.2 και 3Σ και 36 παρ. 2Σ και άρα δεν χρειάζεται κύρωση για να αποκτήσει δεσμευτική ισχύ ούτε μπορεί για τον ίδιο λόγο να επιφέρει νομικούς περιορισμούς στην άσκηση της εθνικής κυριαρχίας. Κύρωση με νόμο δεν απαιτείται ούτε για τη δανειακή σύμβαση, αν ακολουθηθεί η πάγια συνταγματική πρακτική, σύμφωνα με την οποία δεν κυρώνονται από τη Βουλή οι δανειακές συμβάσεις. Ωστόσο, η συγκεκριμένη δανειακή σύμβαση θα έπρεπε να είχε κυρωθεί με νόμο, επειδή επάγεται, έστω και έμμεσα, φορολογικές επιβαρύνσεις ή βάρη στα δημοσιονομικά του κράτους. Το ίδιο θα πρέπει να γίνει και με την νέα δανειακή σύμβαση, όποια μορφή και αν πάρει αυτή. Η κύρωσή της γίνεται με βάση το άρθρο 36 παρ. 2Σ και αρκεί απλή πλειοψηφία των βουλευτών. Ως προς το ζήτημα της εθνικής κυριαρχίας υποστηρίζεται ότι οι περιορισμοί της έχουν επέλθει, ούτως ή άλλως από τις ευρωπαϊκές συνθήκες και είναι συνέπεια της ένταξής μας στην Ευρωζώνη και της παραίτησής μας από την νομισματική κυριαρχία. Οι δε περιορισμοί στην διαμόρφωση και άσκηση της δημοσιονομικής μας πολιτικής είναι και αυτοί απόρροια του Συμφώνου Σταθερότητας, που έχουμε υπογράψει και των δημοσιονομικών διατάξεων περί δημοσιονομικής πειθαρχίας και περιορισμένου ελλείμματος της Συνθήκης της Λισαβόνας. Το ίδιο ισχύει και για την δημοσιονομική επιτήρηση της Ελλάδος από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή και το Συμβούλιο. Ως προς το δημοσιονομικό πρόγραμμα του Μνημονίου και των νομοθετικών μέτρων που έχουν ληφθεί κατ΄ εφαρμογήν του, η Κυβέρνηση έχει αναλάβει εξ ολοκλήρου την πολιτική και κοινοβουλευτική ευθύνη των μέτρων, ενώ τα ίδια τα μέτρα μπορούν να κριθούν ως προς την συνταγματικότητα τους από τα ελληνικά και ευρωπαϊκά δικαστήρια. Η διαφωνία, και μάλιστα ριζική που ενδεχομένως έχει κανείς με την νεοφιλελεύθερη, στυγνή, άδικη και αδιέξοδη αυτή δημοσιονομική πολιτική, σε ευρωπαϊκό και εθνικό επίπεδο, δεν μπορεί και δεν πρέπει να επηρεάζει την κρίση ενός ερμηνευτή του Συντάγματος, που οφείλει να ερμηνεύει το Σύνταγμα και σύμφωνα με τις ευρωπαϊκές δεσμεύσεις της Ελλάδος. Η αλλαγή οικονομικής πολιτικής στην Ευρώπη είναι το ζητούμενο και αυτή δεν επιτυγχάνεται με έωλες συνταγματικές ερμηνείες, αλλά με πολιτική αντιπαράθεση και με πολιτικά και όχι πλέον με συνταγματικά επιχειρήματα.

Σε περιόδους κρίσης τείνει να μειώνεται η ένταση του δικαστικού ελέγχου της συνταγματικότητας των μέτρων που λαμβάνει η πολιτική εξουσία. Αυτό δεν σημαίνει απαραιτήτως ότι το Σύνταγμα χάνει τη σημασία του για τις υιοθετούμενες δημόσιες πολιτικές. Σημαίνει όμως ότι η τήρηση του Συντάγματος δεν διασφαλίζεται τόσο στις δικαστικές αίθουσες όσο μάλλον στο πεδίο της πολιτικής. Το Μνημόνιο θέτει μείζονα συνταγματικά ζητήματα, που δεν μπορούν όλα να τεθούν σε δικαστική κρίση ως ζητήματα (αντι)συνταγματικότητας. Με την απόφαση ΣτΕ (Ολ.) 668/2012 απορρίφθηκαν με ευρεία πλειοψηφία, αλλά και με αξιοπρόσεκτες μειοψηφίες, οι αιτήσεις ακυρώσεως στη λεγόμενη ‘δίκη του Μνημονίου’. Η απόφαση αφήνει να διαφανούν ενδιαφέρουσες τάσεις του δικαστικού ελέγχου (έλεγχος της αιτιολόγησης και των συνεπειών των νομοθετικών επιλογών), ωστόσο τα σημαντικότερα συνταγματικά ζητήματα παραμένουν ανοικτά ως πολιτικά ζητήματα.

«Το Δημόσιο δεν παραιτήθηκε (ούτε τότε ούτε τώρα) σύμφωνα με την επιφύλαξη της παρ. 14(5) της Σύμβασης του 2010, από τις «ασυλίες» εκείνες που απορρέουν από κανόνες αναγκαστικού δικαίου, και β) οι διατάξεις του άρθρου 4 του ν.3068/2002 συνιστούν τέτοιους κανόνες αναγκαστικού δικαίου. Από τις παραδοχές αυτές προκύπτει αναγκαίως το συμπέρασμα ότι η επίμαχη παραίτηση του Δημοσίου δεν επεκτείνεται στην «ασυλία» ως προς τη δημόσια περιουσία αυτού και άρα δεν διατρέχει κανένα κίνδυνο η περιουσία του ούτε η εθνική κυριαρχία της χώρας και γ) η αναγκαστική εκτέλεση στην Ελλάδα διέπεται υποχρεωτικά και σε κάθε περίπτωση από το ελληνικό δίκαιο. Τούτο ισχύει ακόμη κι αν η αξίωση προς ικανοποίηση της οποίας γίνεται η εκτέλεση απορρέει από έννομη σχέση (π.χ. δάνειο) που διέπεται από αλλοδαπό δίκαιο, όπως στην προκειμένη περίπτωση που η Σύμβαση ρυθμίζεται από το αγγλικό δίκαιο».

” Το κείμενο, (στην παρούσα μορφή του ακόμη κείμενο εργασίας και συζήτησης) επιχειρεί να περιγράψει με διαγραμματικό τρόπο στιγμές και πτυχές της διαμορφωμένης και διαμορφωνόμενης πραγματικότητας της ελληνικής συμμετοχής στην διεθνή χρηματοπιστωτική κυρίως αλλά και γενικότερη κρίση. Περιγράφει συνοπτικά την πορεία -κυρίως μέσω των διαδοχικών κοινοτικών αποφάσεων και ιδρυομένων μηχανισμών στήριξης- προς τις δέσμες των μέτρων που έγιναν γνωστές ως ‘Μνημόνιο’ και ‘Μεσοπρόθεσμο Πρόγραμμα’, δίνει παραδείγματα χαρακτηριστικά του περιεχομένου των μέτρων αυτών και αποπειράται μία σύντομη κριτική θεώρηση της λειτουργίας του ελληνικού συνταγματικού πολιτεύματος μετά την στιγμή της αποκάλυψης ότι δεν μπορεί να συνεχισθεί ως είχε η οικονομική λειτουργία του ελληνικού κράτους. Επιχειρεί επίσης μερικές επισημάνσεις σχετικά τα κρατικής υφής και μορφής κέντρα εξουσίας και τις λεγόμενες “αγορές” ως συγκρουόμενα σε οικουμενικό επίπεδο κέντρα ισχύος. Παρουσιάζει ακόμη μία τροπή που λαμβάνει η θεωρητική νομική και δικαιική μελέτη μέσα στις διαφορετικές από εκείνες των ανθρωπιστικών πολέμων και του πολέμου κατά της διεθνούς ισλαμιστικής τρομοκρατίας συνθήκες της οικονομικής κρίσης και των εξελισσομένων περιστατικών που την αποτυπώνουν .”

Οι έννοιες του «πλήρους δημοσιονομικού εκτροχιασμού» και της «δημοσιονομικής και εθνικής κρίσης» της χώρας χρησιμοποιήθηκαν από την πρόσφατη νομολογία του ΣτΕ ως μορφές σιωπηρής γενικής ρήτρας διασταλτικής ερμηνείας (έτσι η μειοψ. ΣΕ 693/2011) και μεταβολής πάγιας μέχρι τότε νομολογίας (έτσι η ΣΕ 1620/2011). Το ενδιαφέρον της παρούσας μελέτης εντοπίζεται στον θεμιτό ή μη χαρακτήρα του δικανικού συλλογισμού σε μία τέτοια κατεύθυνση. Ερευνάται διαδοχικά ο ρόλος του ταμειακού συμφέροντος του Δημοσίου στον δικανικό συλλογισμό, διαστέλλεται το ταμειακό συμφέρον προς το σοβαρό δημοσιονομικό συμφέρον του Δημοσίου και, εν τέλει, αξιολογείται το διάβημα της πρόσφατης νομολογίας, να μεταχειρισθεί την δημοσιονομική κρίση ως ερμηνευτικό κριτήριο διατάξεων, που συνεπάγονται οικονομικές αξιώσεις ή υποχρεώσεις του κράτους.

Στο άρθρο του ο αν. καθηγητής Π. Γκλαβίνης υπεραμύνεται της άποψης, αντικρούοντας σχετικές θέσεις των καθηγητών Γ. Κασιμάτη και Γ. Κατρούγκαλου –που έχουν αναρτηθεί στον ιστότοπό μας– ότι η ρήτρα του άρθρου 14 παρ. 5 της δανειακής σύμβασης δεν περιέχει ούτε συνεπάγεται παραίτηση κυριαρχικών δικαιωμάτων της Ελληνικής Δημοκρατίας ούτε επιφέρει αθέμιτο περιορισμό της εθνικής κυριαρχίας της. Υπενθυμίζει ότι εφαρμοστέο δίκαιο στην αναγκαστική εκτέλεση κατά του Δημοσίου είναι το δίκαιο της χώρας εκτέλεσης, δηλαδή εν προκειμένω της Ελλάδας.

Στο άρθρο εξετάζεται η σχέση του «Μνημονίου» με τη μορφή του κράτους την οποία προβλέπει το ισχύον Σύνταγμα. Αφού παρουσιαστούν οι προβλέψεις του «Μνημονίου» και οι εκτιμήσεις περί αντισυνταγματικότητάς τους, προτείνεται μία εκτίμηση του «Μνημονίου» ως έκφανσης αλλοίωσης του Συντάγματος, εφόσον πρόκειται για αλλαγή της μορφής του κράτους που αυτό ορίζει, από κοινωνικό κράτος δικαίου σε μία sui generis εκδοχή (νεο)φιλελεύθερου κράτους. Στο τέλος, γίνονται κάποιες προτάσεις ως προς τις εναλλακτικές κατευθύνσεις που διαμορφώνονται στην τρέχουσα συγκυρία.

Ο Κωνσταντίνος Γιαννακόπουλος επισημαίνει ότι αυτό που, κατά συνεκδοχή, αποκαλείται «Μνημόνιο» είναι η αναμενόμενη συνέπεια της απουσίας μιας νέας συνταγματικής πολιτικής στα κράτη μέλη και την Ευρωπαϊκή Ένωση, που έδωσε την ευκαιρία στις διεθνείς χρηματοπιστωτικές «αγορές» και στο ΔΝΤ να αναλάβουν ρόλο θεσμικού διαμεσολαβητή μεταξύ της Ευρωπαϊκής Ένωσης και των κρατών-μελών της. Αυτή δε η διαμεσολάβηση, αφενός, επιταχύνει την αποδόμηση της εθνικής έννομης τάξης και, αφετέρου, θέτει σε δοκιμασία το ευρωπαϊκό κεκτημένο και την προοπτική ολοκλήρωσης της συνταγματικής θέσμισης της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Με άλλα λόγια, το «Μνημόνιο» ενσωματώνει και αναπαράγει την κρίση του κράτους δικαίου τόσο στην εθνική όσο και στην ενωσιακή έννομη τάξη.

Εισήγηση της Συμβούλου Επικρατείας Ειρήνης Σαρπ ενώπιον της Ολομελείας του ΣτΕ στην υπόθεση του «Μνημονίου», δικάσιμος: 23.11.2010.

Στην μελέτη του αυτή ο πρώην Υπουργός και καθηγητής Προκόπης Παυλόπουλος υποστηρίζει ότι το ‘Μνημόνιο’ δηλαδή το δύο «διεθνή» κείμενα που επισυνάπτονται ως «συνημμένα παραρτήματα» στο νόμο 3845/2010, ουδέναν κανόνα δικαίου, δεσμευτικό σ’ ό,τι αφορά την ελληνική έννομη τάξη –πέραν των γενικών κατευθύνσεων– περιέχουν. Τα μνημόνια δεν αποτελούν διεθνείς συμβάσεις και άρα δεν συντρέχει λόγος εφαρμογής του άρθρου 28, ουδεμιάς από τις παραγράφους του. Ο νόμος 3845/2010, ως «νόμος πλαίσιο», θα μπορούσε, πάντως, να ενταχθεί και λόγω του ρυθμιστικού του περιεχομένου του στις διατάξεις του άρθρου 78 παρ. 5 του Σ. Αρκετές από τις ρυθμίσεις του νόμου εγείρουν ωστόσο ζητήματα αντισυνταγματικότητας είτε διότι θίγουν τον πυρήνα «κοινωνικών κεκτημένων» είτε διότι θίγουν τη συλλογική αυτονομία όπως κατοχυρώνεται στο άρθρο 22 παρ. 2 και 3 είτε διότι αντιστρατεύονται κανόνες του κοινοτικού και διεθνούς δικαίου ή και της ΕΣΔΑ.

Ο καθηγητής Κώστας Χρυσόγονος παρουσιάζει κριτικά το ‘μηχανισμό στήριξης’ της ελληνικής οικονομίας, τον οποίο χαρακτηρίζει ως «defacto εκχώρηση της εξωτερικής οικονομικής κυριαρχίας», και εξετάζει τις συνέπειές του για την ίδια την κρατική υπόσταση της Ελληνικής Δημοκρατίας.

Ο καθηγητής Γιώργος Κασιμάτης εξετάζει κριτικά το πλέγμα των διατάξεων που συνιστούν τη Συμφωνία Δανεισμού της Ελλάδας με τα κράτη μέλη της Ευρωζώνης, διαπιστώνει κατάφωρες παραβιάσεις του διεθνούς και ευρωπαϊκού δικαίου και του ελληνικού Συντάγματος και διατυπώνει τον έντονο προβληματισμό, από την έποψη τόσο της εθνικής κυριαρχίας όσο και των αρχών του ευρωπαϊκού δικαιικού πολιτισμού και του πνεύματος της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης.

Αρνητική είναι η εισηγηση των εισηγητριων Συμβουλων.